Geimvera skaðar ónæmiskerfið - kremjast saman - spilaði stóra rullu

Orðlof

Ritmál og talmál

Talsverður munur er á rituðu og töluðu máli. Þetta fer að nokkru leyti saman við muninn á formlegu og óformlegu málsniði því ritmál er yfirleitt mun formlegra en talmál.

Þegar við skrifum gefum við okkur meiri tíma til að koma hugsunum okkar í orð en þegar við tölum og því er ritmál yfirleitt mun skipulegra og heilsteyptara en talmál.

Í talmáli geta málsgreinar hins vegar orðið mjög langar og samhengislausar. Þar að auki er eðlilegt að hika, mismæla sig eða hætta í miðri setningu í töluðu máli. Ritmál er því langt frá því að vera skrifað talmál.

Ritgerðaskrif, mál og stíll. Háskóli Íslands. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bakkaði bát niður Reykja­nes­brautina“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Sagt er frá bílstjóra flutningabíl og á honum var bátur. Bílstjórinn bakkaði hvorki bát né báti heldur bakkaði hann flutningabíl sem var með bát á pallinum, bakkaði með bátinn.

Til að lengja frétt sína segir blaðamaðurinn:

Bíl­stjóri flutninga­bíls með bát með­ferðis olli tölu­verðum töfum á um­ferð á Reykja­nes­brautinni í morgun. 

Síðar í fréttinni stendur þetta:

Flutninga­bíllinn hafði valdið tölu­verðri töf á um­ferð þegar lögregla bar að garði. 

Fyrst veldur bílstjóri töfum og svo veldur hann töf. Nokkur munur er á eintölu og fleirtölu og breytir notkunin efni málsgreinanna.

Blaðamanninum láðist að fallbeygja orðið lögregla í seinni tilvitnuninni, á þar að vera lögreglu. 

Orðtakið ber að garði merkir að koma í heimsókn og á ekki við þegar löggan kemur til að greiða úr vandamálum, kemur ekki „í heimsókn“ á Reykjanesbraut. 

Miklu betra og einfaldara er að orða þetta svona:

Flutninga­bíllinn hafði valdið tölu­verðum á um­ferð þegar lögreglan kom.

Í fréttinni er þetta haft efir löggu:

Það eru nokkur ár til dæmis síðan að flutninga­bíll með gler­gám keyrði á brú á Höfða­bakka með til­heyrandi gler­brotum og töfum á umferð.

Þetta er talmál. Lesandinn hefði skilið málsgreinina þó svo að feitletruðu orðunum hefði verið sleppt. Ekki er slæmt stílbragð að skilja eitthvað eftir fyrir ímyndunaraflið.

Tillaga: Bakkaði með bát niður Reykja­nes­brautina

2.

„Auðlind er heiti á tilraunaverkefni endurvinnslufyrirtækisins Pure North.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 22.6.23.

Athugasemd: Furðulegt að eigandi fyrirtækisins skuli kalla það ensku heiti. Íslenskan er líklega ekki nógu fín.

Mynd fylgir fréttinni og á henni sést veggur sem skrifað er á „auðlind by pure north“. Þetta kallast einfaldlega smekkleysa.

Fyrirtækið kann að vera þarflegt fyrir land og þjóð en forráðamenn sýna tungumálinu engan skilning, þvert á móti. Óþrifaleg meðferð á íslensku máli á að meta til jafns við umhverfisspjöll

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Sýna hvernig geim­vera skaðar ónæmiskerfið.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Nei, hér er ekki átt við geimveru heldur veru úti í geimnum. Úbbs, jafnvel þetta kom vitlaust út. Átt er við dvöl í geimnum.

Fréttin er fróðleg en hefði mátt vera betur skrifuð. Í henni segir:

Sýnt hefur verið fram á að geimfarar eru meira smitandi í geimnum en á jörðu niðri og þá geti eldri sýkingar tekið sig upp aftur.

Af samhenginu má ráða að geimfarar smitist í geimnum. Sá sem er smitandi, smitar aðra. Í heimildinni, Reuter, segir:

The findings offer insight into why astronauts are more susceptible to infections during flights …

Feitletraða orðið merkir móttækilegur (fyrir smiti), ekki smitandi.

Tillaga: Sýna hvernig dvöl í geimnum skaðar ónæmiskerfið.

4.

„Ísland ekki að taka á móti fleira flóttafólki en Danmörk.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þetta er klúðursleg málsgrein. Tillagan er mun skárri. Hér er ekki gott að nota sögn í nafnhætti.

Tillaga: Ísland tekur ekki á móti fleira flóttafólki en Danmörk.

5.

„… að brakið benti til þess að kafbáturinn hefði kramist saman …“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 23.6.23. 

Athugasemd: Það sem kremst fellur óhjákvæmilega saman. Ofsagt er að kremja saman. Í matargerð er stundum notaður hvítlaukur og hann kraminn. Hvergi í matreiðslubókum er sagt að „kremja hvítlauk saman“.

Í fréttinni hefði vel farið á því að segja að kafbáturinn hafi fallið saman, en þannig segir í frétt ruv.is.

Tillaga: … að brakið benti til þess að kafbáturinn hefði fallið saman, kramist …

6.

„Spilaði stóra rullu í brottrekstri Arnars Þórs en hefur nú sjálfur verið rekinn.“

Frétt á dv.is.  

Athugasemd: Raunar er fréttin della, sendur ekki undir nafni. 

Landslið Bosníu sigrað Ísland með þremur mörkum gegn engu. Nokkru síðar var þjálfari Íslands rekinn. Sá bosníski átti engan þátt í brottrekstrinum né „spilaði hann rullu“ í því spili.

Nú hefur það gerst að þjálfari Bosníu hefur verið rekinn. 

Hvað með það? Í hverju felst fréttin? 

Tillaga: Átti stóran þátt í brottrekstri Arnars Þórs en hefur nú sjálfur verið rekinn