Mikill vindur - maður gisti á spítala - Bergið Headspace

Orðlof

Sófi, gáfa og húfa

Ýmis orð í íslensku eru langt að komin, þar á meðal orðið sófi. Það er reyndar fengið að láni úr dönsku en á samt uppruna sinn í arabísku. 

Í fljótu bragði virðist þetta orð hafa lagað sig fullkomlega að íslensku en eitt lítið atriði kemur þó upp um erlendan uppruna þess. 

Það er nefnilega alltaf borið fram með f-hljóði öfugt við önnur orð þar sem ‘f’ stendur á milli sérhljóða því það er yfirleitt borið fram sem ‘v’, t.d. í gáfa og háfur, en það á líka til að hverfa eða því sem næst, t.d. í lófi og húfa.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Karl­maður var hand­tek­inn í hverfi 108 í Reykja­vík fyr­ir inn­brot og þjófnað.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Löggan er svo ferlega illa að sér að hún heldur að póstnúmer séu heiti á hverfum. 

Á Vísi stendur: 

Af öðrum verkefnum lögreglunnar í Hafnarfirði má nefna tilkynningu um óvelkominn einstakling í hjólageymslu í hverfi 221, hund sem var tekinn af eiganda vegna hirðuleysis í miðbæ Hafnarfjarðar og þjófnað úr verslun í hverfi 221.

Blaðamaðurinn er fastur í nástöðu; tvisvar nefnir hann „hverfi 221“ í sömu málsgrein. Orðalagið kemur greinilega beint frá löggunni. Málsgreinin er illa samin og of löng. Löggan kann ekki að skrifa en blaðamaður ætti að gera skár en þetta.

Verstir eru blaðamenn sem birta það sem löggan matreiðir og gera ekki neina tilraun til að laga slæm skrif og staðreyndavillur.

Tillaga: Karl­maður var hand­tek­inn í Reykja­vík fyr­ir inn­brot og þjófnað.

2.

„Við hjá BL erum þakklát fyrir að hafa fengið að vera samferða ykkur í vinnuna, á ferðalögum, í bíltúrum og á stærstu stundum lífsins.“

Auglýsing á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 11.4.24.

Athugasemd: Þetta er heilsíðuauglýsing bifreiðaumboðs. Textinn er froða. Óskiljanlegt er að virðulegt fyrirtæki skuli láta svona bull fara frá sér.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„29 voru drepnir í sprengjuárás á ísraelska sendiráðið í Buenos Aires árið 1992 …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Blaðamaður Ríkisútvarpsins byrjar málsgrein á tölustöfum. Heimild hans er franska blaðið Le Monde. Í vefútgáfu þess á ensku stendur:

In 1992, a bomb attack on the Israeli embassy left 29 dead. 

Þeim frönsku dettur ekki í hug að byrja málsgrein á tölustöfum.

Tillaga: Tuttugu og níu voru drepnir í sprengjuárás á ísraelska sendiráðið í Buenos Aires..

4.

„Mik­ill vind­ur var þegar eld­ur­inn kviknaði …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Skyldi hafa verið hvasst þegar húsið brann? Veðurfræðingar tönglast á því að vindur sé mikill eða lítill. Gömul og góð orð um vind eru við það að týnast. 

Íslenskan er ríkt tungumál. Til eru á annað hundrað orð sem lýsa vindi:

1. aftakaveður
2. andblær
3. andi
4. andvari
5. áhlaup
6. bál
7. bál 
8. bálviðri
9. belgingur
10. blástur
11. blær
12. blæs
13. brimleysa
14. derringur
15. drif
16. dúnalogn
17. dús
18. fellibylur
19. fjúk
20. fok
21. foráttuveður
22. galdraveður
23. gambur
24. garri
25. gerringur
26. gjóla
27. gjóna
28. gjóstur
29. gol
30. gola
31. gráð
32. gustur
33. hrakviðri
34. hregg
35. hríð
36. hroði
37. hrök
38. hundaveður
39. hvassviðri
40. hviða
41. hvirfilbylur
42. hægviðri
43. illviðri
44. kaldi
45. kali
46. kári
47. kul
48. kuldastormur
49. kuldastrekkingur
50. kylja
51. kyrrviðri
52. kæla
53. lágdeyða
54. ljón
55. logn
56. lægi
57. manndrápsveður
58. mannskaðaveður
59. músarbylur
60. nepja
61. næðingur
62. næpingur
63. ofsarok
64. ofsaveður
65. ofsi
66. ofviðri
67. ókjör
68. óveður
69. remba
70. rembingur
71. rok
72. rokstormur
73. rumba
74. runta
75. ræna
76. skakviðri
77. slagveður
78. snarvindur
79. snerra
80. snerta
81. sperra
82. sperringur
83. stilla
84. stormur
85. stólparok
86. stólpi
87. stórastormur
88. stórveður
89. stórviðri
90. strekkingur
91. strengur
92. streyta
93. streytingur
94. stroka
95. strykur
96. súgur
97. svak
98. svali
99. svalur
100. sveljandi
101. svipur
102. tíkargjóla
103. túða
104. veðrahamur
105. veðurofsi
106. vindblær
107. vindkul
108. vindsvali
109. vindur
110. vonskuveður
111. ördeyða
112. öskurok

„Mikill vindur var …“ Mikið óskaplega er flatt og ómerkilegt að taka svona til orða þegar hægt er að grípa til einhvers af ofangreindum 112 orðum.

Hefur lesandinn tekið eftir því að nær algjörlega er hætt að rigna á Íslandi? Það er líklega af hinu góða. Aftur á móti er úrkoma ekki minni en regnið var fyrir „orðamótin“ (orðamót: glannalegt nýyrði, samanber áramót; eitt ár tekur við af öðru).

Ekki er lengur talað um hita dagsins heldur hitatölur, jafnvel rauðar og bláar hitatölur.

Svipað er með þá sem stjórna tungumálinu hjá Vegagerðinni. Aldrei er snjór á vegum en þegar það gerist heitir það snjóþekja (óþarft orð).

Tillaga: Hvasst var þegar eld­ur­inn kviknaði ….

5.

„Viggó gisti þrjár næt­ur á spít­ala í síðustu viku er hann fékk lungna­bólgu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Líklega var ekki pláss fyrir hann í gistihúsi eða hóteli. Nei, maðurinn veiktist og þurfti þess vegna að vera í sjúkrahúsi í þrjá daga. 

Aldrei nokkurn tímann hefur verið sagt að hjartveikur maður hafi gist í sjúkrahúsi jafnvel þó það sé staðreynd að hann hafi sofið þar. Maður er á sjúkrahúsi og í því felst að það hafi verið vegna veikinda eða slyss.

Svona er stundum skrifað út í bláinn.

Tillaga: Viggó var þrjár næt­ur á spít­ala í síðustu viku er hann fékk lungna­bólgu.

6.

„Bergið Headspace opnar á Akureyri.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Athyglisvert að ráðgjafarstöð fyrir börn og unglinga skuli bera enskt nafn. Geta menn ekki gert betur?

Tillaga: Engin tillaga.

 

Manneskja í Texas - sitjandi standandi borgarstjóri - aukning í gosi

Orðlof

Kulna eða kólna

Talsverður merkingarmunur er á sögnunum kulna ‘dvína; deyja út’ og kólna ‘verða kaldari’ og þeim má ekki rugla saman. 

Það mun ekki vera í samræmi við málvenju að tala um að eldur eða glæður kólni og því er eftirfarandi dæmi óvenjulegt:

Bygging nýs álvers gæti haft mikil áhrif og blásið lífi í þær glæður sem nú virðast vera að kólna [þ.e. kulna] hratt í íslensku atvinnulífi.

Íslenskt mál – þættir Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hrun í öllum tölum varðandi skráningu nýrra bíla.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þeim fækkar sem kunna að búa til almennilegar fyrirsagnir. Tillagan er mun skárri en tilvitnunin.

Fréttin er uppfull af langlokum. Hún byrjar svona:

Samdráttur er í öllum tölum milli ára varðandi skráningu nýrra fólksbíla, bæði í marsmánuði og á fyrsta fjórðungi ársins.

Einhver hefði átt að hjálpa blaðamanninum og benda honum á styttri og einfaldari málsgrein:

Nýskráðir bílar á fyrsta fjórðungi ársins eru færri en í fyrra.

Í fréttinni stendur:

532 nýir fólksbílar voru skráðir …

Enginn byrjar málsgrein á tölustaf en blaðamaðurinn þekkir ekki regluna.

Fréttin er klúðursleg. Fréttamaðurinn hraunar tölum og súluritum yfir lesendur og heldur að hann standi sig bærilega.

Fréttastjórinn hefði átt að henda fréttinni aftur í manninn og segja honum að stytta hana um meira en helming - og vanda sig, gera hana skiljanlega. En svo virðist vera að engin stjórni vefsíðu Ríkisútvarpsins, enginn agi og engum er leiðbeint.

Allt bitnar á lesendum.

Tillaga: Nýskráðum bílum fækkar.

2.

„Manneskja í Texas hefur greinst með sjaldgæft afbrigði fuglaflensu en smitið má að öllum líkindum rekja til mjólkurkúa.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Fréttin er stórskrýtin. Til að komast hjá því að nota karlkynsorðið ’maður’ er notað kvenkynsorðið ’manneskja’.

Á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 2.4.24 er sama frétt en orðuð á hefðbundinn hátt:

… að Texasbúi hefði greinst með fuglaflensu, H5N1, en maðurinn er sagður hafa smitast af mjólkurkúm. 

Blaðamaður Ríkisútvarpsins talar um „manneskju“ en hún heitir maður í Mogganum. „Manneskjan er í Texas,“ segir blaðamaður útvarpsins en í Mogganum er hún réttilega nefnd Texasbúi.

Orðalagið á vef Ríkisútvarpsins er afar tilgerðarlegt enda er þar gengið gegn öllum hefðum í íslensku máli. 

Mörgum þykir orðið ’manneskja’ ekki fallegt. Líklega veldur áhrif uppeldis því á árum áður var amast við orðinu í skólum, talið vera of dönskulegt. Nú hefur það náð mikilli útbreiðslu og á að koma í staðinn fyrir ’maður’ sem þykir of karllegt þó svo að líkur bendi til að konur séu menn rétt eins og karlar.

Breytingin hjá Ríkisútvarpinu var ekki gerð vegna þess að orðið ’maður’ gæti valdið misskilningi heldur er hún af allt öðrum toga. Afleiðingin hefur verið glundroði vegna þess að fæstir hafa getu og úthald til að afkynja orðalag svo vel sé. Takist það verður textinn einfaldlega illskiljanlegur og ljótur rétt eins og tilvitnunin ber með sér.

Tillaga: Maður í Texas hefur greinst með sjaldgæft afbrigði fuglaflensu en smitið má að öllum líkindum rekja til mjólkurkúa..

3.

„Mansur Yavas, sitjandi borgarstjóri Ankara, fagnaði kosningasigri með stuðningsmönnum sínum á laugardagskvöld.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 2.4.24. 

Athugasemd: Eitthvað er hér málum blandið. Með ofangreindum texta fylgir ljósmynd og er borgarstjórinn greinilega standandi.

Tillaga: Mansur Yavas, núverandi borgarstjóri Ankara, fagnaði …

4.

„… sem ekki hefði getað átt sér stað án söfn­un­ar­fés …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað er söfnunarfés? mikilvægt er að blaðamaður kunni að beygja orð eins og fé. Annars gæti illa farið þegar hann þyrfti að ræða við „fésmálaráðherrann“ um „fésdrátt“ og „fésaustur“.

Um fjörtíu mínútum eftir að fréttin birtist var búið að breyta „söfnunarfés“ í söfnunarfjár. 

Tillaga: … sem ekki hefði getað átt sér stað án söfn­un­ar­fjár …

5.

„2024 er árið þar sem forsetakosningarnar eru spegilmyndin af hagkerfinu.“

Aðsend grein á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 5.4.24. 

Athugasemd: Jafnvel sjóaðir stjórnmálamenn þekkja ekki regluna: Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum. 

Þeim virðist fara fjölgandi sem hamra á lyklaborð tölvunnar margvíslegan fróðleik en þekkja ekki þessa einföldu reglu.

Haft er eftir Markúsi Árelíusi Antóníusi Ágústus sem var rómverskur keisari frá árinu 161 til 180:

Álit 10.000 manna hefur ekkert að segja ef enginn þeirra þekkir til umræðuefnisins.

Umsjónarmanni þykir þetta einstaklega gáfulegt í nútímanum er allir hafa vit á öllu og sannleikur á samfélagsmiðlum breytist hraðar en óbreyttur alþýðumaður nær að skipt um skoðun. 

Tölustafur í upphafi málsgreinar er lýti á texta jafnvel þó allir hérlendir blaðamenn og skrifarar haldi öðru fram. Þar að auki er tilvitnunin óskiljanleg.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Gæti orðið aukning í gosinu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Tilvitnunin kallast ensk íslenska því hún gæti komið beint úr ensku:

Gæti orðið aukning í gosinu.

There could be an increase in the eruption

Einkenni á ensku eru nafnorðin ráðandi: 

aukning - increase 

Íslenskan byggir meir á sagnorðum:

Gosið gæti aukist.

Sögnin að auka merkir hér að stækka, eflast og svo framvegis.

Blaðamenn fara oft ógætilega, þýða beint úr ensku og afleiðingin er stórslys. Hér er heimskulegar þýðingar sem allir halda að séu gott og gilt íslenskt mál.

Sitting president - „sitjandi“ forseti. Betra: Núverandi forseti

Call for peace - „kalla eftir“ friði. Betra: Krefjast friðar

Hvers vegna er sagt að núverandi forseti sé „sitjandi“? Dugar ekki ’núverandi’ eða eru enska flóðgáttin svo þung að hefðbundið íslenskt orðalag víkur? Ábyrgð blaðamanna er mikil.

Tillaga: Gosið gæti aukist.

Rústir af brú - hann Birgir Boeing - of mörg í framboði

Orðlof

Pæla

Upphaflega merkti sögnina pæla ’að stinga upp mold eða jarðveg’ og það var gert með verkfæri sem kallaðist páll og var eins konar stunguspaði. 

Seinna fékk sögnin yfirfærðu merkinguna ’að erfiða’ og svo einnig ’að brjóta heilann um, sökkva sér niður í’. 

Nú hefur óeiginlega merkingin vafalaust náð yfirhöndinni því flestir pæla í hinu og þessu jafnvel þótt þeir hafi aldrei notað pál og viti jafnvel ekki að slíkt verkfæri sé til.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… verði notaður til að reyna að fjarlægja rústirnar af skipinu.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Rúst er ekki brak. Í fréttinni er nokkrum sinnum réttilega talað um brak af brú sem hrundi í Bandaríkjunum. 

Í almennu máli er rúst leifar af föllnu húsi. Talað er um bæjarrústir, auðar tóftir, grónar rústir, tóftarbrot og svo framvegis. Allir með þokkalegan skilning á málinu átta sig á þessu. Rúst er ekki brak og brak er ekki rúst.

Fyrir nokkrum árum var vindmylla felld í Þykkvabæ, möstur felld á Gufuskálum og á Vatnsendahæð. Mannvirkin lágu brotin á jörðinni og kallast þar brak en ekki rúst.

Í fréttinni segir:

Í fjórar mínútur rak 300 metra langt skipið áður en það hafnaði á brúnni.

Mörgum blaðamönnum þykir fínt að nota sögnina að hafna sem í sjálfu sér er ekki rangt en ofnotað. Engu að síður rakst skipið á brúna, lenti á henni.

Tillaga: … verði notaður til að reyna að fjarlægja brakið af skipinu.

2.

„Birgir Boeing til rann­sókn­ar.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Skyldi hann Birgir Boeing vera af íslenskum ættum? Nei, hann er ekki maður en samt er birgir Boeing til rannsóknar í útlöndum. 

Birgir er vissulega íslenskt mannsnafn en birgir (með litlum staf) er gott og gilt íslenskt orð yfir fyrirtæki sem framleiðir og/eða selur varahluti.

Þeir sem kunna útlensku hafa sagt umsjónarmanni að enska orðið „supplier“ (borið fram „söplæer“) þýði á íslensku birgir eða birgðasali.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Frumvarpinu er aðallega ætlað að bregðast við aukinni umferð smáfarartækja …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Frumvarp til laga sem og annað skriflegt á pappír eða rafrænum tækjum geta ekki brugðist við einu eða neinu.

Berum saman tilvitnunina og tillöguna. Grundvallarmunur er á þeim.

Tillaga: Með frumvarpinu er aðallega ætlað að bregðast við aukinni umferð smáfarartækja …

4.

„Fyrsta árið sitt halaði þessi ríkisstjórn inn einar lægstu skattatekjur nokkru sinni.“

Frétt/viðtal á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 30.3.24. 

Athugasemd: Orðalagið er enskt. Orðin „nokkru sinni“ eru eins og kúadella á baðherbergisgólfi, á ekki heima þar.

Viðmælandi blaðamannsins er enskur og hefur vafalaust sagt eitthvað á þessa leið á sínu móðurmáli:

In its first year, this government brought in one of the lowest tax revenues ever.

Enska atviksorðið „ever“ merkir hér ’aldrei’. Til þess að koma merkingunni til skila má ekki þýða beint á íslensku heldur þarf að ummorða setninguna, rétt eins og gert er í tillögunni. 

Viðtalið er hins vegar ansi fróðlegt þó hnýta megi hér og þar í orðalag.

Tillaga: Skatttekjur ríkisins höfðu aldrei verið lægri en á fyrsta ári ríkisstjórnarinnar.

5.

„Hvorki Sjálfstæðisflokkur né VG eru á þeim stað gagnvart kjósendum að vilja fara í kosningar.“

Aðsend grein á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 30.3.24. 

Athugasemd: Við liggur að greinarhöfundur hengist í orðaflækjunni. Feitletruðu orðin eru óþörf og tillagan er mun skárri.

Greinin byrjar svona hörmulega:

Páskarnir veita ágætt svigrúm frá amstri dagsins til að gera hið ýmsa: …

Orðalagið er ótrúlega vitlaust. Hvað merkir „að gera hið ýmsa“. Ekki neitt, þetta er málleysa. Skárra hefði verið að tala um ýmislegt.

Greinarhöfundur hefði átt að lesa skrifin yfir fyrir birtingu, það er oftast þjóðráð.

Tillaga: Hvorki Sjálfstæðisflokkur né VG treysta sér í kosningar.

6.

„Segir of mörg í forsetaframboði …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Mörg er hvorugkyn í fleirtölu og bendir til að hvorki séu karlar né konur í framboði. Þá getur varla verið aðrir (karlar og konur) eftir en börn en þau hafa ekki atkvæðisrétt og mega ekki bjóða sig fram til embættisins.

Orðalagið er tilraun til að afkynja íslenskuna. Ekki má lengur tala um ’marga’ því þeir (karlar og konur) sem hafa litla tilfinningu fyrir málinu halda að þá sé einungis átt við karla. Það má sko alls ekki þó svo að hafið sé yfir allan vafa að bæði konur og karlar séu menn.

Þjóðráðið er því að nefna menn í hvorugkyni sem á að vera „hlutlaust kyn“. Með því er vegið að grundvelli tungumálsins í þágu pólitískrar „rétthugsunar“.

Spaugilegast við svona póltík er að alltaf tekur ósjálfráð máltilfinning völdin og „rétthugsunin“ gleymist. 

Ofangreind tilvitnun er fyrirsögn endursagnar á aðsendri grein og á að heita frétt. Strax í upphafi hennar hrasar blaðamaðurinn og skrifar svo ósjálfrátt um greinarhöfund:

Hann segir of marga vera í framboði …

Þetta er auðvitað ansi broslegt en veldur engu að síður á glundroða í skrifum fjölmargra blaðamanna og um síðir bitnar allt á lesendum.

Tillaga: Segir of marga í forsetaframboði …

Flugvél dvelur á Hornafirði - stórtækur þjófnaður - gígur sem framleiðir kviku

Orðlof

Klisja ofan á klisju

Orðið klisja er notað um orðalag sem í fyrstu var ef til vill frumlegt og nýstárlegt en verður vegna ofnotkunar útslitið og tákn um flatneskjulegan stíl. […]

Sem dæmi um klisjukennt orðalag mætti nefna, ’hún lagði skóna á hilluna’. […]

Orðalagið verður síðan klisja vegna ofnotkunar og hugsunarleysis, til dæmis á það sérstaklega illa við um sundfólk sem hættir að keppa í sinni grein. 

En rétt er að taka fram að orðalagið ’hann lagði sundgleraugun á bakkann’ er álíka mikil klisja enda er það einfaldlega mótað eftir fyrri klisjunni án nokkurs frumleika.

Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… hóf stofnunin að veita vélinni athygli eftir að hún fór á hreyfingu í átt til Egilsstaða frá Hornafirði þar sem hún hafði dvalið um veturinn.“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 26.3.24. 

Athugasemd: Þetta er illa orðuð málsgrein. Yfirleitt er flugvélum flogið og því þarflaust að segja að þá séu þær á hreyfingu. Hreyfingarlaus flugvél á flugi myndi teljast til tíðinda.

Samgöngustofa áttaði sig á því að flugvélin var „á hreyfingu“. Orðalagið er auðvitað della. Blaðamaðurinn þarf að vera á verði og orða frétt sína á eðlilegri íslensku, geti hann það á annað borð.

Flugvélin „dvaldi“ ekki á Hornafirði. Aðeins fólk dvelur, ekki dauðir hlutir. Flugvélin var á Hornafirði í vetur eins og réttilega kemur fram síðar í fréttinni.

Tillaga: … veittu starfsmenn Samgöngustofu því athygli er henni var flogið frá Hornafirði þar sem hún hafði verið í vetur.

2.

„225 stuðnings­menn ís­lenska karla­landsliðsins …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Jafnvel blaðamenn sem hafa í mörg ár unnið á Morgunblaðinu byrja málsgreinar á tölustöfum. Það bendir til að ritstjórar og ritstjórnarfulltrúar lesi annað hvort ekki Moggann eða þeir þekki ekki regluna. Hvorugt er gott.

Reglan er þessi: Ekki skal byrja málsgrein á tölustaf.

Tillaga: … tvö hundruð tuttugu og fimm stuðningsmenn íslenska karlalandsliðsins …

3.

„Í ljósi þess að bróðir þinn er stjórnarmaður í VÍS og stjórn­andi eins stærsta hlut­haf­ans í VÍS – Skel – hef­ur þá komið til skoðunar van­hæfis­regl­ur af þinni hálfu?“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er spurning sem lögð var fyrir fjármálaráðherra. Seinni hluti hennar er illa orðaður og er bersýnilega ekki í samræmi við það sem átt er við. Blaðamaðurinn vill beinlínis vita hvort ráðherrann sé vanhæfur vegna kaupa Landsbankans á tryggingafélagi. En hann spyr ekki að því heldur hvort hann hafi skoðað vanhæfisreglurnar.

Spurningin er orðuð á þann hátt sem algengt er hjá yngri blaðamönnum; nafnorðin eru ráðandi.

Tillagan er mun skýrari.

Skel er nafnorð í kvenkyni. Beygist eins í öllum föllum nema eignarfall, skeljar.

Skel getur líka verið karlmannsnafn og í eignarfalli er það Skels. Heiti hluthafafélagsins er Skel og því er skotið inn í málsgreinina og er líklega rétt þarna. Umsjónarmaður hefði áreiðanlega freistast til að skrifa Skels. 

Til að átta sig er gott að setja annað orð í staðinn fyrir Skel, til dæmis Hundur. Tja, ég myndi segja Hunds og ef til vill fengið bágt fyrir.

Tillaga: Þar sem bróðir þinn er stjórnarmaður í VÍS og stjórn­andi eins stærsta hlut­haf­ans í VÍS, Skels, hef­urðu velt fyrir þér hvort þú sért vanhæf?

4.

„Skrapp til Grinda­víkur og upp­götvaði stórtækan þjófnað.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Þetta stingur í augað. Þjófnaður getur varla verið stórtækur en þjófurinn hefur verið stórtækur. Líklega ruglar blaðamaðurinn saman tveimur orðum; stórtækur og stórfelldur.

Í Málfarsbankanum segir:

Orðin stórtækur og stórfelldur merkja ekki það sama. 

Hún er stórtæk (= stórhuga) í verkum sínum. 

Hann er stórtækur (= frekur) til kvenna. 

Hins vegar: 

Það varð stórfelldur (= mikill) ávinningur af sameiningu skólanna.

Tillagan er skárri en tilvitnunin.

Tillaga: Skrapp til Grinda­víkur og upp­götvaði stórfeldan þjófnað.

5.

„Gore og Lieberman töpuðu kosningunum fyrir George W Bush, frambjóðanda Repúblikanaflokksins …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Orðalagið er rangt. Kosningarnar týndust ekki. Gore og Lieberman töpuðu fyrir Bush í kosningunum. Kosningarnar tóku ekki þátt.

Reginmunur er á því að tapa einhverju og tapa fyrir einhverjum. Jón og Gunna töpuðu peningum á ferðalagi (ekki: töpuðu á ferðalaginu peningum). Útilokað er að sigra kosningar rétt eins og að tapa þeim.

Í fréttinni segir:

Samkvæmt tilkynningu frá aðstandendum Liebermann lést hann vegna fylgikvilla sem komu í kjölfar falls.

Heimildin er vefur CNN. Þar segir:

The former Connecticut senator passed away Wednesday due to complications from a fall in New York.

Þýðingin er léleg. Blaðamanninum tekst ekki að koma fréttinni skilmerkilega til skila. Eftirfarandi er skárra:

Lieberman hafi dottið og það dró hann til dauða.

Enska orðið „complications“ merkir ekki fylgikvillar. Aðalatriðið er að maðurinn datt og vegna þess dó hann. Banameinið er ekki gefið upp en líklega hafði fallið margvíslegar og alvarlegar afleiðingar og því fór sem fór.

Tillaga: Gore og Lieberman töpuðu fyrir George W Bush, frambjóðanda Repúblikanaflokksins, í kosningunum ….

6.

„Aðeins einn gígur framleiðir nú kviku.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 28.3.24. 

Athugasemd: Getur það verið að gígur „framleiði kviku“? Nei, ekki frekar en að malarvegir framleiði holur. Eða brattar fjallshlíðar framleiði snjóflóð. Eða að kraninn í eldhúsinu framleiði vatn. Nei, í öllum tilfellum veldur allt annað.

Öllum ætti að vera ljóst að gígur er aðeins gat í jarðskorpunni og upp úr því dælist kvika sem á yfirborði nefnist yfirleitt hraun, kalt eða heitt, rennandi eða ekki. Kvikan kemur úr kvikuhólfi skammt undir yfirborði og þar er kvikan uns þrýstingur er nægilega mikill til að hún taki að leita upp á við eða að jarðlög láti undan. Kvikan í hólfinu kemur enn neðar.

Af þessu má ráða að gígur „framleiðir“ ekki neitt, ekki frekar en vatnskrani. Úr báðum streymir þangað til eitthvað gerist sem lokar fyrir rennslið. Lesandinn skrúfar fyrir kranann og þá stöðvast „framleiðslan“.

Enginn mannlegur máttur getur lokað fyrir eldgos, úr því dregur eða það hættir þegar kvikuhólfið tæmist, þrýstingur í því minnkar eða engin kvika berst í það.

Tillaga: Kvika kemur nú úr aðeins einum gíg.

Eldgos er staðsett - just stop oil - virkja aukinn viðbúnað

Orðlof

Umorðun

Ef á undan fallorði eru tvö eða fleiri sagnorð með mismunandi fallstjórn er eðlileg regla að láta það sagnorð ráða sem næst stendur fallorðinu. 

Þeir landa og selja fisk (ekki „fiski“). 

Hermennirnir börðu og misþyrmdu fólki (ekki „fólk“). 

Útkoman í dæmum af þessum toga getur orðið óþægileg. Til að komast hjá því væri t.a.m. hægt að segja: 

Þeir landa fiski og selja hann. 

Hermennirnir berja fólk og misþyrma því.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Áfram töluvert hraunrennsli“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þarna fer betur á því að nota atviksorðið enn jafnvel ennþá (enn þá). Það fer betur en atviksorðið áfram sem þó er alls ekki rangt að nota í þessu tilviki. Hins vegar er slæmt að festast í sömu hjólförunum því í skrifum er gott að breyta til.

Á mbl.is er þessi fyrirsögn:

Hraun rennur enn í átt að Suðurstrandarvegi.

Lakara væri ef það væri orðað þannig: Hraun rennur áfram í átt að …

Á Vísi er þessi fyrirsögn: 

Enn tölu­vert hraunflæði.

Hver er munurinn á atviksorðunum enn og áfram. Ef til vill er hann sáralítill. Notkun orða veltur á máltilfinningu þess sem skrifar og að sjálfsögðu um hvað er rætt. 

Velti því fyrir mér hvort „áfram“ í upphafi málsgreinar sé stirðbusalegt og henti sjaldnast.

Loks má segja að enn haldi gosið áfram. Enn gjósi. Og áfram gýs. Enn rennur hraunið áfram.

Tillaga: Enn töluvert hraunrennsli.

2.

„Eld­gosið er staðsett á milli Haga­fells og Stóra-Skóg­fells.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Orðið „staðsettur“ er ofnotað. Fjallið Matterhorn var eitt sinn í Mogganum sagt „staðsett í Ölpunum“. Yfirleitt dugar að nota sögnina að vera (er) eins og fram kemur í tillögunni.

Í fréttinni segir:

Það dró veru­lega úr krafti goss­ins þegar leið á nótt­ina …

Orðið „það“ getur verið persónufornafn, nafnorð og jafnvel samtenging. Stundum er það nefnt aukafrumlag sem mörgum skrifurum þykir ferlega ljótt og reyna að forðast sem heitan eldinn. Þetta er mun betra:

Veru­lega dró úr krafti goss­ins þegar leið á nótt­ina …

Ritað mál getur batnað mikið ef sleppt er að notað „það“ í upphafi málgreinar eða setningar. Skrifarinn þarf þá að umorða mál sitt sem er oft til mikilla bóta, eykur skilning hans á málfari og vonandi hjálpar það lesendum.

Tillaga: Eld­gosið er á milli Haga­fells og Stóra-Skóg­fells.

3.

„Við leitum að aðila með sterkan tæknilegan bakgrunn þar sem hugbúnaðurinn leikur stórt hlutverk í stafrænni vegferð Orkuveitunnar og …“

Auglýsing á Vef Orkuveitunnar. 

Athugasemd: Einhvers staðar hljóta að vera kennd delluskrif, svo algeng sem þau eru nú til dags. Höfundur textans hér að ofan hefur án vafa staðist öll próf delluskrifaraskólans.

Auðvitað á ekki að skrifa skynsamlega eins hér er gerð tillaga um. Krafa dagsins eru sennileikinn, delluskrif. Ekki má leita að manni, jafvel þó sannað sé að konur séu menn. Þess í stað er leitað að „aðila“.

Tillaga: Við hjá Orkuveitunni leitum að reyndum starfsmanni í hugbúnaðargerð.

4.

„Hér fyrir er kort sem sýnir áhrifasvæði ef til þess kæmi að hraun næði til sjávar.“

Frétt Veðurstofunnar á Facebook. 

Athugasemd: Stundum virðist sem skrifarar kunni ekki listina vera stuttorðir.

Undarlegt er að byrja málsgreinina á „Hér fyrir er …“. Kortið er ekki fyrir neinum heldur er það aðalatriðið.

Kortið sýnir svokallað áhrifasvæði því nái hraun að renna í sjó fram er hætta á gjósku og gasmyndun innan hringja sem dregnir eru á það. Er ekki skynsamlegra að kalla þetta hættusvæði? 

Þegar eitthvað hefur ekki gerst en gæti orðið er ráð að nota viðtengingarhátt. Þá er hægt að sleppa orðunum „ef til þess kæmi“.

Tillaga: Kortið sýnir áhrifasvæði næði hraun til sjávar.

5.

„Just stop oil.“

Aðsend grein á blaðsíðu 38 í Morgunblaðinu 21.3.24. 

Athugasemd: Greinin er að öllu leyti íslensku, hvergi er að finna slettur á öðrum tungumálum. Síðasti kafli greinarinnar hefur ofangreinda millifyrirsögn. Einstaklega furðulegt.

Er raunverulega svo komið að jafnvel fólk sem telst skynsamt hafi gefist upp á íslensku? Þó er varla ástæða til að draga svo svarta ályktun af einni millifyrirsögn. 

Mesti vandinn sem steðjar að íslenskri tungu eru þó ekki sletturnar þó hvimleiðar séu. Verra er orðalag sem dregur dám sitt af enskri orðaröð. Áherslan á nafnorð í stað sagnorða er eitt af stærri vandamálunum.

Tillaga: Hættum að nota olíu.

6.

„Pól­verjar virkja aukinn við­búnað eftir „gríðar­legar“ á­rásir.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Nú er allt virkjað; ár og fljót, jarðhiti, viðbúnaður og jafnvel fólk. Allt svoleiðis þykir fínt enda svo ákaflega enskulegt.

Eitt er að auka viðbúnað, í þessu tilfelli; efla varnir, auka þær. Hins vegar virðist ofrausn að „virkja aukinn viðbúnað“. Þetta er illskiljanlegt, ef til vill eins og að segja „mikil aukin aðsókn“, „mikið aukið hraunrennsli“ eða álíka.

Tillagan er skárri en tilvitnunin. Viðbúnaður er efldur, jafnvel stórelfdur.

Blaðamaðurinn er ekki vanur skrifum.

… draga úr hörkunni. 133 létust í árásinni á …

Hann setur punkt og byrjar næstu málsgrein á tölustöfum. Hvergi í vönduðum fjölmiðlum á vesturlöndum er það gert. Hafa má þessa reglu í huga. Á eftir punkti kemur venjulega stór stafur. Töluorð hafa hvorki stóran né lítinn staf.

Tillaga: Pól­verjar efla viðbúnað sinn eftir „gríðar­legar“ á­rásir.

 

Fellt tré hafnaði á bíl - elti námið - fjarlægð við hafsbotn

Orðlof

Væl

Stundum læða ensk áhrif sér inn í málið ef svo má að orði komast. Þetta á t.d. við um notkun samtengingarinnar meðan/á meðan. Í íslensku vísar hún jafnan til tíma í merkingunni ‘á þeim tíma sem, á sama tíma og’, t.d.: 

Bíddu meðan ég sæki bókina 

hún las á meðan hún beið 

sjúklingurinn var rólegur á meðan á aðgerðinni stóð

ekkert verður unnið á meðan verkfallið stendur

Í ensku er tilsvarandi samtenging while notuð með öðrum hætti, hún samsvarar oft samtengingunni en. Í nútímamáli er samtengingin á meðan oft notuð að enskum hætti, t.d.: 

Varnarliðið kaupir um 13 þúsund mínútulítra á ári meðan [þ.e. en] sveitarfélögin á Suðurnesjum kaupa tæpa 17 þúsund mínútulítra

Þar [í S-Ameríku] er spænska gjarna notuð sem háafbrigði á meðan [þ.e. en] önnur mál eru notuð sem lágafbrigði

vegna þess hve þörfin á að sinna meðferðum sé áberandi hafa sum sveitarfélög tekið það að sér á meðan [þ.e. en] önnur haldi stíft í að …

lágmarkslaun starfsmanna á sambýlum eru núna 113 þúsund á meðan [þ.e. en] starfsmenn á hjúkrunarheimilum fá … 

Íslenskt mál – þættir Jóns G. Friðjónssonar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Lést eftir að fellt tré hafnaði ofan á bílnum.“

Frétt á Vísir. 

Athugasemd: Tré sem hefur verið fellt liggur á jörðinni og útlokað er að það rísi upp aftur og falli svo á bíl eða eitthvað annað. 

Ótrúlegt er að blaðamenn semji svona vitleysu. Stundum flögrar að manni að umbrotsmenn séu að reyna að fækka eða fjölga orðum svo fyrirsögnin passi í plássið sem henni er ætlað. Góður blaðamaður lætur ekki bjóða sér svona. 

Tillaga: Maður lést þegar tré féll á bíl hans.

2.

„Núna er sérstaklega horft til þess hve mikinn snjó hefur fest á jöklana síðustu mánuði …“

Frétt, Baksviðs, á blaðsíðu 40 í Morgunblaðinu 14.6.24. 

Athugasemd: Skrýtið þetta orðalag „horfa til þess“. Það og önnur álíka, til dæmis „mikilvægi þess“, eru orðin svo algeng að til leiðinda er fyrir lesendur og hlustendur frétta.

Er ekki best að bannfæra ábendingarfornafnið „þetta“ (þess) til að koma í veg fyrir leiðindin. Líklega næst seint meirihluti fyrir tillögunni sem er svo sem allt í lagi.

Hér er ekki úr vegi að bæta því við að hollt er að takmarka notkun á fornafninu „það“ og „þess“. Fyrir vikið batnar málfarið oft.

Oftast er talað um ákomu þegar mæld er snjósöfnun á jöklum. „Ákoma“ getur haft ýmsar aðrar merkingar.

Tillaga: Núna er sérstaklega skoðað hve mikinn snjó hefur fest á jöklana síðustu mánuði …

3.

„Melkorka elti draumanámið til Barcelona.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Halda mætti að draumar flýi dreymandann eða hvers vegna þarf að elta þá?

Skelfing heimskulegt er að „elta“ draum jafnvel þó á enskumælandi segi „follow the dream“. 

Þannig misskilja margir bæði ensku og íslensku og ættu því að leita sér aðstoðar í skrifum.

Tillaga: Melkorka lét drauminn rætast um nám í Barcelona.

4.

„334 Grindvíkingar hafa sóst eftir að selja …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Aldrei á að byrja málsgrein á tölustaf. Þetta eiga allir að vita, á að vera kennt í skólum. Þar að auki hljóta allir hugsandi menn að sjá að tölustafur á eftir punkti er einfaldlega ljótt.

Endurtekningar í frétt eru einnig ljótar. Í fréttinni er klifað:

Nærri 350 Grindvíkingar hafa sóst eftir að selja …

334 Grindvíkingar hafa sóst eftir að selja …

Nástaða er alltaf til óþurftar. 

Margt bendir til að fréttin hafi verið samin í flýti og blaðamaðurinn ekki lesið hana yfir.

Tillaga: Alls hafa 334 Grindvíkingar sóst eftir að selja …

5.

„Blóðugur ferill Ragnars Jónssonar.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Frábær fyrirsögn. Lesandinn heldur að Ragnar þessi sé grimmur glæpon en það er öðru nær. Hann er sérfræðingur í blóðferilsrannsóknum hjá lögreglunni á höfuðborgarsvæðinu. 

Fréttin er vel skrifuð og mjög áhugaverð.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Haft er eftir honum í skýrslunni að hann hafi ekki séð ástæðu til að treysta á vitneskju heimamanna, heldur hafi hann reytt á rafræn líkön.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Síðasta setningin er óskiljanleg. Orðið „reytt“ er ekki til. Giska má á að þarna hafi átt að standa „treyst“ (sögnin að treysta) en þrátt fyrir það skilst ekkert. Hvað er „rafræn líkön“?

Fréttin fjallar um efni skýrslu sem gerð var vegna skipstrands. Blaðamaðurinn þýðir „electronic chart“ sem „rafrænt líkan“ en það er kolrangt en líklegast er átt við gps leiðsögutækni fyrir skip sem birtist á tölvuskjá.

Áhöfn skipsins setti ekki spurningamerki við ákvarðanir skipstjórans …

Hvað er átt við? Treysti áhöfnin ekki því sem skipstjórinn ákvað? Sé svo hvað kemur „spurningarmerki“ málinu við?

Í fréttinni segir:

Strandið átti sér stað á svokölluðu D-svæði í líkaninu, sem er þýðir að litlar upplýsingar séu um fjarlægð við hafsbotn.

Hvað er átt við með „fjarlægð við hafsbotn“. Vera má að átt sé við dýpi, það er hversu djúpt á þeim slóðum er skipið strandaði. Þarna fær blaðamaðurinn falleinkunn.

Blaðamaðurinn er greinilega ekki vanur skrifum.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Þyrla á leiðinni á staðinn til að staðsetja gosið.“

Fréttaborði á streymi Ríkisútvarpsins sjónvarps í stuttu eftir að gos hófst. 

Athugasemd: Á leið á staðinn til að staðsetja (staðinn). Sem betur fer hafði einhver vit á því að kippa vitleysunni úr birtingu.

Tillaga: Engin tillaga.

Gerði ekki gott mót - mat haldið frá fólki - ís sem nær sterkri endurkomu

Orðlof

Ráðgátur lífsins

Dýpsta svarið við stærstu ráðgátum lífsins er þannig að hlæja að þeim – og semja svo um þær vísu! 

Halldór Armand. Smitberinn. Morgunblaðið 3.3.24, blaðsíða 22.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maður leiksins mætti í viðtal eftir leik.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Líklega er þetta lélegasta fyrirsögn sem birst hefur á vef Ríkisútvarpsins. Til hvers er verið að segja þetta?

Svo er það nástaðan sem blaðamaðurinn veit ekkert hvað er. Þar að auki er  sögnin að mæta ofnotuð sérstaklega hjá yngra fólki. Ekkert er að því að segja að maðurinn hafi komið í viðtal.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Í Auchter­ar­der í Skotlandi er að finna sjarmer­andi fimm stjörnu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað merkir þetta orðalag „er að finna“? Tillagan er mun betri.

Sumir sletta ensku, ekki af því að þeir eru svo vel að sér í henni heldur vegna þess að þeir nenna ekki að hugsa á íslensku. 

Reglan er þessi: Aldrei sletta. 

Tillaga: Í Auchter­ar­der í Skotlandi er aðlaðandi fimm stjörnu ….

3.

„Skýrist í dag hvort Hera fer út.“

Frétt á blaðsíðu 8 í morgunblaðinu 11.3.24. 

Athugasemd: Máltilfinningin segir að ofangreind setning eigi að vera eins og segir í tillögunni. Sögnin að fara á að vera í viðtengingarhætt. Einföld skýring á honum er hér:

Viðtengingarháttur er notaður til þess að tákna það sem er óvíst og skilyrðisbundið, ósk eða bæn. Dæmi:

Hann vissi ekki hvort hann kæmi.

Ég færi, ef ég gæti.

Gangi þér vel.

Fari hann og veri.

Sértu í sæmd og æru. 

Ágætt yfirlit er á Wikipdiu.

Á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu er fyrirsögn: Geta breytt láninu ef þess þarf. Viðtengingarhátturinn hefði hentað betur: Geta breytt láninu sé þess þörf.

Tillaga: Skýrist í dag hvort Hera fari út.

4.

„Gerði ekki gott mót og dæmdur til að veita af­slátt.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Óvíst er hvaðan orðatiltækið „gera gott mót“ er komið. Líklega úr ensku. Mest er þetta notað í íþróttaskrifum. Engu að síður er þetta það tómt drasl.

Bjánalegt er að segja um þann sem stendur sig illa í fótboltaleik að hann hafi ekki „gert gott mót“. Þetta er svona nafnorðaárátta sem enskumælandi fólk væri fullsæmt af en ekki íslenskur blaðamaður, allra síst sá sem býr að langri reynslu í skrifum. 

Tillaga: Skipulagði mót illa og dæmdur til að veita afslátt.

5.

„Sum­ir hafi verið neydd­ir til að standa í marga klukku­tíma, fólk var látið liggja á mag­an­um löng­um stund­um og mat haldið frá því.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað merkir að „halda mat frá“ einhverjum. Hugsanlega er átt við að hann hafi verið sveltur. Sé svo af hverju er það ekki sagt. 

Í sjálfu sér er ekkert að því að „halda mat frá einhverjum“. Hér áður fyrr var það gert og sagt að börn ættu að borða að matarmálstímum.

Líklegast hefur blaðamaðurinn þýtt beint úr ensku og ekkert skilið.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Klakinn á Þingvallavatni hefur hörfað með hækkandi sól. Þó er von á köldum norðanáttum á næstunni og hætt við að ísinn nái sterkri endurkomu.“

Frétt á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 12.3.24. 

Athugasemd: Falleg mynd birtist í Mogganum og undir henni ruglingslegur texti. Hvort er klaki á Þingvallavatni eða ís? Hvað er átt við að „ís nái endurkomu“?

Þetta hefði einhvern tímann verið kallað þvæla en ekki má særa neinn, allir eiga rétt á að skrifa það sem þeim dettur í hug jafnvel þó lesandanum sé misboðið.

Móðuharðindi hugans eru mörgum erfið.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Til að greiða fyrir skynsömum kjarasamningum hefur ríkisstjórnin boðað kostnaðarsamar aðgerðir sem metnar eru á 80 milljarða króna.“

Aðsend grein á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 13.3.24. 

Athugasemd: Ekkert er lengur dýrt sem ætti það að vera fagnaðarefni. Hins vegar er svo margt orðið „kostnaðarsamt“. Orðið er svo vinsælt að engu tali tekur. 

Nú má búast við að dýrtíðin leggist af og „kostnaðarsamtíð“ hefjist. Margir kannast við að eitthvað sé rokdýrt en nú má það heita „rokkostnaðarsamt“ eða „ránkostnaðarsamt“. Svo vandast málið þegar eitthvað reynist manni dýrkeypt en skánar þó með orðleysunni „kostnaðarsamtkeypt“. 

Þetta bull minnir á afkynjun íslenskunnar sem margir blaðamenn stunda af hugsjón enda mega telja þeir sömu að konur séu ekki menn. Nú er talað um stjórnmálafólk, blaðafólk, lögreglufólk, hjálparsveitarfólk og svo framvegis út í hið óendalega algleymi móðuharðinda hugans eins og áður var nefnt.

Annars má nefna að kjarasamningar geta verið gerðir af skynsemi. Varla eru þeir skynsamir í sjálfu sér, eða hvað?

Tillaga: Til að greiða fyrir skynsömum kjarasamningum hefur ríkisstjórnin boðað dýrar aðgerðir sem metnar eru á 80 milljarða króna.

Framkvæma byssuskot - rætur Reykjadals - afdrif nemenda eru slakari

Orðlof

Afkynjun íslenskunnar

Nokkrir fréttamenn RÚV voru í hitteðfyrra á góðri leið með að valda glundroða í málkerfinu eftir að hafa verið leiddir í gildru af litlum og háværum þrýstihópum sem vildu afkynja málið (og ímynduðu sér að það væri í þágu jafnréttis). 

Þeir sögðu:

„Mörg hafa mótmælt eins og flest vita.“

Síðan hrökk kannski máltilfinningin aftur í gírinn að hluta og úr varð einn kynusli: flest [hk] mættu og fáir [kk] skrópuðu. 

Flestir eru þessir fréttamenn nú aftur komnir „heim“ og við fögnum þeim innilega. Þeir örfáu sem eftir eru virðast ætla sér að tala annað mál en fólkið í þessu landi. 

Allir okkar virtustu málfræðingar hafa þó varað við þessari „málvönun“ eða „afkynjun“ (Þórarinn Eldjárn) og ringulreiðinni sem hún mun valda. 

Baldur Hafstað. Tungutak, blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 17.2.24. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… að dýrið drapst ekki strax og var seinna skotið framkvæmd tæpum hálftíma síðar.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Alltaf batnar það. Nú dugar ekki lengur að skjóta heldur þarf að „framkvæma skot“.

Orðalagið kemur af vef Matvælastofnunar. Þar stendur:

Samkvæmt reglugerð um hvalveiðar skal án tafar framkvæma endurskot ef dýr drepst ekki við fyrra skot. 

Fólk er ekki sjálfrátt eða það gerir í því að skrifa stofnanamál sem byggir á nafnorðastagli. Venjulegt fólk hefði skrifað á þessa leið:

Drepist dýr ekki við fyrsta skot skal án tafar skjóta aftur samkvæmt því sem segir í reglugerð um hvalveiðar.

Hér væri við hæfi að skoða reglugerð um hvalveiðar, en drottinn minn dýri. Ef þar sé líka talað um að skjóta endurskoti? Þá eru öll sund lokuð og líklega best að leggja niður íslensku og taka formlega upp ensku eða flónsku. Hið síðarnefnda hefur unnið meira á en enskan.

Þó svo að starfsfólk Matvælastofnunar stundi það að skrifa stofnanamál er ábyrgðin á birtingu þessarar vitleysu hjá Vísi. Blaðamaðurinn á að hafa vit á því að birta hana ekki. Það afsakar ekki blaðamann Vísis þó flestallir fjölmiðar tali athugasemdalaust um „framkvæmd endurskots“ þó rassbagan sé í reglugerð nr. 895/2023.

Tillaga: … að dýrið drapst ekki strax og var skotið aftur tæpum hálftíma síðar.

2.

„Verslun Guð­steins á Lauga­vegi lokar.“

Frétt á Vísi.

Athugasemd: Guðsteinn dó fyrir löngu og því getur hvorki hann né búðin sem ber nafnið hans lokað einu eða neinu.

Réttara hefði verið að skipta út ’r’ fyrir ’ð’ eins og gert er í tillögunni. Þar með er ljóst að einhver lifandi maður hefur tekið að sér að loka. Varla gerði búðin það sjálf.

Tillaga: Verslun Guðsteins og Laugavegi lokað.

3.

„Í tilkynningu þar sem frá þessu er greint segir að hundruð þúsunda manna sæki Árhólmasvæðið við rætur Reykjadals ár hvert.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 2.3.24. 

Athugasemd: Oft er sagt frá því sem er við rætur fjalla sem er myndræn líking því fjöll eru lóðrétt eins og flest tré eða jurtir. Hins vegar eru „rætur dals“ afar ókunnuglegt orðalag og styðst varla við neitt nema samsláttinn sem varð í höfðinu á höfundi tilkynningarinnar sem þarna er nefnd.

Yfirleitt er talað um mynni dala, fjarða og áa og fer vel á því. Þar af leiðir orðið dalsmynni (sem líka er bæjarnafn), fjarðarmynni og ármynni. Til er orðið fjallsrætur en hvergi „dalsrætur“.

Í málsgreininni er sagt að fólk „sæki Árhólmasvæðið“. Það gengur ekki upp. Sögnin að sækja hefur ákveðna merkingu en hér er orðið umkomulaust því vonlaust er að sækja staðinn. Honum verður ekki bifað. Hins vegar er hægt að heimsækja hann eða sækja hann heim eins og oft er sagt.

Ábyrgð blaðamanns er mikil og hann á ekki að birta vitleysur.  

Tillaga: Í tilkynningu segir að hundruð þúsunda manna komi árlega í Árhólmasvæðið við mynni Reykjadals.

4.

„Það getur tæplega verið gott ef afdrif nemenda í háskóla eru slakari eftir breytinguna.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Hefur einhver heyrt getið um „slök afdrif“? Varla hér hefði verið betra að notað lýsingarorðið lakur. Þá er það spurningin um afdrif. Það getur haft margar merkingar, til dæmis hagir, afleiðing, niðurstaða, útkoma og svo framvegis. Enginn veit til dæmis um afdrif malasísku flugvélarinnar.

Tillagan er nokkuð skýr og skárri en tilvitnunin.

Tillaga: Það getur tæplega verið gott ef hagur/hagir nemenda í háskóla eru lakari eftir breytinguna.

5.

„Guðmundur Þórður Guðmundsson er að gera frábæra hluti með Fredericia.“

Frétt á blaðsíðu 8 á íþróttakálfi Morgunblaðsins 8.3.24. 

Athugasemd: Líklegast er Guðmundur að smíða hluti, tálga hluti eða hanna hluti. Svo kemur í ljós að hann er ekkert að „gera hluti“ heldur er hann að þjálfa handboltalið í útlöndum. Af fréttinni að dæma stendur hann sig vel en það má ekki segja í Mogganum. Þess í stað er hann „að gera frábæra hluti“.

Skelfing er leggja margir mikið á sig til að fletja út íslenskuna.

Blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að lagfæra orðalag viðmælandans. Hvað merkir til dæmis þetta?:

Okkur hefur líka tekist að búa til góðan sóknarleik úr mannskapnum …

Verkefni blaðamanns er ekki að endurrita orðrétt það sem viðmælandinn segir heldur túlkað orð hans á eðlilegu máli.

Tillaga: Guðmundur Þórður Guðmundsson stendur sig vel með Fredericia.

6.

„Auð­velt að mæta í fjöl­miðla er þarft bara að sýna skrif­stofuna.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Ekki er heil brú í þessari málsgrein. Greinilegt að enginn leiðbeinir nýliðunum. Allt er birt. 

Dettur blaðamönnum í hug að lesendur fjölmiðla beri ekki flestir skynbragð á íslenskt mál?

Tillaga: Engin tillaga.

 

Æsingur í póstnúmeri - ökuskírteini ánafnað öðrum - ráku bílnúmer til eigandans

Orðlof

Rúlla af klósettpappír

Ein háöldruð nágrannakona hafði orð á því við mig að árin virtust líða miklu hraðar eftir að hún komst á gamals aldur. Ég stóðst eðlilega ekki mátið og dró fram minn gamla, slitna brandara: 

Ævin er eins og rúlla af klósettpappír. Eftir því sem færri blöð eru eftir á henni snýst hún hraðar. […]

Maður nokkur hafði komið til heyrnarlæknis og tjáð honum að hann hefði ekki nema hálfa heyrn. Læknirinn skoðaði eyrun og sagðist ætla að hvísla að honum og hann ætti að endurtaka það sem hann heyrði. Svo hvíslaði hann 88 og sjúklingurinn svaraði 44! 

Þórir S. Gröndal. Aðsendri grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 14.2.24. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Til­kynnt var um æst­an ein­stak­ling í versl­un í hverfi 109 í Breiðholti.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Aðeins eitt er lakara en illa skrifandi löggur og það eru illa skrifandi blaðamenn. 

Blaðamaður Moggans heldur að póstnúmer sé heiti á hverfum á höfuðborgarsvæðinu. Hann skilur skynsemina eftir heima og fer að skrifa fréttir í Moggann.

Verst af öllu eru þó stjórnendur Moggans sem lesa ekki fréttir í blaðinu og leiðbeina ekki byrjendum í blaðamennsku.

Tillaga: Til­kynnt var um æst­an ein­stak­ling í versl­un í Breiðholti.

2.

„Fram­vísaði Lia­vonau þá fölsuðu öku­skírteini ánöfnuðu öðrum manni …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sögnin að ánafna merkir að að gefa. Merkingin í tilvitnuninni er ekki til. Blaðamaðurinn á líklega við að öskuskírteinið sé á nafni annars manns. 

Tillaga: Fram­vísaði Lia­vonau þá fölsuðu öku­skírteini á nafni annars manns …

3.

„Mín fyrsta alvöru frammistaða með landsliðinu.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Frammistaða er ekki lýsingarorð og því segir það ekkert eitt og sér, einungis að maðurinn hafi verið í leiknum en ekkert gert. Hins vegar getur frammistaða verið góð eða slæm eða eitthvað þar á milli.

Sé lesandinn ekki sannfærður getur hann sett eitthvað annað orð í staðinn, til dæmis metnaður, framtak, geta eða einhver önnur nafnorð. Enginn segir: Mitt fyrsta alvöru framtak með landsliðinu. Enn vantar lýsingarorðið.

Tillaga: Fyrsta góða frammistaða mín með landsliðinu..

4.

„Miklar skemmd­ir á íbúð­ar­húsi eftir eld á Norð­firði.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Yfireitt verða skemmdir í eldi, ekki eftir hann. Þegar eldur hefur verið slökktur er skaðinn skeður, á eftir skemmist yfirleitt ekkert. 

Skárra er að orða málsgreinina eins og segir í tillögunni.

Tillaga: Íbúðarhús á Norðfirði skemmdist mikið í eldi.

5.

„Skaða­bóta­kröfu konu vísað frá eftir að hún sigrar jóla­tréskast­keppni.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: útilokað er að sigra keppi og skiptir engu hvaða nafni hún nefnist. Ástæðan er einföld: Keppni er ekki andstæðingur.

Hins vegar er hægt að sigra í keppni. Með nokkrum sanni ná segja að blaðamaðurinn tapað fyrir forsetningunni.

Tillaga: Skaða­bóta­kröfu konu vísað frá eftir að hún sigraði í jóla­tréskast­keppni.

6.

„Rútufyritækið Artic Ora hefur verið tengt við málið eftir að netverjar ráku bílnúmer rútunnar til fyrirtækisins.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Mikill munur er á orðunum að rekja og reka. Útilokað er að „reka bílnúmer“. Hins vegar má rekja það sem á númerinu stendur til þess sem er skráður eigandi.

Orðið rútufyrirtæki er rangt stafsett í tilvitnuninni, í það vantar er lítið ’r’. Þetta bendir til þess að blaðamaðurinn hafi ekki látið villuleitarforritið í gang.

Tillaga: Rútufyrirtækið Artic Ora hefur verið tengt við málið eftir að netverjar röktu bílnúmer rútunnar til fyrirtækisins.

Sprenging opnaði gat - í baksýn er eitthvað - vinna góða vinnu

Orðlof

Tölustafir

11.3 Tölur í upphafi málsgreina

Í almennum texta skal forðast að hefja setningu með tölu ritaðri með tölustöfum (t.d. 89 nemendur útskrifuðust um vorið.). 

Betra er að rita töluna með bókstöfum eða breyta orðaröð:

Áttatíu og níu nemendur útskrifuðust um vorið.
Um vorið útskrifuðust 89 nemendur.

Íslenskar réttritun. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tveimur starfsmönnum Matvælastofnunar, sem var við reglubundið eftirlit í matvælafyrirtæki, varð nýverið fyrir hótunum.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Í tilvitnuninni var Matvælastofnun ekki í eftirliti heldur starfsmenn hennar. Þeir voru í eftirliti.

Fyrirtækið varð ekki fyrir hótunum heldur starfsmennirnir. Þeir urðu fyrir hótunum.

Betur hefði þó farið á því að segja að þeim hafi verið hótað, ekki „urðu fyrir hótunum“.

Athygli vekur að starfsmennirnir eru sagðir tveir en engu að síður segir forstjóri Matvælastofnunar „að starfsmanninum hafi verið hótað líkamlegu ofbeldi.“ 

Hversu margir voru starfsmennirnir? 

Tillaga: Tveimur starfsmönnum Matvælastofnunar sem voru við reglubundið eftirlit í matvælafyrirtæki var nýverið hótað.“

2.

„Sagði í yfirlýsingu HUR um árásina að drónarnir hefðu náð að opna gat á bakborða skipsins, sem hefði sökkt því.“

Frétt á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 15.2.24.

Athugasemd: Gat er ekki opnað nema það hafi verið þar fyrir.

Réttara er að drónarnir sprengdu gat á síðu skipsins og því hafi það sokkið.

Gat sökkti ekki skipinu, það varð til þess að skipið sökk. Drónar sökktu skipinu.

Tillaga: Sagði í yfirlýsingu HUR um árásina að drónarnir hefðu náð að gera gat á bakborða skipsins og þá hefði skipið sokkið.

3.

„Húsgrunnur með nýrunnið hraun í baksýn er eitthvað sem varla hefur sést nokkurs staðar í heiminum.“

Myndatexti á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 16.2.24. 

Athugasemd: Hvaða tilgangi þjónar „eitthvað“ í myndatextanum? Engum. Þetta orð tröllríður bæði talmáli og ritmáli en hefur enga þýðingu. 

Áður hefði þetta verið orðað á þessa leið: … er nokkuð sem varla hefur sést annars staðar í heiminum.“ Tillagan er mun skýrari.

Fullyrðing um að svona hafi „varla“ sést nokkurs staðar í heiminum er vafasöm.

Tillaga: Húsgrunnur og nýrunnið hraun í baksýn. 

4.

„Slökkviliðið vann greinilega frábæra vinnu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta segir löggan og blaðamaðurinn birtir ummælin orðrétt. Báðir virðast halda að þetta sé „gullaldarmál“.

Dæmi um hugsunarlaust orðalag: Blaðamaður skrifar góð skrif. Hástökkvarinn stekkur stökk. Hlauparinn hleypur hlaup. Menn vinna rannsóknarvinnu. 

Tillaga: Slökkviliðið leysti verkefnið með sóma.

5.

„Sáttaumleitanir hafnar innan bresku konungsfjölskyldunnar.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Tillaga er einfaldari og mun betri en tilvitnunin. Nafnorðaárátta blaðamanna er að drepa tungumálið.

Tillaga: Leitað sátta í bresku konungsfjölskyldunni.