Tjarnir í hjólförum - kynslóðahreyfanleiki - í auganblikinu má kjósa

Orðlof

Stofnanamál, erlend áhrif

Þar á ég ekki við tökuorð eða slettur sem komu svo ríkulega fram í kansellístílnum, heldur stílblæ textans. 

Ýmsir þeirra sérfræðinga, sem vinna við skýrslugerð af ýmsu tagi, eru menntaðir erlendis. Þeir hugsa margir um sérsvið sitt á máli þess lands sem þeir lærðu í og skrifa oftast um það á sama máli. Orðin í skýrslunum eru að vísu íslensk en setningaskipan og form er erlent. 

Ég sagði að orðin væru íslensk en oft er aðeins um að ræða lauslega þýðingu erlendra hugtaka sem almennur lesandi á erfitt með að átta sig á. 

Oft er hreinlega verið að þýða erlendar greinar eða skýrslur í flýti til að koma ákveðnum upplýsingum á framfæri sem fyrst og er þá komið að fjórðu ástæðu þess að stofnanamál verður til og nefna mætti tímaskort. Þessi ástæða er ef til vill sú algengasta. Allir eru að flýta sér og allt þarf að gera strax. Fyrir kemur að búið er að senda í prentsmiðju og jafnvel prenta það sem eftir er að lesa yfir.

Guðrún Kvaran. Málfar í stjórnsýslu.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þannig eru djúp hjólför á köflum þar sem vatn safnast í tjarnir í rigningu og skapar mikla hættu fyrir vegfarendur.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 24.6.23.

Athugasemd: Hér er afar undarlega að orði komist. Tillagan er skárri. 

Atviksorðið ’þannig’ í upphafi málsgreinarinnar þjónar litlum sem engum tilgangi.

Tillaga: Á köflum safnast vatn í djúp hjólför þegar rignir og skapar mikla hættu fyrir vegfarendur.

2.

„Ef samband er metið milli meðaltekna einstaklinga á aldrinum 33 til 35 ára og meðaltekna sem foreldrar þeirra höfðu er þeir voru á sama aldri (á föstu verðlagi) kemur í ljós að börnin eru að meðaltali 0,9% til 1,5% tekjuhærri þegar tekjur foreldra þeirra hækka um 10%.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 26.6.23.

Athugasemd: Sá sem viðurkennir að hann skilji ekki ofangreina málsgrein verður eflaust talinn frekar sljór. 

Blaðamenn eiga að skrifa svo lesendur skilji, jafnvel við, þessir sljóu, og þó umfjöllunarefnið sé flókið. 

Líklega hafa margir hætt við lestur fréttarinnar þegar kom að þessum múr.

Hins vegar er fréttin afar fróðleg. Í henni stendur:

Þegar við skoðum kynslóðahreyfanleika þá erum við að skoða hversu háð þín efnahagslega staða er efnahagslegri stöðu foreldra þinna. 

Í þessum örfáu orðum kristallast skýr hugsun háskólaborgara sem notar ekki tungutak alþýðunnar. 

Fréttin er með gátustíl. Getur verið að einhverjir séu „efnahagslegri“ en aðrir? Það leiðir hugann að þeim sem eru „efnahagslegastir“ af öllum en eiga ekki krónu með gati.

Í fréttinni segir:

Emil segir rannsóknir benda til þess að tekjuójöfnuður rýri heilsu einstaklinga …

Hingað til hefur því verið haldið fram að tekjuskortur geti skaðað heilsu einstaklinga. Nú er það hins vegar fullyrt að tekjuójöfnuður sé óhollur. Hvað merkir annars að eitthvað „rýri heilsu“?

Í fréttinni eru mörg nýyrði sem óbreytt alþýðufólk á eflaust erfitt með að átta sig á. Þetta eru til dæmis: 

„Kynslóðahreyfanleiki“ og orðasambandið „kynslóðahreyfanleiki upp á við“.

„Menntunarhreyfanleiki“ og orðasambandið „menntunarhreyfanleiki niður á við“.

Frá eigin brjósti vil ég segja að iðja fólks er margvísleg en valdi hún kynslóðahreyfanleika niður á við er það efnahagslegri vandi þeirra sem eru tekjulægri en foreldra þeirra að meðaltali á föstu verðlagi og lásu ljóðabækur í stað þess að kynslóðahreyfa sig upp á við.

Geti lesandinn þýtt þetta yfir á skiljanlegt mál fær sá ókeypis kynslóðahreyfingu upp eða niður í verðlaun. Öll hreyfing er af hinu góða. Er það ekki?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Biden er 80 ára gam­all og ef hann sigr­ar for­seta­kosn­ing­arn­ar á næsta ári …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvernig er hægt að sigra kosningar? Blaðamaðurinn sem þetta skrifaði er illa staddur.

Síðar í fréttinni segir blaðamaðurinn af þekkingu sinni:

… og lík­am­legri heilsu Don­alds Trumps, skyldi hann sigra næstu kosn­ing­ar og starfa það kjör­tíma­bil.

Úbbs. Blaðamaðurinn týndi óvart forsetningunni, hér skiptir ’í’ öllu máli.

Fréttin hefst á þessum orðum:

68% Banda­ríkja­manna segj­ast hafa áhyggj­ur …

Aldrei á að byrja frétt eða önnur skrif á tölustöfum. Sá sem ekki áttar sig á því er illa staddur. 

Mogginn virðist halda að hann geti boðið okkur lesendum hvað sem er.

Tillaga: Biden er 80 ára gam­all og ef hann sigr­ar í for­seta­kosn­ing­arn­ar á næsta ári …

4.

„Úkraínumenn hafa einnig náð að hasla sér völl á vinstri bakka Dnípró-árinnar í Kerson-héraði …“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 28.6.23.

Athugasemd: Til að skilja landafræði er í öllum tungumálum vísað til átta, höfuðátta eða hluta þeirra. Blönduós er til dæmis austan Húnaflóa en hvorki vinstra megin né hægra megin við hann.

Undantekningar geta verið nokkrar og þær eru oftast staðbundnar. Fréttin er um landsvæði sem er austan við Dnieper fljótið í Úkraínu. Samkvæmt Wikipediu er söguleg hefð fyrir því að kalla landsvæðið vinstri bakkann. 

Blaðamanninum kann að hafa sést yfir þetta þegar hann þýddi úr heimildum sínum. Hann hefði samt átt að átta sig. Fréttin er annars fróðleg og nokkuð vel skrifuð.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Auk skotflauga er Pantsir-kerfið útbúið tveimur öflugum 30 millimetra vélbyssum sem eru afar banvænar í návígi. “

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 28.3.23.

Athugasemd: Er einhver munur á banvænum byssum og „afar banvænum“ byssum?

Í fréttinni segir:

Talið er nær öruggt að þessu kerfi var beitt gegn Rússum.

Réttara hefði verið að segja að kerfinu hafi verið beitt.

Einnig segir í fréttinni:

… en áhöfn taldi alls tíu manns. 

Réttara hefði verið að segja að í áhöfninni hafi verið tíu manns.

Í Málfarsbankanum segir:

Ekki þykir gott mál að segja að „eitthvað telji svo og svo mikið“. Dæmi: „stóðið telur 35 hesta“. Fremur er mælt með: í stóðinu eru 35 hestar.

Þrátt fyrir allt eru fréttir blaðamannsins oftast áhugverðar og vel skrifaðar.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Í augnablikinu gefst ungmennum á Hornafirði tækifæri til þess að skrá sig á spjöld sögunnar, en þar mega íbúar á aldrinum 16-18 ára kjósa í almennum kosningum í fyrsta sinn í sögu lýðræðis á Íslandi.“

Frétt á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 29.6.23.

Athugasemd: Hér er ekki vel að orði komist. Halda mætti að blaðamaðurinn eigi við að í örskamma stund megi ungmenni á þessum aldri kjósa og svo aldrei aftur. Svo er ekki.

Íbúakosningin í Sveitarfélaginu Hornafirði sem stendur yfir frá 19. júní til 10. júlí. Ansi langt augnablik.

Augnablik merkir andartak, augnlokið blikar örskjótt svo varla sést, leiftur.

Jónas Hallgrímsson orti:

Allt er í heiminum hverfult,
og stund þíns fegursta frama
lýsir sem leiftur um nótt
langt fram á horfinni öld.

Ljóðið Ísland er fagur óður til ættjarðarinnar.

Tillaga: Nú gefst ungmennum á Hornafirði tækifæri til þess að skrá sig á spjöld sögunnar, en þar mega íbúar á aldrinum 16-18 ára kjósa í almennum kosningum í fyrsta sinn í sögu lýðræðis á Íslandi.

 

Geimvera skaðar ónæmiskerfið - kremjast saman - spilaði stóra rullu

Orðlof

Ritmál og talmál

Talsverður munur er á rituðu og töluðu máli. Þetta fer að nokkru leyti saman við muninn á formlegu og óformlegu málsniði því ritmál er yfirleitt mun formlegra en talmál.

Þegar við skrifum gefum við okkur meiri tíma til að koma hugsunum okkar í orð en þegar við tölum og því er ritmál yfirleitt mun skipulegra og heilsteyptara en talmál.

Í talmáli geta málsgreinar hins vegar orðið mjög langar og samhengislausar. Þar að auki er eðlilegt að hika, mismæla sig eða hætta í miðri setningu í töluðu máli. Ritmál er því langt frá því að vera skrifað talmál.

Ritgerðaskrif, mál og stíll. Háskóli Íslands. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bakkaði bát niður Reykja­nes­brautina“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Sagt er frá bílstjóra flutningabíl og á honum var bátur. Bílstjórinn bakkaði hvorki bát né báti heldur bakkaði hann flutningabíl sem var með bát á pallinum, bakkaði með bátinn.

Til að lengja frétt sína segir blaðamaðurinn:

Bíl­stjóri flutninga­bíls með bát með­ferðis olli tölu­verðum töfum á um­ferð á Reykja­nes­brautinni í morgun. 

Síðar í fréttinni stendur þetta:

Flutninga­bíllinn hafði valdið tölu­verðri töf á um­ferð þegar lögregla bar að garði. 

Fyrst veldur bílstjóri töfum og svo veldur hann töf. Nokkur munur er á eintölu og fleirtölu og breytir notkunin efni málsgreinanna.

Blaðamanninum láðist að fallbeygja orðið lögregla í seinni tilvitnuninni, á þar að vera lögreglu. 

Orðtakið ber að garði merkir að koma í heimsókn og á ekki við þegar löggan kemur til að greiða úr vandamálum, kemur ekki „í heimsókn“ á Reykjanesbraut. 

Miklu betra og einfaldara er að orða þetta svona:

Flutninga­bíllinn hafði valdið tölu­verðum á um­ferð þegar lögreglan kom.

Í fréttinni er þetta haft efir löggu:

Það eru nokkur ár til dæmis síðan að flutninga­bíll með gler­gám keyrði á brú á Höfða­bakka með til­heyrandi gler­brotum og töfum á umferð.

Þetta er talmál. Lesandinn hefði skilið málsgreinina þó svo að feitletruðu orðunum hefði verið sleppt. Ekki er slæmt stílbragð að skilja eitthvað eftir fyrir ímyndunaraflið.

Tillaga: Bakkaði með bát niður Reykja­nes­brautina

2.

„Auðlind er heiti á tilraunaverkefni endurvinnslufyrirtækisins Pure North.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 22.6.23.

Athugasemd: Furðulegt að eigandi fyrirtækisins skuli kalla það ensku heiti. Íslenskan er líklega ekki nógu fín.

Mynd fylgir fréttinni og á henni sést veggur sem skrifað er á „auðlind by pure north“. Þetta kallast einfaldlega smekkleysa.

Fyrirtækið kann að vera þarflegt fyrir land og þjóð en forráðamenn sýna tungumálinu engan skilning, þvert á móti. Óþrifaleg meðferð á íslensku máli á að meta til jafns við umhverfisspjöll

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Sýna hvernig geim­vera skaðar ónæmiskerfið.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Nei, hér er ekki átt við geimveru heldur veru úti í geimnum. Úbbs, jafnvel þetta kom vitlaust út. Átt er við dvöl í geimnum.

Fréttin er fróðleg en hefði mátt vera betur skrifuð. Í henni segir:

Sýnt hefur verið fram á að geimfarar eru meira smitandi í geimnum en á jörðu niðri og þá geti eldri sýkingar tekið sig upp aftur.

Af samhenginu má ráða að geimfarar smitist í geimnum. Sá sem er smitandi, smitar aðra. Í heimildinni, Reuter, segir:

The findings offer insight into why astronauts are more susceptible to infections during flights …

Feitletraða orðið merkir móttækilegur (fyrir smiti), ekki smitandi.

Tillaga: Sýna hvernig dvöl í geimnum skaðar ónæmiskerfið.

4.

„Ísland ekki að taka á móti fleira flóttafólki en Danmörk.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þetta er klúðursleg málsgrein. Tillagan er mun skárri. Hér er ekki gott að nota sögn í nafnhætti.

Tillaga: Ísland tekur ekki á móti fleira flóttafólki en Danmörk.

5.

„… að brakið benti til þess að kafbáturinn hefði kramist saman …“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 23.6.23. 

Athugasemd: Það sem kremst fellur óhjákvæmilega saman. Ofsagt er að kremja saman. Í matargerð er stundum notaður hvítlaukur og hann kraminn. Hvergi í matreiðslubókum er sagt að „kremja hvítlauk saman“.

Í fréttinni hefði vel farið á því að segja að kafbáturinn hafi fallið saman, en þannig segir í frétt ruv.is.

Tillaga: … að brakið benti til þess að kafbáturinn hefði fallið saman, kramist …

6.

„Spilaði stóra rullu í brottrekstri Arnars Þórs en hefur nú sjálfur verið rekinn.“

Frétt á dv.is.  

Athugasemd: Raunar er fréttin della, sendur ekki undir nafni. 

Landslið Bosníu sigrað Ísland með þremur mörkum gegn engu. Nokkru síðar var þjálfari Íslands rekinn. Sá bosníski átti engan þátt í brottrekstrinum né „spilaði hann rullu“ í því spili.

Nú hefur það gerst að þjálfari Bosníu hefur verið rekinn. 

Hvað með það? Í hverju felst fréttin? 

Tillaga: Átti stóran þátt í brottrekstri Arnars Þórs en hefur nú sjálfur verið rekinn

 

Óhapp geta ollað töfum - kostnaður vegna leiðsöguhundar - berja enni í borð

Orðlof

Glundroði

Ógnin er þessi: Það er reynt að breyta kyni fornafna, töluorða og lýsingarorða úr karlkyni í hvorugkyn við tilteknar aðstæður (þ.e. þar sem þessi orð eru í kynhlutlausri merkingu).

Fyrstu sýnilegu afleiðingar þessarar breytingar úr karlkyni í hvorugkyn eru þær að merking orðanna getur breyst um leið. Þetta gæti því valdið miklum misskilningi og jafnvel glundroða á því tímabili sem breytingin gengi yfir (kannski í tvær aldir).

Baldur Hafstað. Tungutak, Morgunblaðið 17.6.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Um­ferðaró­höpp í göng­un­um geta ollið mikl­um um­ferðart­öf­um enda nauðsyn­legt að loka göng­un­um þegar óhöpp verða.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Latur blaðamaður tekur „frétt“ frá af vef Vegagerðarinnar og birtir óbreytta á vefsíðu Moggans. Nástaðan er svo greinileg að jafnvel barn hefði rekið upp stór augu. Sjá myndina af fréttinni. Er þetta bjóðandi?

Getur umferðaróhapp „ollað“ umferðartöfum. Furðulegt að einhver skrifi svona. Aftur lendir skrifarinn í nástöðuvanda. Hann skilur ekki neitt.

Höfundur textans á vefsíðu Vegagerðarinnar kann ekki að skrifa, fengi falleinkunn á öllum skólastigum. Blaðamaðurinn fengi einnig falleinkunn því hann á að lesa yfir fréttina sem hann hyggst birta. Hann leggur ekkert til fréttarinnar, notar aðeins „kópí-peist“ aðferðina.

Illa skrifuð frétt bitnar aðeins á lesendum. Annað hvort kærir höfundur textans og blaðamaðurinn sig kollótta eða þeir kunna ekki til verka. Hvort tveggja er glæpur í þeim störfum sem þeir sinna. Verstir eru yfirmenn þeirra sem fylgjast ekki með, eru bara kátir í eilífðarkaffitíma.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„… seg­ir áverka hafa verið á mann­in­um sem gáfu slíkt í skyn.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Skyn er nafnorð sem er persónubundið, byggir á skynjun eða tilfinningu fólks.

Áverkar benda til einhvers, geta ekki gefið neitt í skyn.

Tillaga: … seg­ir áverka á manninum benda til þess.

3.

„Már þarf ekki að greiða kostnað vegna leið­sögu­hundarins Max.“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Þetta er ótrúlegt. Fyrst dettur manni í hug að blaðamaðurinn kunni ekki einfalda fallbeygingu nafnorðsins hundur, það er hunds í eignarfalli.

Ofangreint er fyrirsögn, en í fréttinni segir:

… og að Már þurfi ekki að greiða kostnað vegna hundsins.

Í fyrirsögninni er farið rangt með beygingu en í síðar í fréttinni er beygingin rétt. Þetta getur bent til að einhver annar en blaðamaðurinn hafi samið fyrirsögnina og sá er hrikalega illa áttaður í íslensku máli.

Lesandanum er í raun alveg sama hver klúðrar málum. Hann kennir auðvitað blaðamanninum um. Sé blaðamanninum annt um heiður sinn ætti hann að krefja ritstjórnina svara, hver eyðilagði fréttina hans.

Grundvallaratriði er að blaðamaður fylgist með frétt sinni svo einhverjir hryðjuverkamenn innan ritstjórnarinnar eyðileggi hana ekki.

Þó getur verið að blaðamaðurinn hafi verið að flýta sér í kaffi með vinnufélögunum og klúðrað fyrirsögnin hjálparlaust. Hvað veit maður svo sem?

Tillaga: Már þarf ekki að greiða kostnað vegna leið­sögu­hundsins Max.

4.

„Sunak og Selenskí ræddu einnig yfirvofandi leiðtogafund Atlantshafsbandalagsins …“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 20.6.23.

Athugasemd: Það sem vofir yfir er ekki gott, eiginlega mjög slæmt, geigvænlegt, alvarlegt, óumflýjanlegt eða ógnvekjandi. Er ekki næsti fundur Atlanshafsbandalagsins jákvæður atburður?

Í Málfarsbankanum segir:

Af svipuðum toga er notkun lo. yfirvofandi. Það mun upphaflega vísa til reiði (hefndar) Guðs sem vofir yfir mönnum og því er skiljanlegt að vísunin sé jafnan neikvæð.

Líklega hefðu lesendur fréttarinnar skilið orðalagið þó orðinu yfirvofandi hefði verið sleppt.

Tillaga: Sunak og Selenskí ræddu einnig leiðtogafund Atlantshafsbandalagsins …

5.

„… eftir að pólski blaðamaðurinn Pawel Kotwica missti meðvitund uppi í stúku og barðist fyrir lífi sínu.“

Frétt á visi.is.

Athugasemd: Meðvitundarlaus maður berst ekki fyrir lífi sínu. Hann er í lífshættu. Í fréttinni er einnig einnig orðalagsbreyting á ofangreindu:

Kotwica hafði misst meðvitund og barðist fyrir lífi sínu.

Þeir sem berjast fyrir lífi sínu eru með fullri meðvitund. Þetta hef ég að minnsta kosti lesið í góðum bókum en hef aldrei þurft að berjast fyrir lífi mínu nema þegar gúmmíbáti okkar hvolfdi við Surtsey, eða þegar ég hrapaði í jökulsprungu eða rann niður fjallshlíð, svo örfá baráttumál séu nefnd. Hafði ég fulla meðvitund í öll skiptin.

Tillaga: … eftir að pólski blaðamaðurinn Pawel Kotwica missti meðvitund uppi í stúku og var í bráðri lífshættu.

6.

„Það er einn maður sem hlýtur að vera heima hjá sér núna að berja enninu í borðið.“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Hvað merkir þetta orðalag? Af samhenginu má ráða að átt sé við að maðurinn sjái eftir einhverju, sé fullur eftirsjár. Hann sitji eftir með sárt ennið. 

Æ, þetta er svo vitlaust að engu tali tekur.

Oft vekur það furðu hvernig „íþróttaspekingar“ eiga til að blaðra. Þekking þeirra virðist langtum meiri í ensku en íslensku og það er miður.

Sumir þeirra „kasta handklæðinu inn í hringinn“ sem hefur enga merkingu hér á landi. Þeir eru til sem halda að núverandi Íslandsmeistari sé „ríkjandi“ meistari.

Verstir eru þó blaðamenn sem afrita svona bjánaleg ummæli í stað þess að segja frá þeim í óbeinni ræðu og losna við óþægindin sem hljóta að fylgja því að afrita rugl.

Tillaga: Líklega er maður nokkur fullur eftirsjár.

Orðræðun - afhending gagna opnar - lúsmýið er mætt

Orðlof

Veðurlýsing

Loksins þegar spéhæðin mikla gaf eftir kom enn ein lægðin æðandi með handónýta þvagblöðru og tilheyrandi gusum. Er hægt að gera eitthvað annað en að hlæja að þessu? 

Hvað er þetta svo með allt laufið sem liggur í blóði sínu á götum og gangstéttum? Það hreinlega drapst vegna kulda, nánast í fæðingu.

Orri Páll Ormarsson. Pistill á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 10.6.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hann hefur lengi verið bandarísku þjóðinni hugfanginn og …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Orðalagin er ekki gott, öfugsnúið. Skárra: bandaríska þjóðin hefur lengi verið hugfanginn af honum …

Orðið merkir að vera hrifinn. Vera kann að blaðamaðurinn hafi ætlað að nota orðið hugleikinn eða maðurinn hafi verið fólki ofarlega í huga.

Tillaga: Hann hefur lengi verið Bandaríkjamönnum hugleikinn og …

2.

„94 rúss­nesk­ir her­menn sem Úkraínu­menn héldu föngn­um var sleppt …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ekki á að byrja málsgrein á tölustöfum. Mogginn gerir það engu að síður rétt eins og það sé ritstjórnarlegt markmið að gera það sem oftast.

Í annarri frétt á mbl.is stendur:

37 ára karl­maður er ákærður fyr­ir morðið á …

Heimild blaðamannsins er TV2 í Danmörku. Þar stendur:

Torsdag fortsatte sagen mod en 37-årig mand …

Dönsku blaðamennirnir byrja ekki málsgrein á tölustöfum.

Skýringin á þessu geta aðeins verið tvær: Annað hvort þekkja stjórnendur og blaðamenn Moggans ekki regluna eða þeim er alveg sama um. Hvort tveggja er afar slæmt. 

Tillaga: Úkraínumenn slepptu 94 rússneskum hermönnum sem þér héldu föngnum …

3.

„Þetta eru aðeins nokkur dæmi um orðræðun sem …“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd: Hvað merkir „orðræðun“. Orðið eða orðleysan finnst ekki í orðabók. 

Baðamaðurinn er furðulega hrifinn af orðinu orðræða sem merkir „samfellt talað mál sem inniheldur fleiri en eina setningu, í texta eða tali“, samkvæmt því sem segir á Íðorðabankanum. 

Í stað orðræðu (og „orðræðun“) er má tala um talsmáta eða tungutak.

Orðið orðræða er dálítið þversagnakennt í sjálfu sér: Þeir sem ræða eitthvað hljóta að nota orð, án orða verður engin ræða. Engu að síður er orðið gamalt í málinu. Nú virðist það framar öðru vera „gáfumannaorðræða“. Alþýða manna talar saman, jafnvel við gáfumenn.

Þetta minnir á orðið samtal. Gáfumenn eru hættir að tala saman, kjósa frekar að „eiga samtal“ við alla sem samtalshæfir teljast, á tyllidögum heitir það orðræða.

Skelfing er nú gott að vera einfaldur.

Tillaga: Þetta eru aðeins nokkur dæmi um talsmáta sem ...

4.

„… tókust á um vítadóminn í Stúkunni í gær og voru á öndverðu meiði.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Öndverður er lýsingarorð og merkir hér að vera á gagnstæðri skoðun. Orðið er rangt beygt, á að vera öndverðum meiði. Beygingarmyndin „öndverðu“ er ekki til. Þetta er nú bara smáatriði, hrekkur upp úr lesandanum. Alveg rétt en þegar maður rekst æ oftar á að orð eru notuð óbeygð, oft aðeins í nefnifalli, er þetta orðið stórmál.

Tillaga: … tókust á um vítadóminn í Stúkunni í gær og voru á öndverðri (gagnstæðri) meiði.

5.

„Afhending gagna opnar í Laugardalshöll.“

Auglýsing á blaðsíðu 7 í Morgunblaðinu 15.6.23.

Athugasemd: Setningin er ekki góð. Nær endalaust eru dauðir hlutir sagði „opna“ eitthvað, hús opna, samkomur opna og afgreiðslur opna. Yfir allan þjófabálk gengur þegar „afhending gagna opnar“.

Auglýsingin er öll svona, á undan eru tímasetningar:

15:30 Töskugeymsla opnar í Laugardalshöll
21:15 Laugardalshöll lokar
00:00 Braut lokar og tímataka hættir
00:00 Töskugeymslan lokar
00:45 Laugardalslaug lokar

Þetta er grátlegt, ekki bjóðandi. Miklu betra og eðlilegra hefði verið að orða þetta svona:

15:30 Töskugeymsla opnuð í Laugardalshöll
21:15 Laugardalshöll lokað
00:00 Braut lokað og tímatöku hætt
00:00 Töskugeymslunni lokað
00:45 Laugardalslaug lokað

Þar að auki er sagt í auglýsingunni: „Afhending gagna lýkur.“ Betra er að hafa fallbeyginguna rétta.

Tillaga: Opnað fyrir afhendingu gagna í Laugardalshöll

6.

„Fyrsta Þingvallaganga sumarsins verður gengin í kvöld.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 15.6.23.

Athugasemd: Er það ekki of mikil fyrirhöfn að ganga göngu? Blaðamaðurinn á hins vegar ekkert val, honum er ætlað að „skrifa fréttaskrif“. 

Þingvallagangan var hins vegar ljómandi skemmtileg, ég tók þátt en „gekk ekki gönguna“, hafði ekki úthald í slíkt.

Tillaga: Fyrsta Þingvallaganga sumarsins verður í kvöld.

7.

„Lúsmýið er mætt.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Takamarkaður orðaforði sumra blaðamanna Moggans vegur athygli. Lúsmýið er mætt, segir á forsíðu vefútgáfunnar. Aðeins neðar á vefsíðunni stendur:

Mætti í 24 ár gömlu pilsi …

Ég er nokkuð viss að lúsmý eru ekki í pilsi. Hins vegar er afar líklegt að einhver hafi komið í pilsi.

Sögnin að mæta á ekki alltaf við. Oftar en ekki merkir það að hitta einhvern eða koma á stað, til dæmis fund. Dýr, skordýr, flugur mæta ekki, það væri ofsagt.

Jónas Hallgrímsson hefði aldrei ort: Lóan er mætt að kveða burt snjóinn ...

Tillaga: Lúsmýið er komið.

Hann og bróðir sinn - landshluti sem má þola lítil loftgæði - hraði tekinn niður

Orðlof

Kynjabreytingar á íslensku máli

Í íþróttum tölum við um liðsmenn og leikmenn. Það gengur ekki að segja liðskarlar, liðskonur eða liðsfólk. Þar passar heldur ekki að segja leikkonur, leikkarlar eða leikarar. Einu gildir þegar konur og karlar eru saman í liði. Kyn þeirra eða kynvitund breyta þar engu um. 

Það einkennir orðið allir að útiloka engan. Orðalagið „allir velkomnir“ gildir án undantekninga. 

Orðalagið „öll velkomin“ gildir líka án undantekninga en það hljómar bjagað og enskuskotið. 

Þekkt er máltækið allir sem vettlingi geta valdið. Þá eru allir meðtaldir nema þeir sem ekki komast, hafa ekki heilsu eða nægan þroska til að geta mætt, allt óháð kyni og kynvitund þeirra. Þarf samt að breyta máltækinu? 

Gunnar Hrafn Birgisson. Grein á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 6.6.23.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Steingrímur fær mál sitt ekki endurupptekið eins og bróðir sinn.“

Frétt á ruv.is.

Athugasemd: Þetta er beinlínis rangt. Í gælum segir frænkan við litla drenginn: Ó, hann er alveg eins og babbi sinn (á að vera hans). Litla dúllan er alveg eins og mamma sín (hennar). 

Í íþróttafréttum er oft sagt eða álíka: Hann var langt á undan keppinautum sínum (hans).

Ofangreint er fyrirsögn fréttar. Margt bendir til að einhverjir aðrir en blaðamenn skrifi fyrirsagnirnar sem er ekki gott því þeim er um kennt skolist eitthvað til.

Tillaga: Steingrímur fær ekki mál sitt endurupptekið eins og bróðir hans.

2.

„Félagið EE Development hyggst hefja sölu …“

Frétt á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 8.6.23

Athugasemd: Mjög undarlegt að fyrirtæki sem starfar á Íslandi og byggir hús fyrir heimamarkaðinn skulu heita ensku nafni. 

Svona óþrif, útlend heiti á íslenskum fyrirtækjum, fer vaxandi, því miður. Afleiðingin er lakari tilfinning fyrir íslenskunni. Svo hæg er þessi róttæka bylting að fáir taka eftir henni, öllum virðist sama.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Farin af landi eftir að hafa verið hótað endurkomubanni.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Yfirleitt er sagt að maður hafi farið úr landi. Stundum er manni vísað úr landi og fer hann þá af landi brott, aðrir flytjast sjálfviljugir af landi brott. 

Aflandsfélag er sagt vera fyrirtæki sem er í skattaskjóli í öðru landi (off-shore á ensku). 

Fjöldi dæma eru um aflandsvind, það er vindur sem fellur af landi og út á sjó.

Svo er það þetta með endurkomuna. Í íþróttum er oft talað um að boltalið hafi komið til baka eða endurkoman hafi verið frábær. Þetta skilst varla en meira um það síðar.

Tillaga: Farin úr landi eftir að hafa verið hótað endur­komu­banni.

4.

„… nokkrar vikur eftir því hvernig árásarliðinu veitti af.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 9.6.23.

Athugasemd: Líklega á þarna að standa reiddi af. Þetta er sögnin að reiða, til dæmis: við reiðum okkur á vini okkar.

Fréttin er afar fróðleg. Blaðamaðurinn skrifar nær daglega um stöðu mála í árásarstríði Rússa í Úkraínu og af mikilli þekkingu. 

Tillaga: … nokkrar vikur eftir því hvernig árásarliðinu reiddi af.

5.

„Austurströnd Bandaríkjanna hefur mátt þola lítil loftgæði síðustu daga …“

Frétt á Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 9.6.23.

Athugasemd: Þetta er slöpp setning og órökrétt. Aðalatriðið er reykur frá skógareldur sem er ástæða mengunarinnar og varla þarf að taka það fram að þá verða loftgæði léleg. 

Þarna er átt við að fólk á austurströndinni hafi mátt þola mengunina. Blaðamaðurinn hefði mátt hugsa sig betur um. Hann festist þess í orðaflækju í stað þess að skrifa eðlilega. Vera má að hann sé að þýða úr amerískum fjölmiðli. Tillagan er mun skárri.

Fljótaskriftin á fréttinni er greinileg:

… að stunda líkamsrækt utandyra, og sagði að rétt væri að halda gluggum lokuðum og ganga með góða grímu utandyra. 

Blaðamaðurinn sér ekki nástöðuna sem þó blasir við lesendum. Vonandi veit hann hvað nástaða er.

Tillaga: Mikil mengun hefur verið síðustu daga á austurströnd Bandaríkjanna vegna …

6.

„Hraði er tekinn niður og eru vegfarendur beðnir að aka um vinnusvæðið með gát.“

Frétt á vef Vegargerðarinnar.

Athugasemd: Þetta er skrýtið orðalag. Væntanlega er átt við að hraðinn eigi að vera minni en endranær. Er þá ekki eðlilegra að segja að hámarkshraði sé lækkaður? 

Stundum auka ökumenn hraða bílsins og einnig þarf oft að lækka hann eða minnka. Í almennu máli er aldrei talað um að „taka hraða niður“ þegar draga þarf úr honum. 

Tillaga: Hámarkshraði er lækkaður og vegfarendur beðnir að aka með gát um vinnusvæðið.

Klauf Everest - dælubíll sem forðaði tjóni - mikil vinna verið unnin

Orðlof

Greinir og eignarfornafn

Þó keyrir um þverbak(ið?) þegar greinir OG eignarfornafn fylgja ólíklegustu fyrirbærum, líkt og þau séu okkur sérlega náin. 

Gott og vel með börn (Sifin mín á afmæli í dag, þá er Bjarkinn okkar loksins fermdur, þessi gullmoli fékk nafnið sitt í dag ... úff, samt) en þá er ekki allt talið, því: „Það eru ekki allir sem ræða opinskátt um ófrjósemina sína,“ sagði sérfræðingur. Og annar: „Það er svifrykið okkar sem ...“ Óvænt stílbragð og í sjálfu sér frjálst, enda höfum við alltaf val(ið). 

Sigurbjörg Þrastardóttir. Tungutak í Morgunblaðinu 27.5.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Klauf Ev­erest-fjall fyr­ir ömmu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvorki fjallamenn né aðrir hafa klofið hafa fjöll og raunar ganga engar sögur af mönnum sem hafa reynt það. Sem betur fer er hæsta fjall jarðar, Everest, óbreytt. Skiptir engu þó vefútgáfa Moggans haldi því fram að fjallgöngumaður hafi „klofið“ tindinn.

Í fréttinni segir:

Í þetta sinn gekk ferðalagið bet­ur og klauf Yandi tind­inn …

Og:

Hug­mynd­in um að kljúfa Ev­erest …

Eftirfarandi málsgrein bendir til að blaðamaðurinn kunni ekki að beygja sögnina að klífa:

Til­finn­ing­in við að kljúfa tind­inn hafi verið mögnuð og hann sé sér­stak­lega stolt­ur yfir því að hafa klifið tind­inn

Ég veit ekki hvort sé hræðilegra að frétt fái að standa með villum og vitleysum í langan tíma á vefútgáfunni eða að enginn í ritstjórninni skuli leggja það á sig að lesa fjölmiðilinn með gagnrýnum augum. Hvað í ósköpunum eru stjórnendur Moggans að gera?

Svo er það ofnotaða orðalagið „að toppa tindinn“. Út af fyrir sig er það ekki rangt þó flestir reyni að ná tindinum, komast á tindinn. Þeir sem klífa Everest leggja mikið á sig og hreint út sagt niðurlægjandi að segja þá hafa „toppað“ fjallið.

Í fréttinni segir:

… þegar hann toppaði tind Ev­erest-fjalls í síðustu viku.

Svo þetta:

Ferðalagið var önn­ur til­raun Yandi til þess að toppa Ev­erest … 

Lítum á misheppnuð skrif blaðamannsins mildum augum en stjórnendur miðilsins standa sig hörmulega illa. Það var ekki fyrr en tíu tímum síðar að fréttin var lagfærð. Þá höfðu margir lesendur blaðsins hneykslast á henni til dæmis á Facebook.

Í laugardagsblaði Morgunblaðsins 27.5.23 er frétt á blaðsíðu 16 og er þar greint frá afreki Kúbumannsins á Everest og er fréttin merkt sama blaðamanni og sú í vefútgáfunni. Þar kemur hvergi fram að maðurinn hafi klofið fjallið og óneitanlega dregur það svolítið úr afrekinu.

Blaðamönnum er hollt að hafa í huga að fjölmargir lesendur eru vel að sér í íslensku og sjá umsvifalaust villur. Villuleitarforrit eru góð en alls ekki fullkomin. Þau eru beinlínis heimsk, hugsa ekki; hafa ekkert vit á orðalagi, málsháttum, orðtökum eða stíl. Betra er því að vanda sig.

Tillaga: Kleif Ev­erest-fjall fyr­ir ömmu …“

2.

„Það átti fyrir Eyjólfi að liggja að falla fyrir hendi systur sinnar sem …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Orðalagið er kjánalegt: fyrir honum að liggja að falla. Margir eru blindir á eigin skrif, átta sig ekki á því sem betur mætti fara. Góðir skrifarar fá hjálp, biðja aðra um að lesa yfir, laga og leiðrétta. Tilsögn er byrjendum óskaplega mikilvæg.

Blaðamaðurinn tók til þess ráðs að endursegja grein sem hafði birst í öðrum fjölmiðli árið 1992. Í sannleika sagt er heimildin miklu betur skrifuð.

Tillaga: Örlög Eyjólfs urðu þau að systir hans myrti hann…

3.

„Mannvit mun í framhaldinu taka upp nafnið COWI …“

Frétt á blaðsíðu 34 í Morgunblaðinu 1.6.23.

Athugasemd: Fagurt orð er mannvit og hreinlega afbragðs heiti á fyrirtæki. Nú hefur það verið selt til Dana og mun framvegis nefnast Cowi. Íslenskunar óhamingju verður allt að vopni, svo  alkunnu orðalagi sé umsnúið.

Og nú virðast danskir Cowi menn ætli að reka Mannvit án mannvits og vonast til enn meiri viðskipta enda sagt að mörlandinn sé veikur fyrir útlendum heitum fyrirtækja.

Tilhneigingin er sú að fleiri og fleiri fyrirtæki kasta ágætum heitum á íslensku fyrir róða og taka upp ensk heiti eða ruglingslegar skammstafanir. Þetta er miður en er hluti af niðurlægingu íslenskrar tungu og hnignun hennar og þeim Íslendingum til skammar sem svona gera.

Cowi ... Hrikalegt.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Dælubíll var kallaður út og tókst að forða tjóni.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Eins gott að dælubílnum tókst að bjarga tjóninu, koma því á öruggan stað.

Íslenskukennarinn í mennta- eða framhaldsskóla hefði aldrei samþykkt að hægt sé að „forða tjóni“. Þess í stað er reynt að koma í veg fyrir tjón og stundum tekst það.

Nú eru sumarstarfsmennirnir komir til starfa á fjölmiðlunum. Þeir eiga að sjálfsögðu að vera ferskari og betur skrifandi en gömlu jálkarnir. 

Í fréttinni er sagt að „einstaklingar“ hafi verið fluttir á slysadeild. Ekki menn heldur einstaklingar. Hver skyldi vera munurinn á þessum tveimur tegundum? 

Tillaga: Dælubíll var kallaður út og með honum tókst að afstýra tjóni.

5.

„Á Íslandi hefur einnig mikil vinna verið unnin að undanförnu til að tryggja orkuöryggi almennings.“

Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 5.6.23. 

Athugasemd: Vinna er unnin, stökk er stokkið, hlaup er hlaupið, skrif eru skrifuð. Þetta eru furðulegar samsetningar og sjást stundum í fjölmiðlum.

Ofangreind tilvitnun er stirðbusalega orðuð og greinin öll frekar stofnanaleg.

Tillaga: Á Íslandi hefur mikið verið gert til að tryggja orkuöryggi almennings.