Árás átti sér stað - vitni urðu að árás - eggjaskurninn

Orðlof

Stríðir á

Ástríða er í hugum margra tengd ástinni enda er þetta tvennt oft nefnt í sömu andránni. Sjálf orðin, ást og ástríða, eru þó af ólíkum toga. 

Ástríða er samsett úr forsetningunni á og sögninni stríða en nafnorðið ást kemur þar hvergi nærri. 

Ástríða er sem sagt það sem stríðir á huga manns og hann kemst ekki undan – það er svo önnur saga að þetta á gjarnan við um ástina.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Meðal ákæruefna voru hindrun opinberrar stjórnsýsluathafnar …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Hvað er átt við með ofangreindu? Þetta er líklega hefðbundið orðalag í bandarísku stjórnarfari.

Á vef CNN sem gæti verið heimildin segir:

… and obstructing an official proceeding.

Við sem kunnum bara bíómyndaensku vitum ekkert hvað þetta merkir, líklega er blaðamaður Ríkisútvarpsins í sama hópi. Hann gæti hafa fengið þýðinguna úr Google-Translate.

Þó orðin séu skiljanleg er samhengið þoku hulið og í henni skilur blaðamaðurinn við okkur lesendur.

Tillaga: Engin tillaga

2.

„Stunguárás átti sér stað í gærkvöldi í fangelsinu á Hólmsheiði þar sem fangi réðst á samfanga sinn og veitti honum áverka með eggvopni.“

Frétt á fréttablaðinu.is.

Athugasemd: Þetta er óskaplega illa skrifað. Greinilegt að blaðamaðurinn er byrjandi í blaðamennsku og óreyndur í skrifum. Tillagan er mun skárri.

Í fréttinni eru mennirnir kallaðir „fangar“ og svo stuttu síðar „aðilar“.

Í fréttinni segir: 

… síðan árásin á skemmtistaðnum Bankastræti Club átti sér stað.

Reynsluleysi blaðamannsins birtist í nástöðunni. Allt virðist „eiga sér stað“. Varla hefur hann lesið fréttina yfir. Auðvitað er þetta reynsluleysi, maðurinn er bersýnilega óvanur skrifum.

„Þar sem“ er óþarfi. Blaðamaðurinn er að segja frá fangelsinu í Hólmsheiði og því veit lesandinn að þar var árásin. Þarna hefði verið betra að nota samtenginguna er.

Tönglast er á orðinu eggvopn sem örugglega kemur frá yfirmanni fangelsisins enda er þetta svokallað „stofnanaorð“, af því er „löggufnykur“. Alþýða manna hefði talað um hníf. Blaðamanninum datt ekki í hug að spyrja hvers konar vopn „eggvopnið“ er. Enginn á Fréttablaðinu leiðbeinir byrjandanum.

Tillaga: Fangi stakk annan mann í fangelsinu á Hólmsheiði.

3.

„Vitni urðu að árásinni og brugðust fangaverðir jafnframt skjótt við.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 25.1.23.

Athugasemd: Þeir sem sáu árásina eru vitni að henni, voru vitni. Þeir breyttust ekki í árásina, „urðu að árásinni“.

Tillaga: Vitni voru að árásinni og brugðust fangaverðir jafnframt skjótt við.

4.

„50 ár eru liðin frá einum hrikalegustu náttúruhamförum …“

Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 25.1.23.

Athugasemd: Ótrúlegt er að reyndur skrifari, sem höfundur greinarinnar vissulega er, skuli byrja málsgrein á tölustöfum og það í upphafi hennar.

Fyrir framan mig er ég með bók eftir sama mann, einstaklega vel skrifuð og fróðleg. 

Tillaga: Fimmtíu ár eru liðin frá einum hrikalegustu náttúruhamförum …

5.

„20. desember sl. var undirritaður …“

Aðsend grein á blaðsíðu 39 í Morgunblaðinu 26.1.23.

Athugasemd: Þrautreyndur skrifari og stjórnmálamaður byrjar málsgrein á tölustöfum. Í þokkabót er hann góður vinur þess sem hér stundar umvandanir.

Þetta er svo kolvitlaust sem mest má vera. Trúi lesandinn ekki því sem hér er sagt er honum ráðlagt að gúggla á íslensku eða ensku og láta þannig sannfærast.

Tillaga: Þann 20. desember sl. var undirritaður …

6.

„… því ekki er ráðlagt að frysta eggjaskurn­inn.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Eggjaskurn er nafnorð í kvenkyni og því er þolfallið eins og segir í tillögunni.

Tillaga: … því ekki er ráðlagt að frysta eggja­skurn­ina.

Hagavagninn tjónaður - félagsheimili félagsins - tífaldur morðingi

Orðlof

Ég er ekki maður

Heiti kosningarinnar „Maður ársins“ á Rás 2 var árið 2017 látið víkja fyrir „Manneskja ársins“. Kosningin hafði borið gamla heitið í 28 ár og breytingin fór varla fram hjá neinum enda rækilega auglýst. Þetta mun hafi verið rökstutt þannig að orðið maður væri ekki eingöngu notað um tegundarheitið Homo sapiens sapiens heldur líka um karla; talið var að síðari merkingin væri fólki almennt ofar í huga.

Þessu tóku margir fagnandi, einkum konur sem gáfu jafnvel yfirlýsinguna „ég er ekki maður“. Meiri líkur væru með þessu móti á að konur yrðu sýnilegri í kosningunni. Aðrir voru ósáttir, þar á meðal fjölmargar konur. Bent var á að þetta stangaðist á við hugmyndir þeirra sem börðust með slagorðinu „konur eru líka menn“ eða aðhylltust það. 

Enn aðrir voru andsnúnir breytingunni því að þeim var í nöp við orðið manneskja. Nokkrum í þessum hópi fannst það einfaldlega ljótt. Öðrum hafði verið kennt að það væri dönskusletta (sem það er reyndar ekki þótt vissulega sé það afar sjaldgæft í fornum ritum, þar virðist það nær eingöngu koma fyrir í þýðingum, skv. seðlasafni fornmálsorðabókarinnar í Kaupmannahöfn). Þar að auki væri orðið einkum notað í neikvæðu samhengi. 

Þá var bent á að það væri órökrétt að ýta á þennan hátt út orðinu maður en halda í orð eins og mannréttindi og mannúð, sambönd á borð við fjöldi manns og málshætti eins og Maður er manns gaman og Batnandi manni er best að lifa. Þarna lifði orðið maður góðu lífi í sinni víðari merkingu og því þá ekki áfram í „Maður ársins“? 

Málfarsbankinn. Pistlar Jóns G. Friðjónssonar. Katrín Axelsdóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það fór fram stórleikur í ensku úrvalsdeildinni í dag …“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Ekki er mikil reisn yfir þessu. Tillagan er betri.

„Það“ kallast í þessu tilviki aukafrumlag, sumir nefna orðið lepp, merkingarsnauðan lepp með orðum Eiríks Rögnvaldssonar, íslenskufræðings.

Stundum er gott að skrifa sig framhjá merkingasnauða leppnum. Þá taka skrifarar stórstígum framförum í stíl.

Hér er nauðsynlegt að taka fram að ’það’ er ekki alltaf til óþurftar en skrifari verður að vega og meta hvernig hann beitir því. Stundum er ekki gott að umorða og því verið getur að setningin verði hreinlega bjánaleg: Það rignir. Það nú blessuð vorblíðan. Ekki auðvelt að umorða þetta.

Tillaga: Í dag var stórleikur í ensku úrvalsdeildinni.

2.

„Haga­vagninn tjónaður eftir bruna.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Er ekki einhver munur á tjóni og skemmdum? Líklega hefur eldurinn hafi skemmt Hagavagninn og það sé nokkurt tjón fyrir eigandann.

Svo má vel vera að flottara sé að segja að húsið sé „tjónað“ en ekki skemmt. Blaðamaðurinn virðist endurtaka orðrétt það sem Slökkviliðið lætur hafa eftir sig um brunann.

Blaðamaðurinn virðist óreyndur, ekki vanur skrifum. Í fréttinni segir:

84 boðunum hafi verið sinnt …

Hann kann ekki regluna: Aldrei byrja málsgrein á tölustaf. Í annarri frétt á vísi.is stendur:

3. júlí 1973 var lýst yfir goslokum í Eyjum. 

Enn er það sami blaðamaðurinn sem skrifar.

Tillaga: Haga­vagninn skemmdist í bruna.

3.

„Nokkr­ir fund­ir hafa verið haldn­ir í félags­heim­ili félagsins, sem er staðsett á fjórðu hæð í Guðrún­ar­túni 1, í dag.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Nástaðan er greinileg en blaðamaðurinn sér hana ekki; „félagsheimili félagsins“.

Hvernig getur félagsheimili verið „staðsett“ á fjórðu hæð? Er ekki nóg að segja: Félagsheimilið er á fjórðu hæð? 

Röð orða í málsgrein skiptir máli. Þarna eru orðin „í dag“ aftast en hefðu átt að vera framar eins og segir í tillögunni.

Tillaga: Nokkr­ir fund­ir hafa verið haldn­ir í félags­heim­ilinu í dag sem er á fjórðu hæð í Guðrún­ar­túni 1.

4.

„Ísilögð fjaran við Gróttu skartaði sínu fegursta á dögunum.“

Myndatexti á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 23.1.23.

Athugasemd: Þetta er óvandaður myndatexti. Ofmælt er að eitthvað „skarti sínu fegursta“. Engin fjara er sjáanleg, aðeins íshröngl á lognkyrrum sjónum og sker fyrir utan. Ekkert minnir á Gróttu.

Enn og aftur fellur blaðamaður Moggans í þá gryfju að lýsa mynd:

Í fjarska mátti sjá vöruflutningaskip grænlenska skipafélagsins Royal Arctic Line flytja verðmætan varning.

Fyrir utan skerin siglir rauðmálað skip og heiti þess er ritað á síðuna með risastórum hvítum stöfum. Til hvers var verið að hnoða saman innihaldslausum myndatexta?

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Prestur sálusorgaði Jón bónda …“

Aðsend grein á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 23.1.23.

Athugasemd: Sögnin „að sálusorga“ er ókunnugleg en þó virðist hún vera mikið notuð samkvæmt Google. Prestur er oft kallaður sálusorgari eflaust vegna þess að hann veitir huggun þeim sem þjáist af sálarkvöl.

Sálusorgari sálusorgar. Skrýtin samsetning. Fyrra orðið gæti verið sagt um þann sem gerir sálu sorgmædda. 

Ekki er öll vitleysan eins. Til dæmis merkir orðið borgari ekki þann sem borgar en það væri ekki beinlínis rangt, ekki frekar en orgari sé sá sem orgar, og sorpari tja, ýmist safnar sorpi eða hendir miklu. Dorgari dorgar og svo framvegis.

Jú, höldum aðeins áfram. Handboltaþjálfari handboltaþjálfar, skotveiðimaður skotveiðir, skóggangsmaður skóggengur, sálfræðingur sálfræðir og eftir efninu bulluskrifar sá sem þetta skrifar. Ekki má gleyma sögninni að frelsissvipta sem er letiorð komið af því að einhver sviptir annan frelsi sínu. 

Annað hvort eru þetta dæmi um lifandi tungumál eða eitthvað annað. Á dálítið erfitt með að sætta mig við „nafnorðasagnir“, finnst ekkert að því að skrifa fulla hugsun. Yfir þessu er ég nokkuð sorgbitinn og þyrfti eflaust að fá einhvern til að sálusorga mig eða sálfræða, jafnvel „afbulluskrifavæða“.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Tífaldur morðingi svipti sig lífi umkringdur lögreglu.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Maður sem myrðir tíu manns er kallaður „tífaldur morðingi“. Sá sem drepur einn væri þá „einfaldur morðingi“. Þetta fær mann til að hugsa djúpt.

Ég held að ekki sé hefð fyrir svona orðalagi í íslensku. Sé það gert lendum við fyrr eða síðar í vanda eins og áður var nefnt. Þá er norski brjálæðingurinn „sjötíu og sjö faldur“ morðingi? Nei, svona gengur ekki upp. 

Tillaga: Svipti sig lífi umkringdur lögreglu eftir að hafa myrt tíu manns.

 

Náttúrulegur dauðdagi - sá sem stal þýfi - einhverjir drekktu bílum

Orðlof

Alvarlegra en slettur

Einnig geta ensk áhrif verið þess eðlis að þau breyta málkerfinu sjálfu. Þetta á við um ofnotkun orðasambandsins vera að + nafnháttar (en það hefur orðið fyrir áhrifum frá enska orðasambandinu to be + lýsingarháttur nútíðar): 

• Þetta [skoðanakönnun] er örugglega að mæla landið eins og það liggur. 
• Ég er að hvetja fólk til að fara vel með fé sitt.
• Fólk er að verða fyrir brotum.
• Þeir [landnámsmenn] eru að deyja um fertugt 
• Hann [biskupinn] er að andlega leiðtoga þjóðina
•  … efast um að Íslendingar í Kaupmannahöfn séu mikið að kippa sér upp við þetta mál 

Áhrif af þessum toga þykja umsjónarmanni sýnu alvarlegri en slettur og slangur. 

Sumum kann að þykja þægindi að því að nota (óbeygjanlegan) nafnhátt í stað þess að þurfa að nota margvíslegar beygingarmyndir sagnorða en slík málbeiting getur naumast talist rismikil.

Jón G. Friðjónsson, Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… en þá greindi Ögmundur frá skoðanaskiptum sínum.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 19.1.23.

Athugasemd: Merkilegt orð, skoðanaskipti. Venjulega er það haft um fólk sem skiptist á skoðunum, ræðir málin. Í frétt Moggans er það haft um manninn sem skipti um skoðun. Ekkert er að því. 

Þekkt eru íbúðaskipti, dekkjaskipti, fataskipti svo ekki sé talað um samskipti. Öll orðin geta haft tvær merkingar rétt eins og skoðanaskipti. 

Í fréttinni er sagt frá stórmerkilegum fundi sem fróðlegt hefði verið að sækja. Frétt Morgunblaðsins er ítarleg og vel skrifuð.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„… segir mat liggja fyrir um náttúru­legan dauð­daga sjúk­linga.“

Frétt á vísi.is.  

Athugasemd: Miklu betur fer á því að orða þetta eins og segir í tillögunni.Dauðdagi er dálítið snúið orð. Það merkir einungis andlát eða dauði. Hefur hugsanlega verið haft um daginn sem einhver dó.

Blindur er dauðadagur, segir einhvers staðar, og er átt við að dánardægrið sé öllum hulið.

Tillaga: … segir mat liggja fyrir um eðlilegt andlát sjúk­linga.

3.

„Ég tel engar líkur á að þetta raungerist.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hver er munurinn á að eitthvað „raungerist“ eða gerist eða verði? Á ensku er til orðið „realize“. 

Tillaga: Ég tel engar líkur á að þetta gerist.

4.

„Braust inn í Gesthús á Selfossi og hafði á brott tveggja milljóna þýfi.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Vissulega er hægt að stela þýfi, þjófur ræni annan þjóf. Eigur fólks eru ekki þýfi fyrr en einhver hefur tekið þær ófrjálsri hendi. Þar af leiðandi stenst ofangreind málgrein ekki. 

Í fréttinni segir:

… fyrir fjársvik og þjófnaðarbrot sem áttu sér stað í oktíber árið 2020

Hér áður fyrr voru menn sakfelldir fyrir þjófnað og áttuðu lesendur fréttablaða samstundis hvað hafði gerst. Ekki er víst að allir viti hvað „þjófnaðarbrot“ er. Í fréttinni er talað um „þjófstolna“ hluti, nokkuð sem áður fyrr dugði að kalla þýfi. 

Í fréttinni segir:

Munirnir sem um ræðir eru eftirfarandi: …

Hvaða tilgangi þjónar orðalagið „sem um ræðir“. Það er algjörlega óþarft. Eftirfarandi er nóg:

Þessu stal maðurinn: …

Í fréttinni segir:

Maðurinn hlaut einnig dóm fyrir fjársvik, með því að svíkja konu um fimmtán þúsund krónur með því að auglýsa fulldempað fjallahjól af tegundinni TREK á sölusíðunni Reiðhjól til sölu á Facebook.

Þetta er illa skrifað. Í tilvitnuninni eru of mörg smáatriði sem engu skipta. Blaðamaðurinn fellur í nástöðugryfju: „Með því að … með því að“.  

Eftirfarandi er skárra:

Maðurinn hlaut einnig dóm fyrir fjársvik. Hann hafði fengið greiddar fimmtán þúsund krónur fyrir fjallahjól sem hann afhenti aldrei. 

Í fréttinni segir:

Annars vegar fór inn um glugga á hesthúsi …

Þegar ritað er annars vegar er átt við tvennt. Blaðamaðurinn nefnir aldrei hitt. Þegar hið fyrra er nefnt ber líka að nefna það síðara. Hroðvirknisbragur eru á fréttinni. Í tilvitnaðri setningu vantar persónufornafnið hann.

Margir blaðamenn hafa aldrei fengið neina tilsögn í fréttaskrifum. Fyrir vikið skrifa þeir í belg og biðu, hlaða inn í fréttir sínar alls kyns óþarfa sem engu skiptir. Sá sem ekki kann að segja sögu getur varla skrifað frétt. Fréttastjóri og ritstjóri standa sig illa gagnrýni þeir og leiðbeini ekki blaðam0nnum í fréttaskrifum.

Fréttir eiga að vera villulausar og vel skrifaðar. Annað er lesendum ekki bjóðandi.

Tillaga: Stal verðmætum fyrir tvær milljónir króna í gistihúsi á Selfossi.

5.

„Einhverjir hafa drekkt bifreiðum sínum.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Þegar sagt er að einhver hafi drekkt bíl sínum er átt við að vatn hafi komist inn í loftinntak hans og því drepist á honum. Ekkert er að þessu orðalagi. 

Talsverður munur getur verið á fornöfnunum einhver og nokkur. Hér hefði hið síðarnefnda verið betra. 

Í Málfarsbankanum segir:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) Þetta kostar nokkrar milljónir. Kostnaðurinn skipti milljónum. (Síður: „þetta kostaði einhverjar milljónir“.)

Sama á við um þá sem lentu í óhöppum með bíla sína.

Tillaga: Nokkrir hafa drekkt bifreiðum sínum.

Elta útivistardraum - setja bólusetningarkröfu - gæsahúðamóment í stúkunni

Orðlof

Málvenja

Þau atriði sem ég miða einkum við eru tvenns konar. Annars verður tiltekin málnotkun að vera í samræmi við íslenska málfræði og hins vegar þarf hún að samræmast málvenju. Oftast nær fer þetta saman en sé svo ekki ræður síðara atriðið úrslitum. 

Rétt er að taka það skýrt fram að í mínum huga vísar hugtakið málvenja til málbeitingar sem á sér stoð í traustum heimildum, t.d. í verkum rithöfunda og annarra þeirra manna sem flestir vilja taka sér til fyrirmyndar um málfarsleg efni. 

Af þessu leiðir m.a. að ýmis atriði sem skjóta upp kollinum í daglegu tali geta ekki talist rétt þar sem engin hefð er fyrir notkun þeirra. 

Jón G. Friðjónsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sagði upp vinnunni til að elta útivistardrauminn.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Draumar flýja ekki og enginn þarf að elta þá. Á ensku er sagt:

Follow your dream.

Blaðamenn sem eru slakir í íslensku halda að þeir geti þýtt þetta beint. Svo er ekki. Hvernig yrðu íslenskt mál ef við leyfðum okkur að þýða beint úr erlendum málum?

Flestir eiga drauma sem þeir vilja að rætist. Draumar eru svipaðir og regnboginn sem heldur sig alltaf í sömu fjarlægð. Þess vegna eltum við þá ekki heldur látum þá rætast.

Enska sögnin „follow“ er skrýtin, hefur mun víðtækari merkingu en íslenska sögnin að elta.

Hvernig skyldu nú blaðamenn þýða þessi ensku orðatiltæki:

„Follow your nose“: „Eltu nefið þitt“?
„Follow your heart“: „Eltu hjartað þitt“?

Man ekki eftir fleirum í augnablikinu.

Tillaga: Sagði upp vinnunni til að láta útivistardrauminn rætast

2.

„Sú varð raunin, og þegar Thatcher tók við forsætisráðuneytinu 1979 varð Johnson að ráðgjafa og ræðuhöfundi fyrir hana.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 16.1.23.

Athugasemd: Málsgreinin stingur í augu vegna þess að þarna verður maður nokkur að ráðgjafa. Réttara er að segja að hann hafi orðið ráðgjafi eða tekið við starfinu. Aðfinnslan á þó alls ekki við alla fréttina sem er mjög áhugaverð og vel skrifuð.

Tillaga: Sú varð raunin, og þegar Thatcher tók við forsætisráðuneytinu 1979 varð Johnson ráðgjafi og ræðuhöfundur hennar.

3.

„… að hann hafi ekki sett bólusetningarkröfur á neinn annan en konuna.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Þetta er dálítið snúin málsgrein. Orðalagið er afskaplega óþjált og um leið framandi.

Blaðamaðurinn virðist ekki vanur skrifum. Fréttin er óhemju löng. Engin tilraun er gerð til að taka aðalatriði málsins saman, heldur er málið rakið í smáatriðum. Fyrir vikið verður fréttin langdregin og leiðinleg.

Tillaga: … að hann hafi ekki krafist að aðrir starfsmenn létu bólusetja sig. 

4.

„Ben Affleck ekki við eina fjölina felldur.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Blaðmaðurinn heldur að feitletraða orðatiltækið merki að vera fjölhæfur. Samkvæmt fréttinni er Benni alls ekki viðsjárverður, né allur sem hann er séður og síst af öllu fjöllyndur í ástum. Hann hafði einfaldlega unnið það sér til ágætis að afgreiða kleinuhringi í bílalúgu og er um leið ástfanginn af eiginkonu sinni.

Í Mergur málsins, sem ætti að vera handbók allra blaðamanna, segir höfundurinn Jón G. Friðjónsson:

Líkingin er dregin af smíðum þar sem fjalir eru felldar saman, hver að annarri. Sá sem passar ekki aðeins við eina fjöl getur brugðið sér í ýmis líki.

Lesendur fjölmiðla sjá umsvifalaust í gegnum skrif sem byggja ekki á þekkingu á íslensku máli. Vissara fyrir blaðamenn að íhuga það. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Liðið ferðaðist með rútu frá Kristianstad til Gauta­borg­ar í dag, þar sem milliriðlarn­ir fara fram, en Elv­ar ferðaðist ekki með liðinu. Þess í stað ferðaðist hann með starfs­mönn­um HSÍ í lest.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Enginn á Mogganum tekur að sér að leiðbeina blaðamanninum, honum og blaðinu er leyft að verða sér til minnkunar með þessum skrifum. Hann áttar sig ekki á nástöðunni; ferðast, ferðast, ferðast - og ferðast.

Leikir í milliriðlum eru sagðir „fara fram“ í Gautaborg. Betra er að segja að þeir verði þar.

Í fréttinni segir:

Hann er á bata­vegi en tek­in var ákvörðun um að hann myndi ekki ferðast með liðinu til að minnka smit­hættu.

Blaðamanninum les ekki yfir fréttina sína fyrir birtingu. Enginn á Mogganum gerir neina athugasemd og þar af leiðandi heldur hann að verkið sé vel unnið. 

Tillaga: Liðið fór með rútu frá Kristianstad til Gauta­borg­ar í dag, þar sem leikið verður í milliriðlunum. Elvar var hins vegar samferða starfsmönn­um HSÍ í lest.

6.

„„Gæsahúðamóment“ í stúkunni vekur athygli“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hárin rísa á höfðinu, einhver fær gæsahúð, hrollur grípur annan og kaldur sviti rennur niður eftir bakinu. Allt teljast þetta tilfinningaleg áhrif sem verða við ýmis konar geðshræringar, til dæmis hrifningu, ótta, reiði og svo framvegis.

Eftir að búið er að reyta gæsir eða endur sést að undir er húðin hrjúf og mannshúðin líkist henni við vissar aðstæður. 

Þeir sem lengi hafa horft á bíómyndir frá Hollívúddu og af því orðið sjálflærðir snillingar í ensku tala oft um „móment“ og nota það í síbylju enda miklu skiljanlegra en aumingjaleg íslensk orð eins og stund, atburður, andartak, viðburður, augnablik eða álíka.

Kona nokkuð þótti svara vel þegar viðmælandi hennar sletti ensku jafnt norður sem niður. Hún bætti svo við: „… sko ef ég má sletta“. Og konan svaraði samstundist: „Nei, það máttu ekki.“ Henni var greinilega misboðið. Viðmælandinn missti enska þráðinn en gat þó ekkert gert annað en að loka munninum en þá voru sletturnar komnar út í alheiminn og enginn leið að ná þeim til baka.

Og þannig er það með tungumálið okkar að við þurfum að verja það. Sættum okkur ekki við slettur og vörumst þessi lævísu áhrif sem koma hægt og hægt, smám saman, úr ensku. Ferðin til andskotans er svo hæg að við tökum ekki eftir neinu fyrr en allt er orðið um seinan, og jafnvel þá er engu líkar en við séum á betri staðnum.

Tillaga: Hrifningarstundin í stúkunni vekur athygli.

Sækja verðlaun í keppni - fullur maður í pósnúmeri - rými fyrir bætingar - gera græjum

Orðlof

Trillari og þingari

Ný lög um áhafnir skipa vekja litla kátínu sjómanna. Ástæðan er ekki inntak laganna, heldur sú ákvörðun að ekki skuli lengur talað um fiskimenn, heldur fiskara. […]

„Fiskari er orðskrípi að mínu mati,“ segir Valmundur Valmundsson, formaður Sjómannasambands Íslands, í frétt í Morgunblaðinu á fimmtudag. Eiríkur Óli Dagbjartsson, útgerðarstjóri hjá Þorbirni í Grindavík, tekur undir: „Mér finnst þessi breyting alveg út í hött. Öll erum við menn, konur jafnt sem karlar.“

Áður hafði komið fram í Morgunblaðinu að við samningu laganna hefði þess verið gætt að orðalag væri hlutlaust með tilliti til kynja, þótt ekki næði það til hugtaka, sem hefð væri fyrir. Þá vaknar spurningin hvað þurfi til að hefð skapist fyrir notkun hugtaka. Ekki virðist til dæmis duga að Oddur Gottskálksson hafi notað orðið fiskimaður í þýðingu sinni á Biblíunni á 16. öld.

Oddur notar reyndar líka orðið fiskari, en er það ástæða til að skipta?

Sjómaðurinn sleppur hins vegar í lögunum þótt það virðist sér margra alda skemmri hefð í ritmáli en fiskimaðurinn, þannig að Valmundur er enn ekki orðinn formaður Sjóarasambandsins. Það sama virðist eiga við um hafnsögumanninn, þótt það virðist nokkrum öldum yngra í málinu en fiskimaðurinn. Í það minnsta er elsta dæmið, sem kemur upp við leit að hafnsögumönnum á síðunni malid.is, frá 19. öld. Og hvar er trillarinn?

Nú er spurning hvenær þingarar setja næst fjölmiðlalög. Leit sýnir að orðin blaðamaður og blaðrari hafa komið fram á nokkurn veginn sama tíma í íslensku ritmáli.

Forystugrein í Morgunblaðinu 7.1.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ísland er með lið sem á að geta sótt verðlaun.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Er skýrara að segja að lið geti „sótt verðlaun“ í stað þess að vinna til verðlauna? Þetta er bara hallærislegt tal sem allir sjá í gegnum - nema örfáir íþróttablaðamenn.

Tillaga: Ísland er með lið sem á að geta unnið til verðlauna.

2.

„Í póstnúmerinu 105 var lögregla kölluð til vegna ofurölvi einstaklings á veitingastað.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Þegar ólæti verða í einhverju póstnúmeri er hægur vandinn fyrir lögguna að fá Póstinn til að loka því. Málið leyst og allir glaðir.

Nei, þetta er einfaldlega heimskuleg skrif í svokallaðri „dagbók löggunnar“:

Lögreglu barst einnig tilkynning um slagsmál í 105 og líkamsárás í 109. 

Þetta er ekki bjóðandi. Stjórnendur löggunnar á höfuðborgarsvæðinu halda að póstnúmer séu heiti á hverfum. Er það traustvekjandi að löggan skuli ekki geta gert greinarmun á póstnúmerum og tilgangi þeirra og heiti hverfa? Klikki löggan á svona atriðum þá klúðrar hún ábyggilega öðrum og mikilvægari.

Og svo er það þetta með hið svokallaða „fjórða vald“. Blaðamenn lepja allt gagnrýnislaust upp eftir löggunni, sama hversu heimskulegt það nú er. Eru blaðamenn engu skárri en löggan?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Guðrún kveðst hafa rætt við hlutaðeig­andi kenn­ara og standa á bak við kenn­ar­ann í mál­inu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Mikill munur er að standa við bak einhvers, standa að baki einhverjum og standa bak við einhvern.

Allir skilja yfirlýsingu sem felur í sér að styðja kennarann. Sé ástæða til að segja eitthvað frekar má orða það þannig að konan standi við bak kennarans.

Standi hún bak við kennarann er hún ekki beinlínis að styðja hann heldur er einhvers staðar fyrir aftan hann. Þó getur verið að hún styðji við bak kennara sem misst hefur jafnvægið og er að detta aftur fyrir sig.

Standi hún að að baki kennaranum merkir það að hann sé henni fremri.

Fréttin fjallar um skólastjóra sem styður ákveðinn kennara. Þó skólastjórinn hafi sagst standa á bak við kennarann hefði blaðamaðurinn átt að vita betur og leiðrétt orðalagið. 

Tillaga: Guðrún kveðst hafa rætt við hlutaðeig­andi kenn­ara og standa við bak hann í mál­inu.

4.

„Arnar Freyr telur rými fyrir bætingar í varnarleiknum.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Hver er munurinn á tilvitnuninni og tillögunni? „Rými fyrir bætingar í varnarleiknum“ eða bæta hann. Í tilvitnuninni skín í gegn enskt orðalag: 

… believes there is room for improvement in the defense.

Vera má að svo hendi þegar blaðamaður rembist við að vera frumlegur í skrifum sínum í stað þess að nota venjulega íslensku, sleppa allri tilgerð.

Fjölmargir blaðamenn virðast vera orðnir afar „nafnorðasinnaðir“ á enskan hátt en íslenskan vill því miður þvælast fyrir þeim.

Tillaga: Arnar Freyr telur að bæta megi varnarleikinn.

5.

„Þetta var rétti tímapunkturinn.“

Frétt á blaðsíðu 45 í Morgunblaðinu 14.1.23.

Athugasemd: Nei, „tímapunktur“ er draslorð, er á engan hátt hjálplegt eða bætir málið. Hægt er að segja að núna hafi verið tíminn eða eins og segir í tillögunni.

Tillaga: Þetta var rétti tíminn.

6.

„Við ryðj­um 200 bíl­a­stæð­i á dag og fjór­a til fimm kíl­ó­metr­a af göng­u­stíg­um til að það sé fært um svæðið.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Mikill munur er að ryðja bílastæði eða ryðja af bílastæðum. Hér er átt við snjó. 

Blaðamaðurinn skrifar orðrétt upp eftir viðmælanda sínum en gætir ekki að vitleysum. Enginn „ryður 2oo bílastæði“ á dag. Á sjö dögum væru það 1400 ný stæði, á einum mánuði 6000. Fyrr eða síðar yrði viðmælandinn uppiskroppa með land.

Réttilega segir þarna að hann ryðji fimm km á dag af göngustígum, það er snjó af þeim.

Í fréttinni segir:

Sönd­um og ger­um græj­um.

Hvað er átt við? Blaðamaðurinn er hroðvirkur og skrifar það sem viðmælandinn segir en veit ekkert hvað hann á við. Fréttin er birt, enginn les yfir. Svona vinnubrögð eru ekki boðleg.

Blaðamaðurinn gleypir við öllu sem viðmælandinn segir. Hvað merkir til dæmis þetta orðalag„

… en það er ekki ó­al­gengt að það slái í svon­a frost hjá okk­ur. 

… en á mjög góð­um degi slái það í allt að átta þús­und mann á dag.

Sláttur er á blaðamanninum og viðmælanda hans. 

Haldi blaðamaðurinn að allt sé gullaldarmál sem viðmælendur segja er hann á rangri hillu. Oft þarf að leiðrétta og laga orðalag og ekkert er að slíkum vinnubrögðum.  Vilji blaðamaður ekki breyta orðalagi í beinni ræðu getur hann gert það í óbeinni.

Tillaga: Við ryðj­um snjó af 200 bíl­a­stæð­um á dag og fjór­a til fimm kíl­ó­metr­a af göng­u­stíg­um til að það sé fært um svæð­ið. 

Bera Messi augum - úlpa varð að rúst - fallegt athæfi

Orðlof

Fiskari

En ef seinni hlutinn -maður í fiskimaður þykir óheppilegur, hvers vegna er orðið sjómaður þá látið standa óbreytt? 

Í nýlegu viðtali sagði samskiptastjóri Samgöngustofu 

„að við mót­un lag­anna hafi sér­stak­lega hafi verið gætt að því að orðalag þeirra væri kyn­hlut­laust, en þó ekki þannig að það nái til til­tek­inna hug­taka sem hafa unnið sér til hefðar að vera sér­stak­lega kynjuð“. 

Þótt seinni hluti málsgreinarinnar sé ekki mjög skýr og e.t.v. eitthvað brenglaður geri ég ráð fyrir að þarna sé átt við orð eins og sjómaður sem er margfalt algengara orð en fiskimaður, og því hafi ekki þótt ástæða til að hrófla við því. Enda er sjómaður, öfugt við fiskari, ekki notað sem íðorð í lögunum og því ekki skilgreint þar sérstaklega.

Fólk getur auðvitað haft þá skoðun að fiskari sé „orðskrípi“ en nýyrði er það sannarlega ekki eins og áður segir. Það kemur meira að segja fyrir í fyrstu bók sem var prentuð á íslensku, þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýja testamentinu 1540. 

Eiríkur Rögnvaldsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Spilliblota spáð á sunnudag.“

Frétt á mbl.is.  

Athugasemd: Ánægjulegt er að sjá gamalt og gott orð kynnt á vef Moggans. Spillibloti er annað orð yfir hláku og blota, þekkt orð í nútímamáli. Sjá Ritmálssafn Orðabókar Háskólans.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Þurfa að bíða lengur eftir því að bera Messi augum.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Óskaplega er þetta slæm villa. Segir ýmislegt um stjórnendur Fréttablaðsins.

Tillaga: Þurfa að bíða lengur eftir því að berja Messi augum.

3.

„Trén frostbarin og kuldaleg að sjá, en að undanförnu hafa frosttölur hér á landi margsinnis verið tveggja stafa.“

Myndatexti á forsíðu Morgunblaðsins 6.1.23.

Athugasemd: Tilgerðaleg skrif. Tillagan er mun skárri en tilvitnunin. Hvað merkir annars orðið „frostbarinn“? Geta tré verið „barin frosti“? 

Oft er talað um að menn séu veðurbarðir. Sá sem er kalinn eftir ógnarveður að vetrarlagi er ekki „frostbarinn“ þó kalinn sé.

Tré sem hefur tekið á sig ísingu er ekki „frostbarið“, það er hélað eða hrímað.

Tillaga: Trén héluð og kuldaleg að sjá, en að undanförnu hefur frostið margsinnis farið yfir tíu gráður.

4.

„Það kom stærðar gat á hana og úlpan var rústir einar.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Fatnaður sem eyðileggst verður ekki að „rúst“. Hins vegar geta hús skemmst svo mikið að þau verða rústir einar. Rústir eru leifar af mannvirki af einhverju tagi. 

Í sífrera finnast oft rústir en það eru þúfur eða hólar í freðmýri.

Blaðamaðurinn virðist vera óvanur, hefur ekki góðan orðaforða. 

Tillaga: Stærðar gat á hana og úlpan eyðilagðist.

5.

„Fallegt athæfi Guðmundar sem arfleiddi 200 milljónum.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Nafnorðið athæfi getur merkt margt. Í nútímamáli er það oftar en ekki notað um það sem neikvætt er; glæpsamlegt athæfi, ófyrirgefanlegt athæfi, fyrirlitlegt athæfi, saknæmt athæfi og svo framvegis. „Fallegt athæfi“ er sjaldgæft orðalag.

Hins vegar getur athæfi merkt verk, breytni, athöfn, hátterni og framferði svo eitthvað sé nefnt.

Reyndur blaðamaður hefði notað annað orð en „athæfi“, til dæmis breytni.

Í fréttinni er klaufaleg villa, sagt að arfurinn hafi verið 200 milljónir punda sem væri um 35 milljarðar íslenskra króna.

Tillaga: Fallegt breytni Guðmundar sem arfleiddi 200 milljónir.

Hlaupa fjallahlaup - óvirkja tilkynningarþjónustu - koma með góða leiki á bakinu

Orðlof

Leiðarljós

Íslensk tunga er veik að því leyti að lesskilningur unglinga, sérstaklega drengja, er slakur. Einnig á málkennd mjög undir högg að sækja, ekki síst í fjölmiðlum, þar sem lögmál tungunnar eru gjarnan virt að vettugi. 

Vísast átta sumir okkar ágætu fræðimanna sig ekki á því hve miklu atfylgi þeirra getur skipt með glöggum viðmiðum og ábendingum um rétt mál eða æskilegt. 

Það er letjandi og ruglandi fyrir þá sem vilja tala gott mál, og ekki síður þá sem eru að læra íslensku frá grunni, að hafa ekki skýr leiðarljós.

Jón Þorvaldsson, ráðgjafi. Blaðsíða 24 í Morgunblaðinu 31.12.22. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það var svo rétt fyrir jól þegar Kohberger lagði í langferð á bíl hans, hvítum Hyundai Elantra, frá heimili hans …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Blaðamaðurinn áttar sig ekki á persónufornafninu hann og afturbeygða eignarfornafninu sinn. 

Maðurinn sem hann skrifar um fór á bíl sínum og frá heimili sínu. Einfaldar er að segja að hann hafi farið að heiman í bíl sínum.

Í fréttinni segir:

Kohberger var handtekinn á heimili foreldra hans …

Blaðamaðurinn er greinilega óvanur skrifum. Aðrir hefðu sagt að náunginn hafi verið handtekinn á heimili foreldra sinna.

Fréttin er undarlega skrifuð, í henni segir:

Krufning á líkum hinna fjögurra kvenna …

Blaðamaðurinn hefur ekki náð tökum á lausa greininum. Hér er honum beitt rangt.

Að minnsta kosti tvær stafsetningavillur eru í greininni.

Svona skrif eru óvirðing við lesendur.

Tillaga: Rétt fyrir jól fór Kohberger að heiman í langferð á bíl sínum, hvítum Hyundai Elantra …

2.

„Ég vona að þegar líður á janúar getum við sagt að við höfum átt mjög gott mót og …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Orðalagið „að eiga gott mót“ er ljótt, hrikaleg flatneskja og vart bjóðandi á íslensku. Ótrúlegt að vanur blaðamaður skuli skrifa svona.

Orðalagi er nákvæm þýðing á því sem stendur í heimildinni, „Handball World“:

Ich hoffe, dass wir Ende Januar sagen können, wir haben ein richtig gutes Turnier gespielt …

Bein þýðing er að liðið hafi „spilað gott mót“ en þannig er ekki tekið til orða á íslensku. Tillagan er skárri en þýðing blaðamannsins.

Blaðamaður hefði átt að orða þetta eins og segir í tillögunni. Þar er sögnin að standa í aðalhlutverki en hjá blaðamanninum er nafnorðið mót notað. Íslenskan byggir á sagnorðum síður á nafnorðum eins og enska og líklega þýska.

Tillaga: Ég vona að þegar líður á janúar getum við sagt að við höfum staðið okkur mjög vel á mótinu og …

3.

„Hlaupadrottningin Elísabet Margeirsdóttir er þekkt fyrir að hlaupa löng fjallahlaup.“

Frétt á blaðsíðu 10 í sérblaði um heilsu í Morgunblaðinu 3.1.22.

Athugasemd: Það telst til nýlunda að hlaupa hlaup, rétt eins og að stökkva stökk, hoppa hopp, fljúga flug, tala tal, brosa brosi, hlægja hlátri. Svona barnamál eldist fljótlega af flestum.

Tilvitnunin er í inngangi fréttarinnar. Hann er viðvaningslega skrifaður:

Hlaupadrottningin Elísabet Margeirsdóttir er þekkt fyrir að hlaupa löng fjallahlaup. Hún er líka eigandi Arctic Running og Náttúruhlaupa þar sem fólk á það til að smitast af hlaupabakteríunni en hlaup eiga að snúast um að hlaupa og njóta að sögn Elísabetar. 

Nástaðan hefur greinilega farið framhjá blaðamanninum en lesendur taka eftir henni. Með lítilsháttar yfirlegu geta flestir bætt skrif sín.

Margir vanda sig ekki, hugsa ekki til lesenda, ofbjóða þeim. Inngangur af þessu tagi fælir marga frá því að lesa áfram.

Tillaga: Hlaupadrottningin Elísabet Margeirsdóttir er þekkt fyrir löng fjallahlaup.

4.

„Þá seg­ir að Sporta­bler hafi óvirkjað tilkynningarþjón­ustu sína tíma­bundið í gær, á meðan brugðist var við vand­an­um.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Óvarkár skrifari hefur líklega verið að þýða enska orðið „disable“ og fundið upp „óvirkja“? Afskaplega aumlega gert. Hitt er margfalt verra að blaðamaður Moggans hafi ekki áttað sig og notað annað orðalag. Honum er það skylt.

Hér má geta þess að fyrirtækið „Sportabler“ er íslenskt fyrirtæki í eigu Íslendinga og starfar á íslenskum markaði. Engu að síður velja menn enskt heiti á fyrirtækið og stuðla þannig viljandi að hnignun íslensks máls. Einbeittari getur varla „brotaviljinn“ verið.

Tillaga: Þá seg­ir að Sporta­bler hafi lokað tímabundið fyrir tilkynn­ing­arþjón­ustu sína í gær meðan brugðist var við vand­an­um.

5.

„Lög­regl­unni á Vest­ur­landi hef­ur ekki upp­lýs­ing­ar um til­drög slyss­ins á þess­um tíma­punkti og eru þau til rann­sókn­ar.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: „Tímapunktur“ er orðleysa, draslorð, sem engin þörf er á. Orðalagið „á þessum tímapunkti“ er enn gagnslausara. Draslorð í frétt gerir hana ekki merkilega, þvert á móti.

Sé þremur feitletruðu orðunum sleppt gerist ekkert. Málsgreinin verður fyrir vikið skýrari og raunar gagnorðari. Berið tillöguna saman við tilvitnunina. 

Áður en illa lesnir götustrákar fundu upp „tímapunktinn“ sögðu blaðamenn sem satt var að löggan hefði engar upplýsingar getað veitt áður en fréttin var birt, og lesandinn skildi samstundis.

Enskir segja „at this point of time“. Danir tala um „tidspunkt“. Í íslensku notum við atviksorð eins og nú eða núna þess vegna þurfum við ekki „tímapunkt“.

Tillaga: Lög­regl­an á Vest­ur­landi hef­ur ekki upp­lýs­ing­ar um tildrög slyss­ins og eru þau til rann­sókn­ar.

6.

„Mest frost í mánuðinum mældist -27,4 stig við Kolku á miðhálendinu þ. 30.“

Frétt á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 5.1.23.

Athugasemd: Samkvæmt örnefnakorti Landmælinga verður áin Kolka til þegar saman renna Hjaltadalsá og Kolbeinsdalsá í Skagafirði austanverðum. Önnur Kolka þekkist ekki og er hún víðs fjarri miðhálendinu.

Á vef Veðurstofu Íslands er þó hægt að finna sjálfvirka veðurathugunarstöð sem stofnunin kallar „Kolka“. Hún er á milli manngerðra lóna sem nefnist Þrístikla og Blöndulón og eru sunnan Blönduvirkjunar. 

Samkvæmt hnitum virðist veðurathugunarstöðin „Kolka“ vera vestan við Kjalveg, á svokallaðri Réttarbungu. Nokkru sunnar voru áður örnefnin Kólkuflói, Kólkuhóll og Kólkukvísl en virðast komin undir Blöndulón. Samkvæmt þessu ætti stöðin að heita Kólka.

Niðurlag tilvitnunarinnar er skrýtið. Hugsanlega á „þ. 30“ eiga að vera skammstöfunin „þ. e.“, stafurinn e fallið niður. Merkingin er þá; „það er -30°“ og á við frostið.

Í fréttinni er talað um kaldasta desember í hálfa öld og sagt er frá „meðalúrkomu“ í Reykjavík. Veðurfræðingar kalla nú flest „úrkomu“ en forðast að nota orð eins og snjókoma eða rigning. Og blaðamenn láta þetta eftir þeim á nokkurrar eftirsjár.

Fréttin er greinilega öll frá Veðurstofunni og með orðalagi stofnunarinnar. Blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að vinna úr efninu eða reyna að skýra það út fyrir lesendum. Líklega veit hann ekkert um veðurathugunarstöðina „Kolku“ rétt eins og ég áður en ég aflaði mér upplýsinga.

Þó verður að segja að myndin sem fylgir fréttinni er afar falleg.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„All­ir vilja koma með góða leiki á bak­inu inn á heims­meist­ara­mót.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er eitt kjánalegasta orðalag sem sést hefur í íslenskum fjölmiðlum í langan tíma.

Í heimild blaðamannsins, vef TV2 í Danmörku, segir viðmælandi:

Man vil have gode oplevelser og kompetente kampe med ind til VM.

Annað hvort er blaðamaðurinn sérlega illa að sér í dönsku eða hörmulega slæmur í íslensku. Enginn kemur með neitt „á bakinu“, hvorki í eiginlegri né óeiginlegri merkingu. 

Tillagan er skárri þó eflaust megi betur gera.

Tillaga: Mikilvægt er að koma á heimsmeistaramótið með góða reynslu og baráttuanda.

Árásaraðili - auglýsingaslot - slasaðist við veðurtengt óhapp

Orðlof

Vernd og vöndun

Málvernd og málvöndun eru hugtök sem oft eru nefnd í umræðum um íslenska tungu. Hvað felst í þeim?

Þeir sem lengst vilja ganga í málvernd virðast stundum stefna að því að málið haldist óbreytt, eða því sem næst. Þetta viðhorf skín til dæmis í gegn þegar fólk amast við öllum breytingum. En málið þarf að breytast. Til dæmis þurfum við sífellt ný orð til að nota um ný fyrirbæri. Hvernig gerum við það?

Málverndarsinnar vilja íslensk orð, nýyrði eða gömul orð í nýrri merkingu. Um hvort tveggja má finna frábær dæmi í málinu. Til dæmis er orðið þyrla dæmi um nýyrði, og sími dæmi um nýmerkingu. Eftir að þau slógu í gegn talar enginn um helekopter og telefón.

En dæmin um slæm eða misheppnuð nýyrði eru líka mýmörg. Þau má til dæmis finna í kennslubókum sem notaðar eru í ökunámi. Afleiðingin er að til verður tvöfaldur orðaforði; handbremsa og kúpling og dempari í talmáli, stöðuhemill og tengsli og höggdeyfir í ritmáli. Hvað veldur þessu?

Stundum eru nýyrði löng og óþjál, og það er ekki líklegt til vinsælda. Til dæmis er ekki skrýtið þó orðið flatbaka njóti lítilla vinsælda í samkeppni við orðið pizza, þó hið síðarnefnda sé heldur óíslenskt (zz borið fram sem ts).

Svo er líka til í dæminu að erlent orð sé orðið vinsælt áður en gott nýyrði kemur fram. Þá er erfitt fyrir nýyrðið að slá því við. Til að ná fótfestu þarf nýyrði að vera lipurt og gott orð, og helst að koma fram áður en erlent orð hefur slegið í gegn í sömu merkingu.

Málgagnið, mál og málnotkun. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Árásaraðilinn var handtekinn á vettvangi …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Í stuttri frétt er getið um fimm menn sem löggan gefur ákveðin heiti og blaðamenn gapa af undrun og aðdáun og nota þau líka:

1. Árásaraðili
2. Árásarþoli
3. Hinn handtekni
4. Einstaklingur
5. Aðili

Sá síðastnefndi, „aðilinn“, fannst í „hverfi 210“, að öllum líkindum í landsnúmeri 354. Enginn er nefndur tegundaheitinu maður. 

Löggan bregst ekki, alltaf traust og samkvæm sjálfri sér í vitleysunni. 

Tillaga: Maður handtekinn við innbrot ...

2.

„Þetta blæs manni byr í brjóst …“

Frétt í hádegisfréttum Ríkisútvarpsins 1.1.23.

Athugasemd: Þetta hrökk upp úr konu sem var í sjósundi. Henni var eflaust kalt og um leið dálítið óstyrk að vera í beinni útsendingu. Vonandi hefur hún áttað sig í heita pottinum og getað hlegið að vitleysunni. Fleiri hafa sagt þetta, sá til dæmis hér. Ekki sakar að gúgla.

Tillagan er hrein ágiskun því óljóst er hvað konan átti við.

Tillaga: Þetta blæs manni metnað í brjóst.

3.

„Reyn­ir viður­kenn­ir að aug­lýs­ingaslotið á Rúv á gamlárs­kvöldi sé ansi dýrt …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Hvað skyldi þetta „auglýsingaslot“ vera. Slot er samkvæmt orðabókinni höll sem ég vissi svo sem, en ákvað til öryggis að fletta því upp. Sumir búa í sloti þó ekki sé það höll heldur íburðarmikið hús. Velkominn í slotið sagði maðurinn og bauð gesti sínum í verkfæraskúrinn.

„Auglýsingahöll“ er ekki til. Má vera að blaðamaðurinn sé að slá um sig með útlensku orði. Ef til vill er það fagorð þeirra sem eru illa að sér í íslensku.

Svo datt mér í hug að tala við vin minn sem hefur einu sinni farið til Ameríku og tvisvar sinnum á fótboltaleik í Englandi. Hann hugsað sig lengi um, ráðfærði sig við eiginkonu sína. Þau segja   að „slot“ geti meðal annars merkt pláss. Og meira að segja ég veit hvað það merkir.

Tillaga: Reyn­ir viður­kenn­ir að aug­lýs­ingaplássið á Rúv á gaml­árs­kvöldi sé ansi dýrt …

4.

„Tvær þyrl­ur lentu sam­an við Qu­eens­land í Ástr­al­íu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er óheppilega orðað. Þær lentu ekki samtímis heldur rákust á og fólk dó. Á ruv.is segir réttilega:

Tvær þyrlur rákust saman við …

Blaðamaður Moggans er greinilega ekki vanur fréttaskrifum því hann skrifar eftirfarandi í frétt sína og tíundar það sem engu skiptir:

Önnur þyrl­an var á hvolfi á vett­vang­in­um þegar viðbragðsaðilar mættu og lágu spaðar henn­ar skammt frá.

Hvar annars staðar ætti flak þyrlunnar að liggja en á vettvangi? Slysstaður er stundum kallaður „vettvangur“, sérstaklega þegar blaðamenn vilja vera eins og löggan í dagbókarskrifum sínum. 

Hvað eru „viðbragðsaðilar“? Í frétt á CNN er talað um „emergency services“.

Engu máli skiptir hvar einstakir hlutar þyrlunnar eru, hvorki spaðar hennar eða annað.

Blaðamaðurinn klykkir svo út með að skrifa:

Hafa sjón­ar­vott­ar að slys­inu vin­sam­leg­ast verið beðnir um að gefa sig fram.

Til hvers kemur þetta fram í fréttinni? Þrátt fyrir umfangsmikla leit mun enginn finnast á Íslandi sem sá slysið. 

Tillaga: Tvær þyrlur rákust á í Queensland í Ástralíu.

5.

„Hann slasaðist við veðurtengt óhapp þegar hann var að moka snjó fyrr í dag.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hvað hefur gerst þegar einhver slasast við óhapp? Er þetta ekki of mikið í einu? Á útlenskum vef sem nefnist hvorki meira né minna en „The hollywood reporter“ segir:

We can confirm Jeremy is in critical but stable condition with injuries suffered after experiencing a weather-related accident while plowing snow earlier today.

Þetta er jafnloðið og illskiljanlegt eins og tilvitnunin úr frétt Vísis. Þó er aðeins talað um slys („accident“) en ekki er getið um óhapp. Látum nú þessa frétt vera, svo ómerkileg og vitlaus sem hún er í báðum fjölmiðlunum. Munum bara að óhapp er varla slys og slys telst vart óhapp.

Orðið „veðurtengdur“ finnst ekki í orðabókinni minni. Þá gúgglar maður og ýmislegt kemur upp. Á vef Veðurstofunnar eru sagðar til „veðurtengdar síður. Á vef Ríkisútvarpsins stendur: „Linnulaus veðurtengd útköll hjá björgunarsveitum“. Maður nokkur talar um „veðurtengda væntingastjórnun“. Loks er linkur um „veðurtengdan hausverk“ og þá hætti ég og leitaði í staðinn að magnyl en fann ekki enda líklega hætt að framleiða svoleiðis.

Samkvæmt orðanna hljóðan er veðurtengt fyrirbrigði tengt veðri, varla þarf að hafa fleiri orð um það. Líklega ekkert að orðinu sem slíku nema það sé tengt einhverju órökréttu eins og segir í tilvitnuninni.

Tillaga: Hann slasaðist þegar hann var að moka snjó fyrr í dag.

6.

„Sjáðu Kryddsíld í heild sinni.“

Frétt á vísi.is

Athugasemd: Orðalagið er fjarri því að vera rangt en skárra er að orða þetta eins og segir í tillögunni. Hefði ég fengið að ráða hefði ég sleppt boðhætti sagnarinnar.

Tillaga: Sjáðu alla Kryddsíldina. 

Tillaga: Öll Kryddsíldin.