Samhæfingamiðstöð virkjuð - þau sendu ákall - hann náði að að lifa af

Orðlof

Fara samförum

Eitthvað segir mér til dæmis að skólar þessa lands þurfi að skerpa á kennslu sinni þegar kemur að notkun orðatiltækja. 

Maður er stöðugt að heyra nýjar útgáfur af þeim og fær oftar en ekki hland fyrir nýrun þegar æska þessa lands byrjar að láta vaða á lúðum. 

Sumir eru iðnari við lopann en aðrir og ættu líklega að herða sultarróluna í stað þess að fara samförum enda kjaftar á þeim hver taska. 

Allra verst er þó að láta etja sér á folaldið. Enda kemur alltaf að sultardögum. Fyrr eða síðar. 

Orri Páll Ormarsson. Pistill. Blaðsíða 2 í Morgunblaðinu 26.2.22. 

 

Orðlof

Fagurlegheitafræðingar

Kona nokkur kvaðst eftir för í vínbúð hafa verið „skilríkjuð í ríkinu“ og pakkaði þar línunni ég var beðin um að framvísa skilríkjum í eitt sagnorð. Mun það orð skjóta rótum? 

Hvað með einkunnina hrósaður? Maður tók þátt í söngkeppni í útlandi og eftir dúett með söngsystur skrifaði vefmiðill: „Voru þau bæði hrósuð fyrir frammistöðuna og var [hann] valinn til að halda áfram.“ […]

Ég þori að veðja að orð eins og afturkræfni og bestun vöktu eitt sinn ýl í eyrum margra, en þau eru nú notuð af ýmsum, tja, faglegheitafræðingum landsins. 

Sigurlaug Þrastardóttir. Tungutak. Blaðsíða 22 í Morgunblaðinu 26.2.22.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Erlingur Agnarsson átti frábæran leik fyrir Íslandsmeistara Víkings …“

Frétt á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 25.2.22.                                     

Athugasemd: Á íslensku er líkleg átt við að Erlingur hafi staðið sig vel eða leikið vel. Íþróttablaðamenn vita merkilega mikið um íþróttir. 

Tillaga: Erlingur Agnarsson stóð sig vel fyrir Íslandsmeistara Víkings …

2.

„Samhæfingamiðstöð almannavarna hefur verið virkjuð.“

Frásögn í fréttum Ríkisútvarpsins kl. 12:20.                                     

Athugasemd: Hvernig er stjórnstöð virkjuð? Hvað gerist þegar hún hefur verið virkjuð? Einn staf vantar í orðið, á að skrifa samhæfingarmiðstöð, með erri.

Tillaga: Samhæfingarmiðstöð almannavarna hefur tekið til starfa.

3.

„Viltu heldur moka sandi en snjó.“

Fyrirsögn á tölvupósti icelandair.is                                     

Athugasemd: Hér færi betur á því að segja eins og stendur í tillögunni. Líklega er þetta smekksatriði. Heldur er hér atviksorð rétt eins og frekar. Blæbrigðamunur er á þeim. 

Nokkur munur er að segja að maðurinn sé frekar lítill en sjaldnar að hann sé heldur lítill. Hann er frekar lítill. Buxurnar eru heldur litlar.

Tillaga: Viltu frekar moka sandi en snjó.

4.

„Fjöldi sjón­varps­stöðva í Evr­ópu sendi í dag ákall til EBU að íhuga vand­lega stöðu Rúss­lands í keppn­inni.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Hvað þýðir „ákall“ hérna? Kröfðust sjónvarpsstöðvarnar að EBU færi að hugsa eða íhuga. Eða báðu þær um það, óskuðu þær eftir því …

Og hvað merkir þetta „að íhuga stöðu Rússlands í keppninni“. Er þetta beiðni, ósk, krafa, tilmæli eða annars konar pælingar um að EBU reki Rússland úr keppninni? Sé það síðarnefnda raunin af hverju þarf að tala svona í kringum þetta?

Ákall er orð sem skilst sjaldnast þó hægt sé að ráða í merkinguna af samhenginu.

Sama er með orðalagið „kalla eftir“ sem er jafn óskiljanlegt, er líklega þýðing á enska orðalaginu „to call for“ og þá liggur eflaust beint við að þýða orðrétt, með öðrum orðum notast við hráa þýðingu.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Atvikið náðist á myndband, og náði ökumaðurinn að lifa af.“

Myndatexti á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 26.2.22.                                     

Athugasemd: Ekki er öll sagan sögð þó sagt sé að maður hafi „náð að lifa af“. Skriðdreki ók yfir fólksbíl og flatti hann út. Slasaðist ökumaðurinn, forðaði hann sér eða hvað?

Svona texti er ófullnægjandi, lesandinn er skilinn eftir í óvissu því blaðamaðurinn hættir skrifunum í miðjum klíðum.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„70 þúsund milljónir af froðu hafa nú flotið upp í bókhaldi Reykjavíkurborgar.“

Aðsend grein á blaðsíðu 20 í Morgunblaðinu 26.2.22.                                     

Athugasemd: Þingmaður heldur að það sé í lagi að byrja málsgrein á tölustaf. Það er hvergi gert.

Hann skrifar enn:

115 til 130 milljónum yfir mati tveggja fasteignasala. 

Í þriðja sinn í stuttri grein byrjar hann málsgrein á tölustaf:

10 milljörðum! 

Hallgrímur Pétursson orti í Passíusálmunum:

Hvað höfðingjarnir hafast að,
hinir meina sér leyfist það.

Blaðamenn byrja málsgreinar á tölustöfum, fjölmargir greinahöfundar og svo alþingismenn. Svona dreifst þetta út. Hvernig er hægt að kveða þetta niður?

Tillaga: Sjötíu þúsund milljónir af froðu hafa nú flotið upp í bókhaldi Reykjavíkurborgar.

 

Horfa til þess - búist er við vandamálum við að taka við - unnu eignaspjöll

Orðlof

Þegar þú …

Orðið þú vísar til þess sem talað er við. Það hefur með öðrum orðum ekki fasta tilvísun heldur fer það eftir aðstæðum, því hver talar og til hvers hann beinir orðum sínum. Í tveggja manna tali vísar t.d. hvor til hins með orðinu „þú“. Venjulega hefur þú bara verið notað um einhvern sem er viðstaddur þótt auðvitað sé stundum brugðið út af því, t.d. þegar skáld ávarpar ímyndaðan lesanda eða hlustanda: „Þú ert yndið mitt yngsta og besta...“. 

Nú er þó að verða mun algengara að þú sé notað án þess að orðunum sé beint til neins ákveðins. Þetta er einkum áberandi í ýmiss konar auglýsingatextum, leiðbeiningum og kynningarefni: 

„Þegar þú burstar tennurnar minnka líkur á tannskemmdum“. 

Stundum er þessari notkun eflaust ætlað það hlutverk að gera textann persónulegri, að láta lesandanum finnast að verið sé að ávarpa hann beint, en oft virkar þú samt frekar eins og óákveðið fornafn en persónufornafn í slíkum tilvikum. 

Mörgum er mjög í nöp við þessa notkun orðsins og vissulega getur útkoman orðið heldur pínleg, t.d. fyrir karlinn sem sat undir lýsingu á morgunógleði kvenna og var hún orðuð þannig: 

„Þegar þú ert óléttur er þér stundum óglatt á morgnana“.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Horfa til þess að laða að fjölda erlendra ferðamanna.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 10 í Fréttablaðinu 17.2.22.                                     

Athugasemd: Mikið skelfing er þetta rislítið orðalag. Hvað merkir „horfa til þess“? Ekkert nema ef til vill kannski, hugsanlega, kanna, stefna að og svo framvegis. Væri nú bein í nefi þess sem þetta segir myndi hann hafa orðað þetta svona:

Við ætlum að fjölga ferðamönnum.

Hér er að minnsta kosti kjöt á beininu (ekki nefinu).

Tillaga: Ætla að laða að fjölda erlendra ferðamanna.

2.

„Í ljósi þess hafi B-list­inn sent frá sér er­indi í formi kröfu­bréfs á Agnieszku Ewu, sitj­andi formann Efl­ing­ar …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Hugtakið „sitjandi formaður“ er ekki til. Yfirleitt er aðeins einn formaður í félagi og sá heldur stöðu sinni þar til nýr er tekinn við. Ekki er hægt að segja að á sama tíma sé einn „sitjandi“ formaður og annar sem er nýkjörinn.

Sama á við þingmenn, forseta, ráðherra og svo framvegis. Yfirleitt er kveðið á um í lögum hvenær þeir taka við nýrri stöðu. Þangað til eru þeir verðandi þingmenn, forseti, ráðherrar og svo framvegs. 

Sá sem er kosinn í stöðu heldur henni þar til kjörtímabilið rennur út. Á meðan er hann ekki „sitjandi“ nema á stól. Ágætt er að segja að sá sem er í þann veginn að ljúka kjörtíma sínum sé fráfarandi.

Venjan er sú að bréf eru send til einhvers, ekki á einhvern. Hið síðarnefnda þekkist þegar rætt eru um að bréf sé stílað á einhvern.

Tillaga: Í ljósi þess hafi B-list­inn sent frá sér er­indi í formi kröfu­bréfs til Agnieszku Ewu, fráfarandi formann Efl­ing­ar …

3.

„Sam­kvæmt lög­reglunni er mikið af því að bifreiðastöðum hingað og þangað vegna snjórennings og ó­færðar sem gera að­stæður erfiðar á veginum.“

Frétt á fréttablaðið.is.                                      

Athugasemd: Þetta er illskiljanlegt og dæmigert orðalag löggunnar. Með bifreiðastöðum er líklega átt við yfirgefna bíla eða bíla sem eru fastir í snjó. Varla er átt við bifreiðastæði.

Ekki er ljóst hvað átt er við með orðalaginu „hingað og þangað“. Hugsanlega eru bílar víða á tilteknum götum, hverfum, bæjum, þjóðvegum eða jafnvel á landinu öllu.

„Snjórenningur“ er nýyrði yfir það sem nefnt hefur verið skafrenningur frá örófi alda. Þó þekkist renningur í merkingunni skafrenningur, til dæmis lágarenningur.

Þegar börn á öllum aldrei renna sér á sleðum í snjó er ekki átt við að þau stundi „snjórenning“ sem þó gæti alveg verið. Alþýða manna segir ekki að í Bláfjöllum og Hlíðarfjalli sé snjórenningur vinsæl íþrótt. Við rennum okkur samt á skíðum og eflaust má reyna að vera fyndinn og tala um „skíðarenning“.

Orðalagið „snjórenningur sem gera aðstæður erfiðar á vegum“ merkir torfærir, illfærir eða ófærir vegir. Af hverju eru ekki þessi orð notuð?

„Samkvæmt lögreglunni“ merkir að málsgreinin er höfð eftir löggunni sem er almennt ekki vel skrifandi og fréttina er ekki heldur vel skrifuð.

Í fréttinni segir:

Lög­regla á vakt hjá um­ferða­deild lög­reglunnar …

Getur „fjölmiðlaaðilinn“ ekki skrifað betur en þetta? Þarna virðist átt við að „lögregla“ í upphafi setningarinnar sé lögreglumaður en lögregla með greini sé stofnunin, embætti lögreglunnar.

Í fréttinni segir:

Um­ferð í bæinn lokaðist í um klukku­tíma á meðan unnið var að því að greiða úr slysinu.

Líklega hefur umferðin stöðvast, umferðin um bæinn stöðvaðist.

Er annars hægt að „greiða úr slysi“? Slys merkir áverkar á fólki en ekki beyglur á bílum. Þó svo að einn hafi slasast í árekstrinum er ekki heldur hægt að „greiða úr slysi“ hans. Orðalagið á við umferðateppuna sem varð vegna áreksturs og vinnu lögreglu við að rannsaka áreksturinn og slysið. 

Fjölmargt annað má gagnrýna í fréttinni sem er illa skrifuð, ónákvæm og yfirborðsleg.

Tillaga: Lögreglan kvartar yfir yfirgefnum bílum á illfærum vegum. 

4.

„Það var þannig að það sprakk Hamarshöllin hjá okkur í morgun …“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Hvað er merkir „það“ og „það“? Jú, þetta er dæmigert talmál sem er ákaflega algengt en missir alla merkingu í ritmáli, verður flatt og beinlínis ljótt. Slæmt ef blaðamaður hefur ekki betri tilfinningu fyrir íslensku máli en svo að hann skrifar þetta upp eftir viðmælandanum og birtir sem frétt. Honum er enginn greiði gerður með því.

Vilji blaðamenn ekki breyta orðalagi viðmælenda sinna er ágætt að endursegja þau í óbeinni ræðu.

Fréttin er ekki vel skrifuð, blaðamaðurinn virðist hafa verið að flýta sér.

Tillaga: Hamarshöllin okkar sprakk í illviðrinu í morgun …

5.

„Búast má við vandamálum við að taka við ferðamannastraumnum.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Fréttablaðinu 22.2.22.                                     

Athugasemd: Þessi fyrirsögn er hnoð. 

Tillaga: Erfitt verði að taka á móti erlendum ferðamönnum.

6.

„Þar höfðu óprúttnir aðilar unnið eignaspjöll …“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Hér þarf að þýða orðalagið „að vinna eignaspjöll“ sem þekkist ekki meðal alþýðu manna. Átt er við að sá sem braust inn í geymslur í Mosfellsbæ hafi skemmt innbú eða valdið skemmdum.

Sumir blaðamenn halda ekki vatni yfir gáfulegu orðalagi löggunnar og skrifa því „eignaspjöll“ en ekki skemmdir á eignum.

Hverjir eru annars „óprúttnir aðilar“. Jú, það eru innbrotsþjófar en svo kallast þeir sem brjótast inn í annarra hús. Löggan kallar þá án efa „innbrotsaðila“, nei annars, frekar „óboðna gesti“ því ekki má særa tilfinningar glæpamanna.

Í fréttinni segir:

Önnur tilkynning um innbrot barst lögreglu skömmu fyrir klukkan átta í gærkvöld, en þá varðaði það geymslur í Mosfellsbæ.

Þetta er nú meira hnoðið. Skárra væri:

Tilkynnt var um innbrot í geymslur í Mosfellsbæ um átta leytið.

Í fréttinni segir:

… þá var lögregla látin vita að rúður hefðu verið brotnar á húsi í hverfi 105.

Löggan heldur að póstnúmer séu opinber heiti á hverfum. Sumir blaðamenn trúa því og halda að allt sem frá löggunni kemur sé skrifað á gullaldarmáli og sannleikanum samkvæmt. Verst er þó ef blaðamaður beitir hvorki þekkingu sinni né skynsemi í skrifum.

Tillaga: Þar höfðu innbrotsþjófar skemmt …

Líffræðilegar áskoranir drepa fisk - búinn að safna skuldum

Orðlof

Fyrirsagnir

Það er býsna algengt að mikilvægum setningarliðum sé sleppt í blaðafyrirsögnum, einna helst frumlaginu eða umsögninni, en lesendur eru þó sjaldnast í vandræðum með að skilja fyrirsagnirnar. 

Það hefur aftur á móti hent að slíkar fyrirsagnir hafi orðið skemmtilega margræðar. 

„Skreið til Nígeríu“ er frægt dæmi og einnig má nefna: „Látnir þvo strætisvagna á nóttunni“!

Orðaborgarar 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fyrirtækið gaf frá sér afkomuviðvörun um helgina þar sem segir að líffræðilegar áskoranir hafi valdið dauða fisksins.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 14.2.22.                                     

Athugasemd: Hvernig geta líffræðilegar áskoranir valdið dauða fisks? Blaðamaðurinn sér ekkert athugunarvert við ummælin. Hvernig er hægt að slökkva á skynseminni og skrifa svona?

Í fréttinni segir:

Þetta eru verulegar tekjur sem við erum að verða af. 

Svona lítur út hin nýja framtíð sagna. Blaðamaður á ekki að skrifa nákvæmlega niður það sem viðmælandi segir heldur umorða til betri vegar. Þetta er skárra:

Við munum verða af verulegum tekjum.

Og áfram segir:

Það var búið að leggja út allan kostnaðinn og það átti bara eftir að innheimta tekjurnar …

Óskaplega er þetta nú einfaldur rekstur. Blaðamaðurinn hefði nú átt að spyrja hvort ekki þurfi að selja? Flest fyrirtæki eru háð sölu.

Í greininni segir:

• Fyrirtæki búin að safna fyrir skuldum.
• Það er búið að leggja út allan kostnaðinn …
• Hann gerir ráð fyrir að búið verði að slátra fiskinum fyrir apríl. 
• En þetta er umtalsvert tjón og sárt fyrir starfsfólkið sem er búið að ala þennan fisk á þriðja ár.“ 

Þetta er alls ekki gott orðalag og maður er bara búinn að vera eftir lesturinn. Blaðamaðurinn hefði átt að lagfæra þetta. Sjá næstu athugasemd.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Fyrirtæki búin að safna skuldum.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 14.2.22.                                     

Athugasemd: Hvað merkir þessi setning? Hafa fyrirtæki lokið skuldasöfnun sinni eða safnast enn upp skuldir? Líklega er það síðarnefnda réttara.

Í beinum tengslum við þetta skal hér vitnað í Jón G. Friðjónsson í Málfarsbankanum. Textinn hefur örlítið verið „lagafærður“:

Umsjónarmaður hefur veitt því athygli að notkun orðasambandsins vera búinn að + nafnháttur hefur aukist talsvert á kostnað hafa + lýsingarháttur þátíðar, t.d.: 

1. Skólinn er búinn að búa [hefur búið við] mörg undanfarin ár við fjárskort … 
2. Við erum búin að bíða [höfum beðið] með 64 milljónir vegna þess að framlag ríkisins kemur ekki …
3. Allt búið að ganga vel [hefur gengið vel] frá fyrsta degi, veðrið búið að haldast [hefur haldist] gott … 
4. Þessi námstími er búinn að styttast [hefur styst] mikið … 

Ugglaust mun sumum finnast ofangreind dæmi góð og gild en umsjónarmaður kann ekki við málbeitingu sem þessa og ekki styðst hún við málvenju.

Allir hljóta að geta tekið undir þetta með Jóni.

Tillaga: Fyrirtækin hafa safnað skuldum.

3.

„Þorgeir segir bíla sem skera sig úr fjöldanum samt ekki safna ryki á söluplaninu.“

Frétt á blaðsíðu 2 í bílablaði Morgunblaðsins 15.2.22.                                   

Athugasemd: Röð orða skiptir máli í málsgrein. Ofangreint er frekar stirt, er frekar talmál en ritmál. Þar að auki myndi viðtengingarháttur hjálpa til. 

Atviksorðið samt er ekki nauðsynlegt, hægt er að nota þó sem líka er atviksorð. Orðalagið „að safna ryki“ er ágætt og skilst vel, hins vegar á maðurinn við að bílarnir seljist. 

Tillaga: Samt segir Þorgeir að bílar sem skeri sig úr fjöldanum seljist.

4.

„44 sóttu um stöðuna sem er ný …“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Blaðamönnum finnst ekkert að því að byrja málsgrein á tölustöfum. Svo oft er þetta gert í fjölmiðlum að ungir og óreyndir blaðamenn halda að þannig geri aðeins hetjur í blaðamannastétt. 

Þetta er þó hvergi gert og víðast varað við því jafnt á íslensku sem öðrum tungumálum.

Tillaga: Fjörutíu og fjórir sóttu um stöðuna sem er ný …

5.

„2.489 greind­ust með kór­ónu­veiruna inn­an­lands í gær.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Afskaplega bjánalegt er að byrja málsgrein á tölustaf. Enn vitlausari er sú „tegund“ af blaðamennsku að þylja upp í síbylju tölur úr Excel-töflum eða myndrænum skýringum. Það er þó alltaf gert á helstu fjölmiðlum landsins en okkur lesendum þykir það  gagnslaust og engin blaðamennska. 

Sjá meðfylgjandi mynd af gjörsamlega tilgangslausum fréttaskrifum úr vef Moggans. Myndritið er verulega upplýsandi og tóm þvæla að þýða það yfir í meginmál.

Tillaga: Alls greindust 2.489 manns með kór­ónu­veiruna inn­an­lands í gær.

Framkvæma köfun - frost á frónni - losna við hærra hitastig

Orðlof

Íþrótt

Íþrótt er samsett orð þó lítið sé. Seinni hluti orðsins er líklega skyldur orðinu þróttur ’afl, þol; hreysti’, en hinsvegar er fyrri hlutinn, ’í-’, nokkur ráðgáta. 

Oft er talið að það sé sprottið af orðunum ið og íð (sbr. iðn). Upphaflega hefði orðið þá átt að vera ’íð-þrótt’ og gæti merkt: ’iðn stunduð af þrótti og elju’, enda hafði orðið mun víðari merkingu áður fyrr og var notað um ýmiss konar athafnir sem kröfðust ákveðinnar leikni, t.d. hannyrðir og kveðskap.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… þar sem ís­inn á vatn­inu er orðinn of þykk­ur til að hægt sé að fram­kvæma þar köf­un …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þetta er slæmt orðalag. Í fyrirsögn er sögnin að kafa notuð. Hvað er að því að nota hana aftur? 

Í fréttinni segir:

All­ir viðbragðsaðilar eru nú til­bún­ir á vett­vangi …

Eitt vitlausasta orð á íslenskri tungu er „viðbragðsaðili“. Í fréttinni er greinilega átt við björgunarsveitir, lögreglu, sjúkralið, Landhelgisgæslu, nokkur fyrirtæki jafnvel fleiri. Ekkert að því að nota þessi heiti en forðast að nota „aðili“ eða orð sem enda á því.

Hvers vegna? Fyrst og fremst vegna þess að orðið er ekki hnitmiðað, mörg önnur duga ágætlega. Sömu rök eiga við orðið „viðbragðsaðili“.

Hvernig litist lesandanum á ef blaðamaður væri kallaður „fjölmiðlaaðili“, skrifstofumaður „skrifstofuaðili“, börn í fjölskyldu „fjölskylduaðili“ og svo framvegis.

Í fréttinni segir:

Að sögn Odds var þetta viðbúin staða …

Í íslenskri þýðingu segir maðurinn að fyrirfram hafi verið búist við þessum aðstæðum.

Lýsingarorðið „viðbúið“ er tískuorð sem allir nota sem vilja vera gáfulegir. Líklega er ekkert að því nema ofnotkunin. 

Loks segir í fréttinni:

Sam­kvæmt veður­spánni eigi þó að blása í dag …

Og hver á að blása? Látum það vera að leikskólabörn taki svona til orða. Fólk sem er vel að sér og hefur tilfinningu fyrir íslensku máli segir að síðar í dag muni hvessa. Síðar kann svo að lægja (ekki segja „vindur minnkar“).

Margt fleira er að orðalagi í þessari frétt. Fréttastjóri hefði átt að biðja „fjölmiðlaaðilann“ að endurskrifa hana.

Tillaga: … þar sem ís­inn á vatn­inu er orðinn of þykk­ur til að hægt sé að kafa …

2.

„Nú er frost á frónni og í morgun fraus í æðum blóð við það eitt að skoða mælingar Veðurstofunnar.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Maður verður hreinlega orðlaus.

Frón er Ísland og skrifað með stórum upphafsstaf. Á vefnum málið.is er orðið sagt merkja land eða jörð, einkum í skáldamáli.

Fró merkir hins vegar allt annað, til dæmis lífsfylling, huggun, gleði, hvíld og svo framvegis. Kvenkynsorðið fró er í þágufalli með greini frónni. 

Blaðamaðurinn virðist vera annað hvort fljótfær eða ... Þar að auki brýtur hann eina mikilvægustu reglu í blaðamennsku sem er á þá leið og koma aðalefni fréttar fram í upphafi hennar. Fréttin er samhengislaus og illa skrifuð.

Önnur regla er sú að blanda ekki eigin tilfinningum í fréttaskrif. 

Þriðja reglan er að skrifa á almennu máli, ekki nota frasa, málshætti eða orðtök sem skrifarinn hefur ekki fullvissað sig fyrirfram um að fara rétt með.

Fréttin er Ríkisútvarpinu ekki til sóma. Hún var birt klukkan 10:35 og fékk að standa í tvær og hálfa klukkustund án leiðréttingar. Þá var Fróni bætt við og ekkert annað lagað.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Hæstvirtur forseti hefur verið spurður hversu alvarlegum augum hann lítur á þetta mál að …“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Fréttin fjallar um fyrirspurn þingmanns til forseta Alþingis. Tillagan hér fyrir neðan er ekki góð en mun skárri.

Spurningin vísar til þess hvort forsetinn takið málið alvarlega. Í tísku er að segja „mikið alvarlega“, „rosalega mikið alvarlega“. Fyrir sumum er ekki nóg að vera alvarlegur.

Þá er það spurningin hvort hægt sé að stigbreyta orðalaginu:

Hversu alvarlegum augum
Hversu alvarlegri augum
Hversu alvarlegustu augum

Já, þetta er málfræðilega rétt en tóm vitleysa engu að síður. Eða er það þannig í daglegu lífi þingmanns að einn líti mál „alvarlegum augum“ meðan annar horfi á þau með „alvaralegri augum“? Venjan er yfirleitt sú að taki menn mál alvarlega þá þarf hvorki að margfalda eða stigbreyta

Orðalagið er svo fáránlegt og jafnvel hlægilegt að ósjálfrátt er litið á það með „broslegustu augum“, að minnsta kosti með hægra auganu.

Tillaga: Hæstvirtur forseti hefur verið spurður hversu alvarlegt hann telji málið vera …

4.

„Nái kvikugangur að brjóta sér leið til yfirborðs verður eldgos.“

Frétt á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 11.2.22.                                     

Athugasemd: Þetta er djúp speki rétt eins og flest það sem telst sjálfsagt. Sé vatn hitað nógu lengi á miklum straumi mun það sjóða. Sé tekið ólæsta hurð munu dyrnar opnast. Sá sem stekkur í sjóinn mun verða blautur. Bílar eru stöðvaðir við rautt ljós. Stjórnmálamaður sem hittir fólk mun tala. Fótbolti mun um síðir falla til jarðar sé honum sparkað í loft upp.

Svona má halda áfram bullinu. Aftur á móti er greinin ágæt enda blaðamaðurinn vel máli farinn og góður í sínu fagi. Hins vegar er erfitt að still sig þegar maður rekst á svona gullkorn sem Danir nefna „selfölgeligheder“. Á íslensku þarf ekki að nota eitt orð yfir dönskuna, í lagi er að nota fleiri og segja það sem er sjálfsagt.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Við þurfum að losna við ísinn og hærra hita­stig.“

Frétt á fréttablaðið.is.                                      

Athugasemd: Hér hefði blaðamaðurinn átt að lagfæra orð viðmælanda síns því þau eru ekki rökrétt. Haft er eftir viðmælandanum að nauðsynlegt sé að losna við ís og losna við hátt hitastig. Það getur hins vegar ekki verið. 

Líklegast á maðurinn við það sem segir í tillögunni.

Tillaga: Við þurfum að losna við ísinn og fá hærri lofthita.

Nafndráttur - gríðarleg hungursneyð - hinn tæplega 19 ára gamli

Orðlof

Guðspjall

„Guðspjallið skrifaði guðspjallamaðurinn Mattheus“ (eða Markús, Lúkas eða Jóhannes).

Þennan texta þekkja allir og vita líka hvað guðspjall er, þótt þeir viti ekki endilega hvernig orðið er til komið. Það mætti láta sér detta í hug að merkingin sé að í guðspjöllunum sé guð að spjalla við mennina, en uppruninn er allt annar. 

Guðspjall er gamalt tökuorð úr fornensku sem er orðið til úr orðasambandinu ’gód spell’. Bókstafleg merking þess er ’góðar fréttir’ og það þýðir því í rauninni það sama og fagnaðarboðskapur og er, eins og það, bein þýðing á latneska orðinu ’evangelium’.

Fornenska orðið vísar því hvorki til guðs né hefur það nokkuð með spjall að gera, hvað þá spjöll. 

Menn hafa þó litið svo á að hin góðu tíðindi sem guðspjöllin flytja séu komin frá guði og það er kannski ástæðan fyrir því að fyrri liður orðsins hefur fengið myndina ’guð-’.

Orðaborgarar 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þegar Alþingishúsið var byggt árið 1881 var þessari siðvenju haldið og nafndráttur konungs Íslands settur á húsið.“

Grein á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 8. febrúar 2022.                                     

Athugasemd: Nafndráttur er ókunnuglegt orð en kemur margoft fyrir í ágætri grein eftir Þór Magnússon fyrrum þjóðminjavörð.

Orðið er þýðing á „monogram“ en það þekkist að stofni til í fjölmörgum öðrum málum. Á dönsku, sænsku og norsku er það nákvæmlega eins og á ensku.

Stundum hefur orðið fangamark verið notað yfir „monogram“. Hið síðarnefnda er skilgreint svo að það tveir eða fleiri upphafsstafir eru teiknaðir saman, skornir út í tré, steyptir í málm eða höggnir í stein, jafnvel í sementsteypu. Merkin sem sett eru á mannvirki og nefnir Þór í grein sinni fjölda íslenskra bygginga sem bera þau eða höfðu borið.

Í dag er oft talað hversdagslega um „lógó“ sem þýða má sem vörumerki eða jafnvel nafnmerki sem sumir merkja listaverk sín með.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„34 ára pólskur karlmaður sætir ákæru Lögreglustjórans á Suðurnesjum fyrir innflutning …“

Frétt á visi.is.                                      

Athugasemd: Fréttastjóri fjölmiðils byrjar málsgrein á tölustaf. Það er hvergi gert nema á íslenskum fjölmiðum. Ef stjórnandi veit ekki betur hvað með hina?

Svo er það hitt. Hvaða máli skiptir aldur mannsins?

Tillaga: Þrjátíu og fjögurra ára pólskur karlmaður sætir ákæru Lögreglustjórans á Suðurnesjum fyrir innflutning …

3.

„Gríðarleg hungursneyð steðjar að þrettán milljónum manna.“

Fyrirsögn á fréttablaðið.is.                                      

Athugasemd: Hver er munurinn á hungursneyð og „gríðarlegri hungursneyð“? Líklegast enginn. Hungursneyð er einfaldlega hungursneyð.

Ágætt er að muna að orðið er myndað með hungur og neyð (ekki sneyð).

Í fréttinni segir:

Þrjú misheppnuð rigningartímabil hafa skapað þurrustu aðstæður …

Hvernig getur rigningatímabil verið misheppnað? Ekki gerðu menn tilraun með þau. Betur fer á því að orða það þannig að lítið hafi rignt á þessum tíma.

Fréttin er viðvaningslega skrifuð, líklega þýdd úr ensku. Hvað er til dæmis „rykugt land“?

Tillaga: Hungursneyð steðjar að þrettán milljónum manna.

4.

„Íslands- og bikarmeistarar Víkings í knattspyrnu sömdu í gær við hinn tæplega 19 ára gamla Ara Sigurpálsson …“

Frétt á blaðsíðu 31 í Morgunblaðinu 9.2.22.                                     

Athugasemd: Blaðamenn sem sérhæfa sig í íþróttafréttum festast margir hverjir í orðalagi sem notað er aftur og aftur án nokkurra breytinga rétt eins og þeir kunni ekki annað. Dæmi um það er: „hinn 19 ára gamli“. Enginn skrifar eins og segir í tillögunni.

Hér er nú bætt við orðalagið, pilturinn er ekki sagður átján ára heldur tæplega nítján. Minnir á barnið sem sagðist vera fjögurra ára en alveg að verða fimm.

Hvað er að því að breyta til í skrifum?

Þetta minnir á að í íþróttafréttum Ríkisútvarpsins er aldrei talað um úrslit kappleikja eða sigur. Þar á bæ er viðkvæðið „niðurstaða“ eða „úrslitin reyndust vera …“ Skelfing er svona lapþunnt og leiðinlegt til lengdar. Ber vott um slaka þekkingu á íslensku máli sem þó þarf alls ekki að vera, aðeins hugsunarleysi.

Tillaga: Íslands- og bikarmeistarar Víkings í knattspyrnu sömdu í gær við Ara Sigurpálsson, sem er nítján ára gamall …

 

Til staðar - gagnvart

Orðlof

Blika

Blika er ákveðið skýjafar sem er til marks um að leiðindaveður sé á næsta leiti. Þegar blikur eru á lofti lítur því út fyrir að eitthvað slæmt sé fram undan.

Á sama hátt er talað um að lítast ekki á blikuna þegar manni finnst útlitið ekki bjart.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Margir neytendur virðast ætla að nýta sér þessa umræðu um Spotify sem spark í rassinn til að róa á önnur mið.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 1.2.22.                                     

Athugasemd: Þetta er stórfurðulegt orðalag og á ekki við. „Spark í rassinn“ og „róa á önnur mið“; tvö orðtök í einni málsgrein. Miðað við efni fréttarinnar hefði annað orðalag eða orð verið mun betri. 

Til dæmis: hvatning, ábending, skilaboð, eggjan, ábending, innblástur, áminning, brýning og mörg önnur. Orðalag eins og víti til varnaðar gæti jafnvel gengið gengið. Svo má alveg einfalda málið eins og gert er í tillögunni.

Tillaga: Margir neytendur virðast í ljósi umræðunnar ætla að hætta viðskiptum við Spotify.

2.

„Hvað skilyrðin tvö, sem fyrst voru nefnd, snertir þá er blökkumaður þegar til staðar í Hæstarétti …“

Leiðari Morgunblaðsins 1.2.22.                                     

Athugasemd: Hver er munurinn á því að svartur maður sé „til staðar“ í hæstarétti Bandaríkjanna eða hann sé í hæstarétti?

Á málinu.is segir:

Orðasambandið vera til staðar merkir: vera til taks, vera tiltækur.

Hvorugt á hér við því maðurinn er í Hæstarétti, er dómari þar. Hann er að vísu til staðar þegar mál eru flutt fyrir réttinum. Skárra væri það nú.

Tillaga: Hvað skilyrðin tvö, sem fyrst voru nefnd, snertir þá er blökkumaður þegar í Hæstarétti 

3.

„Síðan þá hafði smit­um fækkað í 1.213 þann 27. janú­ar, 1.186 smit 28. janú­ar og 934 smit 29. janú­ar.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Er þetta nú boðlegt? Í öllum fjölmiðlum er fréttaflutningur af covid-19 smitum á þessa leið. Í meginmáli er sagt frá öllum tölum í belg og biðu.

Er þetta blaðamennska? Nei, þetta er tómt bull. Enginn les svona frétt, framsetning er hörmuleg. Svo virðist vera að blaðamenn lifi í öðrum heimi en venjulegt fólk, notendur fjölmiðla.

Kjánalegast við þetta er að allar tölur í fréttum um faraldurinn eru teknar upp úr myndrænum texta af vefnum covid.is. Á vef Moggans, Vísis og Fréttablaðsins er myndrænu gögnin birt fyrir neðan meginmálið, textann sem vart er læsilegur. Vefur Ríkisútvarpsins gerir það ekki, lætur langlokuna nægja.

Myndræn birting á tölulegum staðreyndum er afar einföld og góð fyrir þá sem vilja kynna sér þær. Allt er skilmerkilegt og þægilegt aflestrar hafi lesandinn á annað borð áhuga á covid tölfræði. Tilgangurinn var upphaflega að koma upplýsingum fram á læsilegan hátt, draga úr illlæsilegum texta.

Enginn maður með snefil af skynsemi tekur gögn af línuriti, súluriti eða öðrum skýringamyndum og býr til texta. Tilgangurinn með myndrænni framsetningu er að hjálpa þeim sem les, sýna honum staðreyndir ómengaðar af túlkun lýsandans, blaðamannsins.

Vitleysuna má líkja við tilraun til að segja frá því í smáatriðum sem sjá má á ljósmynd eða málverki.

Hversu gagnslaus er ekki svona blaðamennska?

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Það var svo­lítið tjón í Borg­ar­f­irði í þeim skjálft­um en síðan hef­ur ekk­ert orðið neitt í lík­ind­um við það í Borg­ar­f­irði …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Verkefni blaðamanns er að koma upplýsingum á framfæri. Um leið er mikilvægt að færa orð viðmælandans yfir á ritmál. Talmál er allt annað, tafs, þagnir og hikorð eiga sjaldnast erindi í frétt. Blaðamaður á ekki að gera lítið úr viðmælanda sínum með því að skrifa nákvæmlega það sem hann sagði í hljóðupptökutækið. Honum ber að endurskrifa orð hans svo lesandinn skilji.

Nástaðan í ofangreindri tilvitnun er algjör óþarfi. Blaðamaðurinn hefði átt að lagfæra orðalagið í líkingu við það sem segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Svo­lítið tjón varð þá í Borg­ar­f­irði en ekkert síðan í líkindum við það …

5.

„Einbýlishús 186 fm með aukaíbúð í suðurhlíðum Kóp.“

Fyrirsögn á auglýsingu í Fasteignablaði Fréttablaðsins 1.2.22.                                     

Athugasemd: Dálítið er þetta nú skondin auglýsing. Vonandi er einbýlishúsið og aukaíbúðin á sama stað á landinu.

Nokkuð erfitt er að orða auglýsinguna svo hvorki verði hægt að misskilja hana óviljandi eða viljandi. Hér er tillaga.

Tillaga: Í suðurhlíðum Kópavogs er 186 fm einbýlishús með aukaíbúð.

6.

„Dekton er öruggt gagnvart blettum s.s. kaffi, rauðvíni, sítrus og ryði.“

Auglýsing á baksíðu Morgunblaðins 2.2.22.                                     

Athugasemd: Svo virðist sem margir séu í vandræðum að finna forsetningu við hæfi. Forsetningin gagnvart er oft misskilin enda virðist hún svo gagnsæ að allir telja sig skilja hana. 

Í pistli Jóns G. Friðjónssonar í Málfarsbankanum segir að ’gagnvart’ merki það sem er andspænis, á móti. Hann telur merkinguna hafa breyst og sé oft þar sem ’fyrir’ ætti að vera.

Hugsanlega hefur enskan ruglað þann sem samdi eða þýddi ofangreinda setningu. Freistingin er að þýða hana enska orðið „against“ með „gagnvart“.

Svona hefur hún líklega verið á ensku:

Dekton is safe against stains, e.g. coffee, red wine, citrus and rust.

Annað í auglýsingunni er ekki vel orðað:

Dekton þolir að það slettist á það ofnahreinsir, klór og stíflueyðir og þolir mikinn hita. 

Hvert barn gæti orðað þetta betur.

Tillaga: Á Dekton myndast ekki blettir eftir kaffi, rauðvín, sítrusaldin og ryð.