Nesjavallavirkun er úti - snjóstormur - vetrarfærð

Orðlof

Mánaða-eða mánaðarmót

Það er engin fleirtölumerking í fyrri lið orðsins mánaðamót frekar en í nautakjöt eða lambalæri – en það er ekki heldur nein eintölumerking í fyrri lið myndarinnar mánaðarmót frekar en í rækjusamloka og perutré. 

Það er ekki heldur neinn vafi á því að myndirnar mánaðamót og mánaðarmót eru notaðar í sömu merkingu. Ef á að velja milli þeirra verður það val því að byggjast á einhverju öðru en merkingu – væntanlega á hefð, og hefðin fyrir mánaðamót er vissulega sterkari.

Eiríkur Rögnvaldsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Nesja­valla­virk­un er úti vegna spreng­ing­ar sem varð í íhlut­um í tengi­virki snemma í morg­un með þeim af­leiðing­um að ekki er hægt að keyra vél 3.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Aldrei var sagt í gamla daga að saumavélin hennar ömmu væri „úti“ þegar þá sjaldan að hún bilaði.

Bjarki vinur minn Harðarson á Bílson verkstæðinu hefði örugglega skilið mig í haust hefði ég sagt honum að bíllinn minn væri „úti“. Hann hefði samt hváð og gengið út að glugganum og sannfærst um að bíllinn væri úti. Svo hefði hann hlegið enda annálaður brandarakall.

Raforkuver bila aldrei. Þau eru „úti“ sem er gáfumannamál og merkir á alþýðumáli að þau hafi bilað og framleiði ekki lengur rafmagn. Þetta er grundvallaratriði og allir fjölmiðlar apa eftir gáfumönnunum og segja að Nesjavallavirkjun, Búrfellsvirkjun eða einhver önnur sé „úti“.

Véfréttastíll á við allt sem um raforkuver er sagt og skrifað. Nesjavallavirkjun bilaði og þetta er í fréttinni:

1. Virkjunin er úti
2. Sprenging var í íhlutum
3. Ekki hægt að keyra vél 3

Hvað í ósköpunum þýðir orðalagið. Blaðamaðurinn veit örugglega ekkert frekar um hvers vegna „íhlutirnir“ sprungu eða hvað vél þrjú gerir. Ég held að ég viti svarið. Vél eitt býr til rafmagn fyrir heimilistæki, vél tvö býr til rafmagn fyrir ljósaperur, vél þrjú býr til rafmagn fyrir hleðslutæki, vél fjögur býrt til rafmagn fyrir iðnað og svo framvegis. Þetta er dagsatt, hef þetta eftir fróðum manni sem er með meirapróf.

Blaðamaðurinn hefði mátt afla upplýsinga, lætur fréttatilkynninguna nægja. Væri ekki fróðlegt að vita hvers vegna „íhlutir“ springa?

Sko, líklega er tæki búið til úr íhlutum og þegar einhver slíkur bilar, springur, gufar upp eða er stolið þarf að fá annan hlut til að setja í tækið í stað hins. Þá er „íhluturinn“ á alþýðumáli kallaður varahlutur og skiptir engu hvort af honum stafi sprengihætta eða ekki. Þess vegna er aldrei talað um „sprengiíhlut“. Vonandi er ég ekki að misskilja neitt í þessum „útifræðum“.

Nú þarf að halda áfram að lesa fréttina og þá kemur að þeirri einföldu staðreynd að gáfumennin tala aldrei alþýðumál. Þeir hefja sig sem betur fer upp yfir okkur „pöpulinn“ og tala silfurtært gáfumannamál.

Í fréttinni segir framkvæmdastjóri virkjunarinnar þegar blaðamaðurinn spyr hversu langt er í að lokið verði við að gera við virkjunina:

Við erum að ná utan um þetta.

Alþýða landsins les þetta og veltir hæglátlega fyrir sér hvort ekki væri betra að gera við virkjunina heldur en að „ná utan um hana“.

Tillaga: Nesja­valla­virk­un er biluð vegna spreng­ing­ar sem varð í tengi­virki snemma í morg­un og því framleiðir hún ekki rafmagn. 

2.

„Þar var fyrsti andstæðingurinn Danmörk, ríkjandi heimsmeistari.“

Forystugrein Morgunblaðsins 29.1.22.                                     

Athugasemd: Annað hvort er landslið Danmerkur heimsmeistari eða ekki. Ástæðan er einföld. Ekki getur eitt landslið verið heimsmeistari og annað „ríkjandi heimsmeistari. Þetta á við allar íþróttagreinar.

Í forystugreininnin segir:

Mótið var ekki fyrr hafið en svo virtist sem fótunum hefði verið kippt undan liðinu og vonin um að eiga gott mót væri að engu orðin.

Málsgreinin er hnoð. Verst er þó feitletraða orðalagið. Minnir á enskuna: „having a good tournament“. Í staðinn er skárra að segja að vonin um að liðið stæði sig vel á mótinu væri að engu orðin.

Þá segir:

Tapið á móti Króötum gerði að verkum að ætti liðið að komast í fjögurra liða úrslit yrðu Danir að bera sigurorð af Frökkum. 

Þetta er skárra: 

Eftir tapið á móti Króötum þurftu Danir að sigra Frakka til að liðið kæmist í fjögurra liða úrslitin.

Góður blaðamaður skrifar einfalt mál, notar ekki orðskrúð eða flækir frétt með málalengingum.

Tillaga: Fyrsti andstæðingurinn var danska landsliðið, heimsmeistararnir.

3.

„22. maí 1834 fékk Finnur Magnússon, leyndarskjalavörður og prófessor í Kaupmannahöfn, hugmynd …“

Þórhallur Eyþórsson. Tungutak. Morgunblaðið 29.1.22, blaðsíða 20.                                     

Athugasemd: Þetta er leitt að sjá. Prófessor í íslensku byrjar málsgrein á tölustaf. Hann á að vita betur því þetta er hvergi gert, hvorki á íslensku né öðrum tungumálum.

Tillaga: Þann 22. maí 1834 fékk Finnur Magnússon, leyndarskjalavörður og prófessor í Kaupmannahöfn, hugmynd …

4.

„Öflugur snjóstormur gengur nú yfir austurströnd Bandaríkjanna …“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Heimild blaðamannsins er vefur CNN. Á honum segir:

More than 10 million people in some coastal areas from New Jersey into New England are under blizzard warnings, meaning heavy snow and strong winds -- with gusts above 70 mph already recorded in some areas -- will make for terrible visibility and dangerous travel.

Á íslensku er „blizzard“ glórulaus hríð. Enskir tala líka um „snow storm“. Blaðamaðurinn bæti við af eigin hvötum orðinu snjóstormur sem segir lítið, tillagan hér fyrir neðan er skárri.

Á íslensku eru til mörg orð sem væru jafnvel betri í fréttinni en snjóstormur. Hér eru dæmi:

1. Hríð
2. Stórhríð
3. Svartahríð
4. Snjóbylur
5. Frostbylur
6. Grimmdarhríð
7. Blindöskuhríð
8. Kafaldshríð
9. Stórhríðarbylur
10. Myrkabylur

Mörg fleiri orð má nefna. Ótal orð eru til á íslensku yfir snjókomu. Einnig eru til á annað hundrað orð yfir vind, sjá hér. Veðurfræðingar nota „mikill vindur“ og „lítill vindur“ sem er gagnslaus lýsing. Góð veðurorð týna því miður smám saman tölunni.

Eiríkur Rögnvaldsson segir á vefsíðu sinni:

Auðvitað er snjóstormur íslenska en ekki enska – báðir orðhlutarnir íslenskir. Orðið verður ekki að ensku þótt hliðstæð samsetning sé vissulega til í ensku, og ekki heldur þótt sú samsetning kunni að vera fyrirmynd íslenska orðsins.

Hitt er annað mál að vitanlega er fjölbreytni í orðavali æskileg og ekki gott ef þetta orð er að breiða sig út á kostnað annarra.

Tillaga: Stórhríð gengur nú yfir austurströnd Bandaríkjanna …

5.

„Vetrarfærð í dag og nóg að gera hjá snjómokstursmönnum.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Orðið „vetrarfærð“ er frekar máttlaust og eiginlega gagnslaust. Af hverju, spyr lesandinn? Því er til að svara að frá fyrsta vetrardegi, sem var 27. október 2021, hefur eðli máls samkvæmt verið vetrarfærð á Íslandi, götum í þéttbýli jafnt sem þjóðvegum, göngustígum, reiðstígum, hjólastígum og gangstéttum. 

Aftur á móti er sumarfærð frá fyrsta degi sumars og fram á þann síðasta.

Svo flækir það málið að „sumarfærð“ getur verið að vetrarlagi og eins getur færð að sumarlagi verið sem á vetri.

Af þessu má sjá hversu gagnslaust orðið „vetrarfærð“ er. Segir lesandanum ekkert. Flestir hafa þó aðlagast einföldu fjölmiðlamáli og skilja af samhenginu að færðin sé erfið þegar fjölmiðlungur notar orðið.

Betra hefði þó verið að hann hefði bætt einhverju lýsingarorði við. Þá myndi gagnslausa orðið upplýsast og skilningur lesandans líka.

Tillaga: Þung vetrarfærð í dag og nóg að gera hjá snjómokstursmönnum.

Tónlist verði iðnaður - áköll um að Boris víki - droppinbrúðkaup

Orðlof

Einhver

Óákveðna fornafnið einhver stendur oft með nafnorði og merkir þá ’;ótiltekinn’;, t.d. þegar sagt er „;Það kom einhver maður og sótti böggulinn“;. 

Nú eru sumir farnir að nota þetta orð á nýstárlegan hátt og segja t.d. „;Ég kem eftir einhverja fimm daga“; eða „;Launin hækkuðu um einhver þrjú prósent“;. 

Í dæmum af þessu tagi merkir einhver því ’;um það bil, hér um bil’;. Enn virðist þessi notkun einskorðast við talmál og fornafnið kemur undarlega fyrir sjónir í þessu samhengi. 

Mætti láta sér detta í hug að þarna gætti áhrifa frá ensku því þar getur fornafnið some ’;einhver’; staðið í svipuðu umhverfi.

Orðaborgar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eins og Sölvi útskýrir þá vill hann að íslenski tónlistarbransinn hætti að vera „bransi“ og verði iðnaður, líkt og annars staðar á Norðurlöndunum.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 25.1.22.                                     

Athugasemd: Þetta er óskiljanlegt. Tónlist er samkvæmt orðanna hljóðan listgrein og verður aldrei iðnaður.

Á málið.is segir:

Orðið iðnaður getur merkt eftirfarandi:

• framleiðsla (sölu)vöru í höndum eða vélum
• handiðn
• iðnvarningur, iðnaðarvara, þ.e. (sölu)vara, framleidd í höndum eða vélum
• atvinnuvegur (einkum af því tagi sem 1) og 2) taka til)

Af þessu má ráða að maðurinn sem vill breyta íslensku máli og búa til iðnað úr listgrein skilur ekki málið.

„Bransi“ er fyrst og fremst talmál, sletta, á ekkert erindi í ritmál. Hægt er að nota í staðinn orðið atvinnugrein, grein eða álíka

Á ensku er iðnaður „industry“, á sænsku „industri“, sama á norsku, á frösku „industrie“, á þýsku „Industrie, Industriezweig, Industriebranche“.

Í ensku orðabókinni minni segir um „industry“:

1. economic activity concerned with the processing of raw materials and manufacture of goods in factories: new investment incentives for British industry.
2. a particular form or branch of economic or commercial activity: the car industry.
3. informal an activity or domain in which a great deal of effort is expended: the Shakespeare industry.

Af þessu má ráða að í ensku getur iðnaður þýtt fleira en vöruframleiðsla í verksmiðjum. Þarna er getið um „Shakespeare industry“ og er hægt að bæta við „publication industry“, „music industry“ og „entertainment industry“.

Ekki nokkur Íslendingu með sæmilega málkennd myndi tala um „útgáfuiðnað“, „tónlistariðnað“, skemmtanaiðnað“ eða þá „Shakespeare-iðnað“. Það væri svo til að bíta höfuðið af skömminni að tala um „fornsaganaiðnað“.

Sumir þekkja ekki orðtakið að bíta höfuðið af skömminni. Það merkir að gera eitthvað verra eða kunna ekki að skammast sín.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Uppljóstranirnar um hin meintu lögbrot hafa skiljanlega vakið mikla reiði í Bretlandi, og jafnvel áköll um að nú þurfi Boris sjálfur að víkja …“

Forystugrein Morgunblaðsins 25.1.22.                                     

Athugasemd: Hvað merkir orðalagið „að vekja áköll“ um eitthvað? Hef aldrei heyrt eða séð það fyrr. Er verið að krefjast, biðja, óska eftir eða er þetta bara merkingarlaust hjal.

Forystugreinin er öll frekar illa skrifuð rétt eins og höfundinum hafi verið fengið það verkefni að skrifa í flýti grein um ensk stjórnmál. Í þokkabót virðist bögglast fyrir honum að skrifa eðlilega sögu, framvinda greinarinn er er samhengislítil.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Við ákváðum því að halda okk­ur við dropp-heitið – sem all­ir skilja sem vilja …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Presturinn í Grafarvogskirkju sýnir íslensku máli ótrúlega vanvirðu. Hann velur að nota enska orðalagið „drop-in-brúðkaup“ í stað íslensku. Telur að allir skilji það. Hann ber þetta fyrir sig:

Já, ég kann­ast al­veg við þessi sjón­ar­mið og við reynd­um fyr­ir athafnadag­inn í fyrra meðal ann­ars í sam­starfi við ís­lensku­fræðinga og raun­ar fleiri að finna gott ís­lenskt heiti. Vand­inn þá var hins veg­ar sá að þær til­lög­ur að nöfn­um sem við vor­um með á blaði mátti mis­skilja eða snúa út úr.

Ekki fannst hæfilegt orð á íslensku og því varð úr að nota enskuna. Auðvitað er betra að brúka enskuna því hana skilja allir sem vilja. Skítt auma tungumálið, íslenskuna, enginn skilur hana, jafnvel þeir sem vilja. Presturinn hefði getað sagt:

Svo er ákaflega mikilvægt að nota enska frasa, svo mikilvægir fyrir kirkjubissnisinn. Annar myndu engir skilja eða nýta sér droppinbrúðkaup.

Og bættur sér skaðinn, hefði þá hrokkið upp úr einhverjum.

Svo áhugasamur er presturinn að ástæða er til að benda honum á fleiri viðskiptatækifæri sem felast í enskum hugtökum eins og „drive-in-messu“ eða jafnvel „drive-through-sakramenti“.

Svo mætti höfða til „dropp-out-safnaðarbarna“, það er þeirra sem eru hættir í þjóðkirkjunni vegna ýmiskonar hegðunar presta.

Munum að vegurinn til heljar er yfirleitt varðaður góðum ásetningi. Góða fólkið, sem telur að smávægileg enska skaði ekki íslenska tungu, mun valda því að íslensk tunga deyi út, hægt og hægt. Svo óskaplega margir eru líkir prestinum í Grafarvogskirkju, nenna ekki að hugsa á íslensku en eru fastir í ensku málfari. Til sönnunar má benda á að æ fleiri íslensk fyrirtæki bera ensk nöfn.

Svo er það parið sem allt eins getur hafa sagt:

Sko, við vorum að pæla í því að gifta okkur í Grafarvogskirkju 22.2.22 en þar var allt fullt. Svo við ákváðum að fara í Ásatrúarsöfnuðinn þar var allt opið. Auðvitað skilja þetta allir sem vilja.

Að endingu legg ég til að Grafarvogskirkja breyti um nafn og verði héðan í frá kölluð „Grafarvogur-Church“. Allir skilja þetta sem vilja.

Tillaga: Við ákváðum því að halda okk­ur við hraðbrúðkaup – sem all­ir skilja sem vilja …

4.

„Ankringislegt að Strandabyggð skeri sig ein úr.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 26.1.22                                  

Athugasemd: Líklega þekkja fæstir þetta orð, ankringislegur, svo ankannalegt sem það nú er. Það er ekki þekkt í nútímamáli og varla að sjálfur Gúggöl þekki það. Veit hann þó allt.

Orðið merkir undarlegur, fáránlegur og jafnvel ankannalegur, kringilegur, öfugsnúinn. Kringilegur getur merkt broslegur, kostulegur eða kátbroslegur.

Líklega er átt við að það sé undarlegt eða kátbroslegt að Strandabyggð skeri sig úr enda eina sýsla landsins þar sem engin kórónuveira hefur fundist. 

Á Austfjörðum hefur fundist sauðfé sem er með náttúrulegri vörn gegn riðu. Það gefur möguleika á að rækta riðufrítt sauðfé. Má vera að það sé líka hægt að rækta kórónuveirufrítt fólk. Spennandi tímar framundan.

Tillaga: Engin tillaga.

Styðja við ráðherra - gífurlegt jafnræði - sýna flotta frammistöðu

Orðlof

Gaurinn

Það er alveg fyrirhafnarinnar virði að hlusta eftir umskiptingum í eigin talmáli, til hvaða orða við grípum þegar önnur koma ekki strax til okkar. Og jafnvel hvort orðaleppalistinn hafi breyst í gegnum tíðina. 

Dæmi er dæmi um enn einn lepp sem nýtur vinsælda. 

Þú opnar bara dæmið á hliðinni og setur gaurinn oní. Tosar svo í draslið þangað til dælan fer í gang.

Lauflétt að taka bensín með slíkri leiðsögn. 

Sigurbjörg Þrastardóttir. Tungutak. Morgunblaðið 22.1.22. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Liz Truss, utanríkisráðherra Bretlands, sagði í gær að hún styddi „100 prósent“ við forsætisráðherrann Boris Johnson …“

Frétt á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 22.1.22.                                     

Athugasemd: Æ, æ. Mikill munur er á því að styðja einhvern og styðja við einhvern. Vel má vera að forsætisráðherra Breta veiti ekki af stuðningi og sem betur fer styður utanríkisráðherrann hann, ekki við hann. 

Röð orða í málsgreininni er óeðlileg. Á vef enska fjölmiðilsins Daily Record segir:

Liz Truss has pledged “100 per cent” support for Boris Johnson …

Hér heima orðum við það þannig að ráðherrann styðji Boris 100 prósent. Það er að segja, prósentin koma á eftir. Þýðingin er hrá. Orðaröð í ensku er oft allt önnur en í íslensku. 

Í fréttinni segir:

… en hún sagði að hún teldi að Johnson væri að standa sig mjög vel …

Miklu betra er að orða þetta einfaldar og þá í viðtengingarhætti:

… en hún sagði að hún teldi að Johnson stæði sig mjög vel …

Öll fréttin er ekki vel skrifuð. Fréttastjóri eða ritstjóri hefði átt að gera athugasemdir og hvetja blaðamanninn til að gera betur.

Tillaga: Liz Truss, utanríkisráðherra Bretlands, sagði í gær að hún styddi forsætisráðherrann Boris Johnson „100 prósent“ …

2.

„Í gær greind­ust 1.224 inn­an­lands …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þau merkilegu tímamót urðu þennan dag í sögu Morgunblaðsins að engin málsgrein ábyrjaði tölustaf í síendurteknu stagli um útbreiðslu kórónuveirunnar. 

Mistök? Nei, líklegra er að blaðmenn Moggans kunni núna regluna: Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum.

Að vísu eru aðeins birtar þrjár tölur í fréttinni. Engu að síður er ástæða til að óska Mogganum til hamingju með afrekið.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„14 árum síðar lauk sjómannsferli Guðjóns …“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 22.1.22.                                     

Athugasemd: Önnur merk tímamót urðu á Mogganum. Einn af reyndustu blaðamönnum hans kann ekki þessa reglu: Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum. 

Síðar í fréttinni segir:

35 árum eftir Gullfossævintýrið var Guðjón kominn í land aftur …  

Aftur byrjar hann málsgrein á tölustöfum. Betra hefði verið:

Guðjón fór aftur í land 35 árum eftir Gullfossævintýrið …

Þegar eldri og reyndari blaðamenn Moggans geta ekki gert betur hvað má þá segja um þá hina? Svo læra börnin sem fyrir þeim er haft.

Tillaga: Sjómannsferli Guðjóns lauk fjórtán árum síðar …

4.

„29:29 jafn­tefli því niðurstaðan. Bæði Rúss­ar og Pól­verj­ar eiga þar með ekki leng­ur mögu­leika á að kom­ast í undanúr­slit.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Margir blaðamenn Moggans kunna ekki regluna einföldu: Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum.

Íþróttablaðamenn á Ríkisútvarpinu tala aldrei um úrslit í kappleikjum. Þeir segja að leikur endi með „niðurstöðu“. Og nú hafa blaðamenn Moggans smitast af þessu flata og aumlega talsmáta.

Blaðamaðurinn segir að „bæði löndin komist ekki í undanúrslit“. Vanir skrifarar hefðu orðað það þannig að hvorki Rússar né Pólverjar komist í undanúrslit …“

Á málið.is segir:

Samtengingin hvorki … né er svokölluð fleyguð samtenging. Nafnið er dregið af því að venjulega er eitt eða fleiri orð á milli hvorki og né.

Hann gat hvorki hreyft legg né lið. 
Skorti þar þá hvorki vist né drykk góðan.

Í fréttinni segir:

Gíf­ur­legt jafn­ræði var með liðunum all­an leik­inn …

Af samhenginu í fréttinni má skilja að jafnræði hafi verið með liðunum. Þá er útlokað að jafnræði hafi verið mikið eða gífurlegt. Það gengur gegn allri rökhugsun. 

Jafnræði merkir að jafnt sé á komið með tveimur eða fleiri. Ráða jafnt samkvæmt orðanna hljóðan.

Oft er talað um jafnræði kynjanna en aldrei mikið eða gríðarlegt jafnræði milli þeirra. Þannig orðalag er bara rökleysa.

Hvað skyldi þá lítið jafnræði merkja? Jú, annað liðið var betra.

Íþróttablaðamönnum hættir oft til að „ofskrifa“ fréttir, segja frá í löngu og flóknu máli.

Tillaga: Leikurinn endaði með jafntefli, 29:29. Hvorki Rússar né Pólverjar komast ekki í undanúrslit.

6.

„Ísland sýndi reyndar flotta frammistöðu á mótum Dönum eftir …“

Frétt á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 24.1.22.                                     

Athugasemd: Hvað merkir að „sýna flotta frammistöðu“? Líklega að standa sig vel. Af hverju getur blaðamaðurinn ekki orðað þetta þannig eða betur? 

Orðalagið er algjörlega enskt:

Iceland actually showed a great performance …

Íslenskan er sagnorðamál. „Sýna frammistöðu“ er nafnorðamál rétt eins fram kemur í ensku þýðingunni. Að sjálfstöðu eru undantekningar frá þessu í íslensku en hér er orðalagið út í hött.

Í staðinn fyrir að „sýna góða frammistöðu“ á að segja að liðið hafi einfaldlega staðið sig mjög vel, ágætlega, frábærlega og svo framvegis. 

Blaðamaðurinn las fréttina ekki yfir fyrir birtingu og sá ekki villuna. Ein villa er einni of mikill. Liðið lék á móti Dönum ekki „mótum“. Villuleitarforrit finnur ekki annað en ranglega stafsett orð.

Tillaga: Ísland stóð sig reyndar afar vel á móti Dönum eftir …

 

Að nær öllu leyti horfin - andsk... blótaðu almennilega - fjöldi sem dettur niður

Orðlof

Sérkennilegt orðalag

Orðatiltæki, málshættir og orðtök eru sérlega varhugaverð og hefur margur þýðandinn farið flatt á því að leita ekki til orðabóka þegar kemur að sérkennilegu orðalagi sem hann skilur ekki til fulls. 

Dæmi um það er þegar enska orðatiltækið He doesn’t hold a candle to my father ‘hann stenst föður mínum ekki snúning’ var þýtt sem Hann getur ekki haldið á kerti fyrir föður minn.

Þýðingar. Heimir Pálsson og Veturliði Óskarsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„For­maður FKA neitar að stíga frá borði.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Í langri frétt um formann sem situr sem fastast þrátt fyrir gagnrýni félagsmanna er aðeins einu sinni að finna sögnina að hætta. Þess í stað kemur þetta í merkingunni að hætta.:

1. Stíga frá borði
2. Segja af sér
3. Stíga til hliðar
4. Stíga til hliðar
5. Setja til hliðar
6. Afsögn
7. Afsögn

Þetta er mikil fjölbreytni og til fyrirmyndar ef ekki væri um frétt að ræða. Í þeim er best að tala einfalt mál. Óvönum blaðamönnum hættir til skrúðmælgi og skauta framhjá einföldu orðalagi.

Þar að auki merkir orðalagið að stíga til hliðar ekki að hætta heldur einfaldlega að víkja. Sá sem víkur hann stígur til hliðar, ekur til hliðar, stoppar fyrir öðrum og svo framvegis. Sögnin að víkja þýðir ekki alltaf að hætta. 

Íslensku sögnina að hætta má þýða á ensku með orðunum „step aside“.

Íslenska orðalagið að stíga til hliðar má þýða á ensku sem „deviate, depart, turn aside …“ en ekki að hætta.

Tillaga: For­maður FKA neitar að hætta.

2.

„Segir takmarkanir vera að leiða okkur út af sporinu.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Sá sem fer út af sporinu er að missa stjórnina, villast og svo framvegis. Það merkir alls ekki að vel gangi.

Ég skildi ekki fréttina. Hún er höfð eftir lækni sem segir að í covid faraldrinum „sjáist nú til sólar“. Allir skilja orðalagið. 

Eiginlega er það rökleysa að segja að nú sjáist til sólar ef við höfum farið út af sporinu. 

Læknirinn á eflaust við að faraldurinn fylgi ekki neikvæðum spám samkvæmt línuriti á blaði, færri veikjast, leggjast inn á spítala heldur, en hún gerði ráð fyrir.

Læknirinn skilur ekki orðtakið að fara út af sporinu. Blaðamaðurinn heldur að hámenntaður læknir hljóti að vera svo vel máli farinn eftir margra ára nám að hann tali rétt mál. Ef til vill er blaðamaðurinn engu skárri, skilur ekki heldur orðtakið. 

Staðreyndin er einfaldlega sú að voðinn er vís þegar skrifarar grípa til orðalags sem þeir skilja ekki. Afleiðingin er sú að saklaus lesandinn skilur ekkert heldur.

Fákunnandi skrifari á að varast að nota málshætti, orðtök eða orðalag sem hann skilur ekki. Það reyni ég en á stundum í stökustu vandræðum. Farsælast er að skrifa bara venjulegt mál. 

Best er þó að nota orðabækur og vefinn málið.is. Vera óhræddur að fletta upp því sem hugsanleg getur verið rangt en þá er nauðsynlegt að vera gagnrýninn á sjálfan sig.

Tillaga: Segir takmarkanir leiða okkur rétta leið.

3.

„Eyjan að nær öllu leyti horfin.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þetta orðalag gengur ekki upp. Annað hvort er forsetningunni að ofaukið eða atviksorðinu nær (nærri). Bæði orðin geta ekki staðið þarna. 

Fréttin er um eldgos á eyjunni með skemmtilega nafnið; Hunga Tonga-Hunga Ha’apai í Kyrrahafi. Samkvæmt fréttinni hefur eyjan nú skipst í tvo hluta.

Um tvo kosti er að velja:

1. Eyjan að öllu leyti horfin (sem er ekki rétt
2. Eyjan nær horfin

Samkvæmt fréttum er seinna orðalagið hið rétta.

Orðalagið í fyrirsögninni er endurtekið í meginmáli greinarinnar og er því kenna mistökum um. Blaðamaðurinn tekur losaralegan skrifaðan texta úr Facebook-skrifum Eldfjalla- og náttúruvárhóps Suðurlands og gerir hann að sínum. Ekki er það góð blaðamennska.

Ekki er hægt að gera athugasemdir við skrifin, svo slæm eru þau. Hér eru dæmi:

• Nú þegar yfir tveir sólarhringar eru liðnir frá hinni risavöxnu sprengingu við Tonga hafa fyrstu gervi­hnatta­mynd­irn­ar af umbrotasvæðinu verið birtar …
• Þar seg­ir að eyj­an, sem áður myndaði hæsta punkt neðansjávareldstöðvar­inn­ar, sé nú að nær öllu leyti horf­in.

Einhverjir á Mogganum og í Eldfjalla- og náttúruvarhópi Suðurlands hljóta að geta gert betur.

Tillaga: Eyjan er nær horfin

4.

„Andsk… Blótaðu almennilega.“

Auglýsing Goða og Kjarnafæðis fyrir hádegisfréttatíma á ruv.is.                                   

Athugasemd: Getur það verið að auglýsingastofur og eigendur fyrirtækja viti ekki hvað nafnorðið blót í samsetningunni þorrablót merkir? Heimskan í auglýsingunni er svo yfirþyrmandi margir hafa haft orð á því. 

Blót getur merkt bölv eða ljótt orðbragð. Í heiðni merkti blót fórnarveisla eða dýrkun á heiðnum guðum. Snjall veitingamaður fann á sjöunda áratug síðustu aldar upp orðið þorrablót sem einfaldlega merkir veisla á þorra. Þá skal borða hefðbundinn íslenskan mat og hefur þetta orðið afar vinsælt.

Í gamla daga var litlu börnum sagt að það væri ljótt að bölva. Flestir tóku mark á því.

Nú bregður svo við að þulur í auglýsingu krossbölvar og bætir því við að fólki eigi „að blóta almennilega“. Þvílíkt rugl.

Ríkisútvarpið hefur séð bjartari tíma. Þar á bæ má nú ljúga til um merkingu orða í auglýsingu og krossbölva.

Ég mun borða þorramat eins og ég get. Hins vegar mun ég og margir fleiri aldrei aftur versla við fyrirtæki Goða og Kjarnafæði.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Þar eru upp í 135 manns á sumrin en yfir vetrarmánuði er ekki hægt að komast þangað eða þaðan og dettur þá niður fjöldinn í um 35 mans.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 20.1.22.                                     

Athugasemd: Í afskaplega vel skrifaðri og fróðlegri grein um íslenskt fyrirtæki á Suðurskautinu eru örfáar villur. Ofangreinda málsgrein hefði mátt orða betur. Staðreyndin er sú að þegar starfsmenn eru orðnir þrjátíu og fimm en voru áður eitt hundrað fleiri, hefur þeim fækkað. Tillagan hér fyrir neðan er skárri.

Ein villa er í málsgreininni, „mans“ á auðvitað að vera manns. Orðið minnir á bókina góðu, Íslandsklukkuna, en þar segir:

Hún er og verður sú sama drottníng alls Norðurheims og hið ljósa man með huldukroppinn.

Halldór Laxnes skrifaði Íslandsklukkuna í þremur hlutum og hétu þeir: Íslandsklukkan sem kom úr árið 1943, Hið ljósa man, 1944, og Eldur í Kaupinhafn, 1946.

Man er hvorugkynsorð og gat áður fyrr merkt ambátt en er hér einfaldlega kona, ef til vill fögur kona. Man er þekkt í samsetningum eins og mansal, einmana, einman og mansöngur. 

Í hliðardálki er sagt frá starfsemi Loftleiða á Suðurskautinu. Þar er haft eftir viðmælanda:

Farþegarnir sem við fluttum frá Ósló í byrjun janúar voru búnir að vera í einangrun á hóteli í 40 daga, áður en þeir fóru niður eftir. 

Þessu hefði blaðamaðurinn átt að breyta í suður eftir. Þó suður sé niður á landakorti á vegg  er aðeins talað svona í hálfkæringi. Enginn á Akranesi ekur til dæmis „niður“ til Reykjavíkur.

Tillaga: Allt að 135 manns eru þar á sumrin en yfir vetrarmánuði er ófært þangað og aðeins þrjátíu og fimm.

Lifuð reynsla - órólegt veður - tilraun til manndráps á konu

Orðlof

Glæpur, afglapi

Viðurkenning á alvarlegum afleiðingum kynferðisbrota fer vonandi vaxandi og langlundargeð gagnvart þeim minnkandi eftir því sem fleiri hugrakkir þolendur stíga fram, eins og sagt er. Það orðalag minnir á að í norsku og sænsku heita framfarir einmitt framsteg. Við megum líta svo á að þegar einhver stígur fram séu þar stigin framfaraskref. 

Orðið glæpur er skylt því að glepja einhvern, þ.e. villa um fyrir einhverjum, og einnig er það skylt því að vera afglapi. 

Orðið glæpur er nátengt orðinu glópur. Samband æ og ó í slíkum orðavenslum er kallað i-hljóðvarp og sams konar fyrirbæri þekkist víða í orðafjölskyldum í íslensku, til dæmis í sögninni að tæla sem er skyld orðinu tál, eins og þegar talað er um að draga fólk á tálar. 

Sama eðlis er samband a- hljóðsins í lýsingarorðinu baldinn og e í ofbeldi, ofbeldismaður, ofbeldishneigð. Baldinn merkir óstýrilátur og er orðið stundum haft um erfið hross og þá sem illa fylgja almennum reglum eða þykjast of góðir til þess. 

Tungutak. Morgunblaðið. Ari Páll Kristinsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Undir þetta tekur Helen Mirren sem segir það gera lítið úr list leikarans ef öll túlkun leikara þyrfti að byggjast á lifaðri reynslu.“

Frétt á blaðsíðu 64 í Morgunblaðinu 13.1.22.                                     

Athugasemd: Hver maður lifir býr að fjölbreyttri reynslu. „Lifuð reynsla“ er ekki til, hvað þá „ólifuð reynsla“. Ef farið er út í heimspekilegar vangaveltur má segja að allt lífið sé reynsla.

Tillaga: Undir þetta tekur Helen Mirren sem segir að lítið sé gert úr leiklistinni ef öll túlkun leikara þyrfti að byggjast á reynslu.

2.

„Verð á kolum fór upp um 161 prósent á árinu 2021.“

Forystugrein í Fréttablaðinu 13.1.22.                                      

Athugasemd: Líklega á höfundurinn við að kolaverðið hafi hækkað um 161%.

Í pistlinum segir:

Verð á hráolíu fór á sama tíma upp um 55 prósent. 

Svo er eins og maðurinn átti sig:

Verð á gasi tók líka kipp og hækkaði um 47 prósent. 

Þarna kom það loksins. Hann hefði getað sparað sér skrifin og sagt:

Verð hækkaði á kolum, hráolíu og gasi á árinu 2021.

Honum var dálítið niðri fyrir og gleymir sér. Þó er engin ástæða til að láta kappið bera fegurðina ofurliði. Skáldin eiga að vita þetta.

Tillaga: Verð á kolum hækkaði um 161 prósent á árinu 2021.

3.

„Órólegt vetrarveður um helgina.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Skrýtið orðalag. Þegar veður er breytilegt er yfirleitt talað um umhleypinga, veðrið, tíðin, sé rysjótt, ótíð, illt tíðarfar eða tíð veðrabrigði. 

Orðalagið „órólegt veður“ er frekar flatt og hentar varla og skiptir litlu hver skrifar, blaðamaður eða veðurfræðingur. Blaðamenn virðast margir hafa gleymt gömlum veðurorðum eða kannast hreinlega ekki við þau.

Tillaga: Umhleypingar í veðrinu um helgina.

4.

„Sif Bachmann er 33 ára gift móðir sem vildi snemma hvað hún vildi í lífinu.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Líklega hefur blaðamaðurinn ekki lesið yfir fréttina sína, þá hefði hann örugglega séð vitleysuna. 

Tillaga: Sif Bachmann er 33 ára gift móðir sem vissi snemma hvað hún vildi í lífinu.

5.

„Þrátt fyrir að vera fúll yfir meiðslum hefur Ingvar stigið upp.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Líklega hefur Ingvar stigið upp úr rúminu? Varla er hægt að skilja þetta á annan veg. 

Jú annars, þetta líkist orðalaginu í trúarjátningunni þar sem segir að Jesú hafi „stigið upp til himna“. Ekki er það nú alveg víst því sá sem verið er að segja frá er markmaður í fótbolta, ekki mannkynsfrelsari.

Í fréttinni segir:

Við vorum að klára æfingu og því miður þurfti Ingvar að stíga út …

Ekki skilst þetta heldur nema ef vera skyldi að æfingin hafi verið innan dyra. Vera má að einhver hafi beðið um að fá að ræða við manninn í einrúmi.

Fleira má skoða í fréttinni:

Þrátt fyrir meiðslin segir Arnar Þór að Ingvar hafi sinnt frábæru hlutverki í verkefninu …

Ekki er þetta innihaldsrík málsgrein. Ekki er greint frá því hvert hið „frábæra hlutverk“ hafi verið. Þetta er merkingarlaust mal.

Í fréttinni segir:

Hann segist ánægður með það hvernig eldri og reyndari leikmenn hópsins hafi stigið upp og … […] Hann hefur strax stigið upp …

Gæti verið að átt sé við að leikmennirnir hafi staðið sig vel? Sé svo er engin ástæða til að bulla svona.

Skrýtið er hversu tungutak blaðamanna sem fjalla um íþróttir er að verða einhæft og raunar einnig þeirra sem lifa og hrærast í þeim. Allt sem hér hefur verið nefnt er haft eftir landsliðsþjálfara karla í fótbolta. Blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að þýða dulmálið.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Talsmaður forsætisráðherra sagði að það væri „mjög eftirsjárvert“ að veislurnar hefðu farið fram meðan þjóðin syrgði Filippus …“

Frétt á blaðsíðu 19 í Morgunblaðinu 15.1.22.                                     

Athugasemd: Greinilegt er að blaðamaðurinn lenti í vandræðum með að þýða það sem meðal annars segir á vef Evening Standard:

It’s deeply regrettable that this took place at a time of national mourning.

Enskan er að mörgu leiti frábrugðin íslensku. Þýðingin er þung og flöt. Enginn orðar það svo að eitthvað sé „eftirsjávert“. Miklu frekar sjá margir eftir gjörðum sínum.

Fyrir neðan er tillaga að þýðingu sem er mun skárri. Hún er ekki hrá heldur tekur á því sem átt er við.

Núorðið segja blaðamenn að allt „fari fram“ og herma eftir enskunni „take place“ sem er ekki alltaf það sama. Fólk fer ekki í veislur sem „fara fram“ hjá vinum og ættingjum eða á vinnustað. Það sækir veislur hjá vinum og ættingjum eða á vinnustað, fer í þær. Raunar segir blaðamaðurinn síðar í fréttinni að veisla hafi verið haldin og sýnir að honum er ekki alls varnað.

Tillaga: Talsmaður forsætisráðherra sagði að embættinu þætti leitt að starfsfólk hafi haldið veislu meðan þjóðin syrgði Filippus …

7.

„Karlmaður situr í gæsluvarðhaldi meðal annars vegna gruns um tilraun til manndráps á fyrrverandi unnustu sinni á heimili hennar í desember.“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Þetta er hræðilega illa samin málsgrein.Hversu fjarlægur er blaðamaðurinn ekki orðinn venjulegu íslensku máli þegar hann leyfir sér að segja að orða þetta svona? Þetta er ömurlegur blendingur af löggumáli og stofnanamáli.

Fréttin er ekki vel samin. Nefna má að í henni eru óþarfa endurtekningar og frekar kæruleysislega farið með atviksorðið ítrekað.

Tillaga: Karlmaður er í gæsluvarðhaldi grunaður um að hafa reynt að myrða fyrrverandi unnustu sína …

Grenntist um 40 kg - active joints, happier guts - skjól innan handar

Orðlof

Kynhlutlaust mál

Það er jákvætt að tungumál séu blæbrigðarík og endurspegli samfélagið á hverjum tíma og þróun þess. Um leið er mikilvægt að samband kynslóða rofni ekki alveg. 

Varðveisla og efling hafa verið kjarnaatriði í íslenskri málstefnu. Með varðveislu íslenskrar tungu er átt við að halda órofnu samhengi í máli frá kynslóð til kynslóðar, einkum að gæta þess að ekki fari forgörðum þau tengsl sem verið hafa og eru enn milli lifandi máls og bókmennta allt frá upphafi ritaldar. 

Ef kynhlutlaust mál yrði regla án undantekninga skapast augljóslega hætta á að málfar fyrri kynslóða og einnig þorra núlifandi manna verði torskildara í framtíðinni. Þar má nefna þann nýja skilning að fornöfnin sá, þeir, allir, nokkrir og sumir eigi eingöngu við . karlkyn.

Skýrsla um kynhlutlaust mál. Ágústa Þorbergsdóttir. Íslensk málnefnd.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Mike Pompeo, fyrrverandi utanríkisráðherra Bandaríkjanna, hefur grennst um rúm 40 kíló frá því í júní í fyrra.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                   

Athugasemd: Útilokað er að grennast um fjörtíu kíló. Þeir sem léttast missa kíló og grennast um leið. 

Í fréttinni segir:

Pompeo er 58 ára og lét af embætti í fyrra …

Þetta er gott, sumir blaðamenn hefðu orðað þetta svona:

Hinn 58 ára Pompeo lét af embætti í fyrra …

Vel gert hjá blaðmanni Fréttablaðsins að þessu leyti.

Tillaga: Mike Pompeo, fyrrverandi utanríkisráðherra Bandaríkjanna, hefur lést um rúm 40 kíló frá því í júní í fyrra.

2.

„Vörulínan Eylíf býður upp á fjórar vörur, Active JOINTS, Stronger BONES, Smoother SKIN & HAIR og nýjasta varan er Happier GUTS, allt vörur sem hafa reynst fólki vel.“

Auglýsing í Fréttablaðinu 9.1.22.                                     

Athugasemd: Fyrirtækið framleiðir vörur fyrir Íslendinga og allar bera bera ensk heiti. Enskan er ráðandi, íslenskan er aukaatriði. 

Algjört virðingarleysi fyrir markaðnum og íslenskri tungu. Ótrúlegt.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Fundu veiruna sem olli spænsku veikinni á safni.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Röð orða í setningu skiptir miklu. Hér mætti halda að spænska veikin hafi komið upp á safni. Nei, það er nú ekki svo, hún fannst þar í dollu. Tillagan er mun skárri og segir allt sem segja þarf. 

Heitið spænska veikin er ekki skrifuð með stórum staf en það er gert einu sinni í fréttinni.

Tillaga: Veiran sem olli spænsku veikinni fannst á safni.

4.

„Hóp­ur­inn sam­an­stend­ur af …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Miklu betur fer á því að orða þetta eins og segir í tillögunni.

Sögnin „samanstendur“ er ofnotuð í fjölmiðlum. Hún hefur sjaldnast neitt gildi, skýrir ekkert, hjálpar ekki lesandanum.

Blaðamenn og margir aðrir skrifarar gleyma að til er sögnin að vera sem er yndislega einföld og þægileg í notkun. Alltaf er best að nota einfalt og skrautlaust mál í fréttum.

Í fréttinni segir um leið í fyrirhugaðri hjólreiðakeppi:

Sam­tals þarf þarf að klifra 15.000 metra …

Sá sem er á hjóli „klifrar“ ekki þó svo að í ensku sé í álíka tilvikum notað orðið „climb“. Mun skárra er að segja eitthvað á þessa leið:

Hækkun á leiðinni er samtals um 15.000 metrar … 

Á vef keppinnar segir á ensku:

The full route is 930km (580mi) and each stage is over 200km long …

Í frétti á vef Moggans stendur:

Stysta leiðin er Smyr­ill­inn. Það er 809 km leið, þar af 18% á möl, með 11.300 metra hækk­un (rúm­lega 5,3 Hvanna­dals­hnúk­ar). Svo er það Fálk­inn sem er 1.044 km með tæp­lega þriðjung á möl. Sam­tals þarf þarf að klifra 15.000 metra (7,1 Hvanna­dals­hnúk­ur). Að lok­um er það lengsta og erfiðasta leiðin, Örn­inn. Þar er far­in 1.200 km leið …

Sé leiðirnar lagðar saman á að hjóla 3.053 km á fjórum dögum, það er meira en tvisvar sinnum allan hringveginn. Sama segir raunar annars staðar á vef keppninnar og er því meðatalið 763 km á dag sem er eins og að aka frá Reykjavík suður og austur um land og að Mývatni. Hér skal fullyrt að það sé hverjum manni ofraun, þó hann sé í toppformi. Einhver hefur misreiknað sig. 

Slæmt er að blaðamaðurinn hafi ekki komið auga á þetta og ber ruglið fram fyrir lesendur. Hann tekur upplýsingarnar gagnrýnislaust af vef keppninnar sem þykja nú ekki góð vinnubrögð. 

Tillaga: Í hópnum eru …

5.

„Íbúar höfuðborgarsvæðisins fengu að kynnast hinum ýmsu veðrabrigðum í gær þegar snöggir stormar gengu yfir Reykjavíkurborg. Þá er gott að vita af skjóli innan handar undan vætu og vindi.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 12.1.22.                                    

Athugasemd: Feitletruðu orðin eru dálítið brosleg svo ekki sé meira sagt. Hvað er „skjól innan handar“? Skjól í handarkrika? Nei, varla.

Orðalagið að vera einhverjum innan handar er þekkt og merkir að vera hjálplegur. Svo ef hægt að hafa ýmislegt innan handar og merkir það að hafa eitthvað tiltækt eða auðvelt.

Orðalagið hentar alls ekki í þessu tilvik og er margt skárra til dæmis tillagan hér fyrir neðan.

Svo er það hitt, hvort skjólið sé undan eða fyrir „vætu og vindi“. Menn geta hrakist undan veðri og vindi. Í skjóli er samt var fyrir veðri og vindum.

Tillaga: Íbúar höfuðborgarsvæðisins fengu að kynnast hinum ýmsu veðrabrigðum í gær þegar snöggir stormar gengu yfir Reykjavíkurborg. Þá er gott að geta skýlt sér fyrir veðri og vindi.

Framhjáhöld - talsins - missa af leikjum sinna liða

Orðlof

Ósáttir innan borðs

Málshættir eru oft ein málsgrein og skírskota oft til almennra sanninda eða fela í sér almenn sannindi eða visku. […] 

Málshættir skipta þúsundum í íslensku. Þess eru fjölmörg dæmi að það sem vel er sagt verði fleygt, öðlist líf sem málsháttur. 

Í Fóstbræðra sögu (20. kafla) segir frá því að Þormóður Kolbrúnarskáld og maður sem nefndi sig Gest tóku sér fari með Grænlandsskipi en stýrimaðurinn hét Skúfur. Þeim Þormóði og Gesti kom illa saman eða eins og segir í sögunni: 

Heldur stóðst allt í odda með þeim Gesti og Þormóði. 

Þar kom að þeir vildu berjast en þá sagði Skúfur: 

Sjaldan mun þeim skipum vel farast er menn eru ósáttir innan borðs. 

Þessi ummæli eru tímalaus, ef svo má segja, þau eiga fullt erindi til nútímans og þau gætu vel átt við þjóðarskútuna svo kölluðu.

Úr handraðanum. Íslenskt mál - Þættir Jóns G. Friðjónssonar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Skoða hvort brunarnir tengist mögu­lega.“

Fyrirsögn í fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þetta er ekki góð setning. Atviksorðinu „mögulega“ er algjörlega ofaukið vegna þess að verið er að skoða málið.

Í staðinn mætti orða þetta svona: Er mögulegt að brunarnir tengist? Eða: Er hugsanlegt að brunarnir tengist? Svo virðist sem margir skilji ekki orðið ’mögulega’ eða nota það í óhófi. 

Í fréttinni segir:

Grunur er um í­kveikju þar sem sumar­bú­staður brann í Heið­mörk í gær.

Setningin er vanhugsuð. Orðalagið „þar sem“ eyðileggur merkinguna og beinlínis sagt að eldur hafi verið kveiktur á sama stað og sumarbústaður stóð.

Eftirfarandi er skárra:

Hugsanlega er að kveikt hafi verið í sumarbústaðnum sem brann í Heiðmörk í gær.

Blaðmenn verða að hætta að ofnota nafnorð eins og ’íkveikja’. Óhætt er að segja að „kveikt hafi verið í’ eða „eldur borinn að’ og svo framvegis. Munum að íslenskan byggir á sagnorðum en síður nafnorðum.

Í fréttinni segir:

„Við bíðum eftir þeirra niður­stöðu,“ segir Elín.

Aftur enska. Blaðamaðurinn hefði getað orða þetta svona:

„Við bíðum eftir niður­stöðu þeirra,“ segir Elín.

Ennfremur segir í fréttinni:

En það er ein sviðs­mynd, af mörgum, sem þið eruð að skoða?

Þetta ekki spurning heldur fullyrðing blaðamannsins. Báðum kommunum í málsgreininni er ofaukið.

Er enginn prófarkalesari á Fréttablaðinu. Ég man þó eftir því að auglýst var eftir slíkum í fyrra.

Tillaga: Skoða hvort brunarnir tengjast.

2.

„Eiginkonan fyrirgaf framhjáhöld …“

Fyrirsögn á DV.is.                                      

Athugasemd: Framhjáhald er eintöluorð, er ekki til í fleirtölu. Sé blaðamaðurinn óhress með það hefði hann getað notað orð eins og hjúskaparbrot, lausung, ótryggð, lauslæti og jafnvel ástarsvik. Allt þetta og meira til má finna á málinu.is og tengdum vefum.

Í fréttinni segir:

Kilner hefur fyrirgefið Walker oft og mörgum sinnum,

Þarna á auðvitað að vera punktur ekki komma. Síðar segir:

… sagði frá ítrekuðu kynlífi þeirra.

Ja, hérna. Þetta er nú ein aumasta misnotkun á atviksorðinu „ítrekað“. Var útilokað fyrir blaðamanninn að nota atviksorðið oft?

Það hlýtur að vera niðurlægjandi fyrir blaðamanns að skrifa svona auma og innihaldsrýra pistla um svokallaðar „stjörnur“ eða „áhrifavalda“. Efnislega eru þeir langt frá því að vera „fréttir“. Frekar slúður.

Eiginlega skammast maður sín fyrir að lesa svona hroða, tilgangslaus og ómerkilegur.

Tillaga: Eiginkonan fyrirgaf hjúskaparbrotið.

3.

„Fædd börn í fyrra voru alls um 5.000 talsins.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 6.1.22.                                     

Athugasemd: Atviksorðið talsins hefur oft valdið mér ónæði. Átta mig ekki alveg á tilganginum með því eða hvernig á að nota það. 

Ég gúgglaði og tel að í langflestum tilvikum sé það óþarft. Engu breytir þó því sé sleppt.

Einna helst virðist orðið vera uppfylling, viðbót við setningu sem annars  þætti frekar snubbótt. Það virðist vera „uppfyllingarorð“.

Tillagan fyrir neðan er góð, mun skárri en fyrirsögnin í Mogganum. Engum myndi detta í hug að bæta orðinu talsins við hana.

Tillaga: Í fyrra fæddust um fimm þúsund börn.

4.

„Þeir missa af bikarleikjum sinna liða um helgina …“

Frétt á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 7.1.22.                                     

Athugasemd: Afturbeygða eignarfornafnið sinn á að standa fyrir aftan ’liða’. Margir blaðamenn gera sér ekki grein fyrir þessu og nota enskt orðalag: 

They will miss their teams’ cup games this weekend …

Ótal dæmi eru um þetta.

Tillaga: Þeir missa af bikarleikjum liða sinna um helgina …

Grjót sem flæðir - hætta með sér verðlaun - svolítið verið að koma sýktir

Orðlof

Tekinn á beinið

Orðtakið að taka einhvern á beinið er tiltölulega ungt í málinu, sprottið upp á 20. öld. 

Á skrifstofu skólameistara í Menntaskólanum á Akureyri hefur lengi verið hvalbein. Sagan segir að eitt sinn hafi meistari kallað nemanda til sín til að lesa honum pistilinn fyrir einhverjar misgjörðir. 

Nemandinn mætti á skrifstofuna, leit í kringum sig en sá ekkert sæti. Hann benti þá á hvalbeinið og spurði: „Á ég að sitja á þessu?“. 

Eftir þetta hafi verið farið að tala um að menn væru teknir á beinið þegar þeir voru kallaðir fyrir meistara. 

Orðatiltækið hefur síðan breiðst út, einfaldlega í merkingunni ’að vera ávítaður’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ófært varð á Borgarfirði eystra í dag eftir að sjór og grjót flæddu yfir götuna í gegum þorpið.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Vissulega má segja að sjór hafi flætt um götur en ekki grjót. Eðliseiginlegar fastra hluta eru þó allt aðrir en vatns. Grjót getur ekki flætt eins og sjór eða vatn. Þarf eiginlega skýra þetta út?

Illt er að lesa ekki frétt yfir fyrir birtingu og að minnsta kosti leiðrétta misritun.

Tillaga: Ófært varð á Borgarfirði eystra í dag eftir að sjór flæddi yfir götuna í gegnum þorpið og bar með sér grjót.

2.

„Hætta með sér verðlaun fyrir söngvara og söngkonu ársins.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Hver skilur fyrirsögnina? Hvað merkir orðalagið „að hætta með sér“? Held við nánari athugun að það sé tóm della.

Svo rann það upp fyrir mér að vera má að blaðamaðurinn eða einhver annar sem flýtti sér að skrifa fyrirsögnina hafi ekki verið betri í stafsetningu en þetta. Kann að hafa ætlað að skrifa sérverðlaun. Og skyndilega skilst fyrirsögnin. Þó er betra að segja sérstök verðlaun.

Blaðamenn þurfa stundum að flýta sér en það má aldrei bitna á gæðum fréttarinnar.

Tillaga: Hætta með sérstök verðlaun fyrir söngvara og söngkonu ársins.

3.

„Ráðist hefur verið í undanfarandi markaðskönnun (e. RFI) á Evrópska efnahagssvæðinu, til að kanna fýsileika þess að kaupa orkuskiptan dráttarbát fyrir …“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 4.1.22.                                     

Athugasemd: Varla er við blaðamanninn að sakast. Og þó. Hann birtir orðrétt sem segir í útboðsvef Ríkiskaupa rétt eins og hann sé höfundur textans. Það er nú skammgóður vermir því orðalagið er illskiljanlegt.

Þó ég hafi lært markaðsfræði er ég ekki viss hvað orðalagið „undanfarandi markaðskönnun“ merkir. Og ekki hjálpar enska skammstöfunin sem er innan sviga.

Fýsileiki er skrýtið orð en finnst ekki í orðabókinni minni sem að vísu er nokkuð gömul. Ég þekki lýsingarorðið fýsilegur sem getur merkt girnilegur, álitlegur eða vænlegur eins og segir í bókinni. Vera má að fýsileiki merki það sem vænlegt er að gera og sé bara gott og gilt. Samt finnst mér orðið vera dálítið „prumporð“, kansellíorð, stofnanaorð, blekað kontóristamál, sem notað er til að upphefja frásögn og þykjast vera gáfulegur. 

Tilhneigingin er að tala íslenska ensku, nota nafnorð til að stytta frásögnina eins og gert er í ensku. Á íslensku er svoleiðis setning eins og skrattinn úr sauðalæknum, ég meina sauðaleggnum, miðað við alþýðumál.

Og orðalagið „kanna fýsileika þess“ er ennþá meira „prumporðalag“. Í ætt við það þegar gáfumenni tala um „mikilvægi þess“ sem er hræðilega misheppnað. Ég nota það ekki lengur enda lætur enginn plata sig. 

Betur fer á því að kanna hversu álitlegt sé að kaupa „orkuskiptan“ dráttarbát.

Og hvað er „orkuskiptur dráttarbátur“? 

1. Er það bátur sem gengur bæði fyrir bensíni og dísil? Nei, varla. 
2. Gæti verið að hann gangi fyrir hefðbundnu eldsneyti og að auki metan? 
3. Eða í stað metans sé notað vetni? 
4. Eða er það bara rafmagn? 
5. Eða er báturinn tvíbytna og gengur annar helmingurinn fyrir einni tegund eldsneytis og hinn fyrir annarri?

Skelfing er hægt að ganga langt í að misskilja. Orðalagið virðist afar venjulegt en mér er til efs að allir skilja það til fullnustu. Verkefni blaðamannsins er að leggja mat á það og spyrja spurninga, skýra út fyrir lesendum. Hann gerir það ekki.

Ekki heldur stofnun sem sendir frá sér fréttatilkynningu eða auglýsingu á illskiljanlegu máli, stendur sig illa.

Tillaga: Engin tillaga. (Ráðist hefur verið í hægfara markaðskönnun (e.FSA (Funny Sanskrit Abbreviation)) á Evrópska efnahagssvæðinu til að kanna hvort girnilegalystilegaálitslegt sé að kaupa margeldsneytisnotkunarlegan dráttarbát fyrir ...)

4.

„100 prósent hreinir rafbílar fá ívilnun …“

Frétt á forsíðu Fréttablaðsins 4.1.22.                                     

Athugasemd: Ranglega var fullyrt í síðasta pistli (3.1.22) að blaðamenn Fréttablaðsins byrjuðu aldrei málsgrein á tölustöfum. Einn sá reyndasti þar á bæ klikkar illilega og veldur vonbrigðum.

Efast má um hvort taka nauðsynlegt sé að taka það fram að „hreinir rafbílar“ séu „100 prósent hreinir rafbílar“. Er ekki nóg að segja annað hvort ’100%’ eða ’hreinir’?

Tillaga: Hreinir rafbílar fá ívilnun …

5.

„Því miður hafa þeir svolítið verið að koma sýktir til baka frá heimalandinu.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Fréttablaðsins 4.1.22.                                     

Athugasemd: Þetta er haft eftir viðmælanda og blaðamaðurinn skrifar þetta upp eins og einkaritari, notar hvorki skynsemi né gagnrýna hugsun, tekur ummælunum sem guðlegum.

Í talmáli er oft ýmislegt sagt sem maður myndi aldrei skrifa. Því fer miklu betur á því að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. 

Enginn kemur „svolítið“ til landsins hvort sem hann er sýktur eða ekki. Það er svo allt annað mál hvort þeir sem koma séu sýktir. 

Tillaga: Því miður hafa nokkrir komið sýktir til baka frá heimalandinu.

6.

„Fjöldi þess fólks sem þarfn­ast öndunarvélar hef­ur að sama skapi staðið óhaggaður …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Skelfing er orðalagið skrýtið, ber megnan fnyk af ensku. Sumir eru ofboðslega klárir í útlenskum málum en heldur slakir í íslensku.

Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Fjöldi þeirra sem þurfa á öndunarvélum að halda hefur ekki breyst …

 

Horfa undir yfirborð jarðar - útleysing í aflvél - mögulega hugsað sér

Orðlof

Búin að vera að ganga?

Allnokkrir fréttamenn kunna ekki einfaldar sagnbeygingar. Þeir virðast alls ekki kunna skil á núliðinni tíð, heldur þrástagast á „búið að, búið að“ – og sama gildir um framtíð þar sem hún er látin víkja fyrir „kemur til með að“. Þetta er ekki einungis ljótt mál og klúðurslegt, heldur smitar það út frá sér til almennings eins og ótal dæmi sanna.

Þeir hinir sömu eiga líka í miklu basli að greina á milli framsöguháttar og viðtengingarháttar, ekki einungis á eftir hvort og ef, heldur hættir þeim til að ofnota viðtengingarhátt þar sem betur fer á einföldum framsöguhætti. […]

Það eru ekki aðeins sagnir sem vefjast fyrir þessum mönnum. Málfar þeirra einkennist einnig af orðafátækt, enda staglast þeir sí og æ á sömu orðum og orðasamböndum – og svo hættir þeim til að hrúga inn nafnorðum í stað sagna sem gera málið spengilegra og beinskeyttara.

Í þeirra munni ræða menn ekki mál, heldur taka orðræðu, fundir standa ekki enn, heldur eru enn í gangi og mót, hátíðir eða samkomur eru ekki haldnar, heldur fara fram. 

Raunar má segja að næstum hreint allt sé í gangi eða fari fram. En málfari fer því miður ekki fram.

Njörður P. Njarðvík. Grein í fréttablaðinu.is.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við erum að reyna að horfa á hluti sem eru undir yfirborði jarðar.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Hér vitnað í viðtal við eldfjallafræðing. Hann talar eins og margir aðrir fræðingar, blátt áfram. Engu að síður er vonlaust að horfa á það sem ekki sést, hversu mikið sem reynt er. 

Nú kann einhver að segja að þetta sé sagt í óeiginlegri merkingu. Það er rétt, en þá er betra að nota annað orðalag, að minnsta kosti í frétt sem skrifuð er á netinu. Til dæmis:

Við reynum að fylgjast með ýmsu sem gerist undir yfirborði jarðar.

Líklega er það þetta sem eldfjallafræðingurinn á við. Sé svo er svo auðvelt fyrir blaðamanninn að lagfæra talmálið og færa til ritmáls.

Tillaga: Við reynum að fylgjast með ýmsu sem gerist undir yfirborði jarðar.

2.

„Þá voru fjall­göng­ur sér­lega vin­sæl­ar á meðal þeirra sem ekki skelltu sér í sól­ina í út­lönd­um. Norður- og Aust­ur­land voru sérlega vin­sæl­ir áfangastaðir sum­arið 2021, enda var besta veðrið þar í júlí og ág­úst.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Sérlegur blaðamaðurinn er ekkert sérlega gagnrýninn á eigin texta. Atviksorðið „sérlega“ er þarna í nástöðu og raunar alveg óþarft.

Best er að skrifa almennt mál, varast að ofnota orð og orðasambönd. Í þessu sambandi er ekkert að því að nota orð eins og mjög, afar, afskaplega og svo framvegis.

Ofangreindar málsgreinar er klúðurslegar. Þar að auki er þetta mat blaðamannsins sem er alltaf afar slæm heimild og telst slæm blaðamennska. Hann á að nota aðrar heimildir. 

Skrýtið hvernig orð öðlast vinsældir á hjá blaðamönnum. Nefna má orð eins og sérlega, „tímapunktur“ (sem er orðleysa, algjörlega gagnslaust), staðsettur, viðbúið, landsvísa, heimsvísa og fleiri.

Tillaga: Þá voru fjall­göng­ur mjög vin­sæl­ar á meðal þeirra sem ekki skelltu sér í sól­ina í út­lönd­um. Á Norður- og Aust­ur­land er margir vin­sæl­ir áfangastaðir sum­arið 2021, enda var besta veðrið þar í júlí og ág­úst.

3.

„35 starfsmenn eru hjá farsóttarhúsum og …“

Frétt á blaðsíðu 35 í Morgunblaðinu 31.12.21.                                     

Athugasemd: Þetta birtist í frétt um farsóttarhús. Margir blaðamenn Morgunblaðsins kunna ekki einfalda reglu í skrifum: Aldrei byrja málsgrein á tölustaf. Jafnvel reyndustu blaðamenn Moggans falla á þessu prófi.

Tillaga: Þrjátíu og fimm starfsmenn eru hjá farsóttarhúsum og …

4.

„548 greindust með kórónuveiruna innanlands í gær …“

Frétt á vísi.is, mbl.is.                                       

Athugasemd: Bæði Vísir og Mogginn féllu á prófinu. Í báðum fjölmiðlum byrja fréttin á tölustöfum og er það hvergi gert í vestrænum fjölmiðlum. Nemendur í skólum landsins fengju bágt fyrir ef þeir skrifuðu tölustaf í upphafi málsgreinar. 

Þannig er aldrei skrifað á fréttablaðinu.is og ekki í dag á ruv.is og ekki heldur á DV.is. 

Tillaga: Alls greindust 586 einstaklingar með kórónuveiruna innanlands í gær …

5.

„Lík­legt er talið að bil­un­in teng­ist því að útleysing varð í aflvél í Búr­fells­virkj­un …“

Frétt á mbl.is og fleiri fjölmiðlum.                                     

Athugasemd: Í fréttinni er fjallað um bilun og skort á heitu vatni í Rangárþingi ytra, Rangárþingi eystra og Ásahreppi. Fréttin er illskiljanleg.

Hvað er „útleysing“? Finn ekki þetta orð í orðbókunum mínum. Í orðasafni Rarik segir:

Sjálfvirk útleysing, handvirkt rof sem ekki var gert ráð fyrir eða mis­heppnuð innsetning við bilun í raforkukerfinu.

Ég er litlu nær. Og hver er munurinn á vél og aflvél? 

Varla er það til of mikils mælst að fyrirtæki sem útvega rafmagn skýri fagorðin svo fólk skilji hvað átt er við. Mesta undrun vekur að blaðamenn skuli birta fréttatilkynningu frá Veitum án skýringa. Sumir eru svo kokhraustir að þeir eigna sér hluta af efni fréttatilkynningarinnar, sleppa gæsalöppum, svo fréttin líti út eins og þeir hafi skrifað hana en ekki Veitur.

Þori að veðja að blaðmaður Moggans og annarra fjölmiðla hafi ekki hugmynd um hvað þetta þýðir:

Lík­legt er talið að bil­un­in teng­ist því að út­leys­ing varð í afl­vél í Búr­fells­virkj­un sem olli út­leys­ingu hjá ál­veri Rio Tinto í Straums­vík. Við það kom tíðni­högg á raf­kerfið og dæl­an stöðvaðist og ekki var hægt að koma henni í gang aft­ur.

Svona er ekki blaðamennska.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Ég gæti mögulega hugsað mér að snúa aftur í stjórnmál síðar á lífsleiðinni …“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 3.1.22.                                     

Athugasemd: Sumt fólk hefur tekið ástfóstri við atviksorðið mögulega og nota það í tíma og ótíma. Viðmælandinn segist mögulega geta hugsað sér.

Orðið mögulega merkir einfaldlega það sem er hugsanlegt. Varla er það svo að viðmælandinn gæti „hugsanlega hugsað sér“ að fara aftur í stjórnmál?

Tillaga: Ég gæti hugsanlega snúið aftur í stjórnmál síðar á lífsleiðinni …

Löggufréttir 2021

Það er nefnilega talsverður misbrestur á því að allur texti, sem ætlaður er almenningi, sé nógu góður eða skýr og skilmerkilegur. Ég játa það að mér gengur oft býsna illa að komast fram úr ýmsum opinberum plöggum og skilja jafndaglega hluti og launaseðilinn minn eða hitareikninginn.

Flosi sneri sem sé spurningunni við og spurði hvort þeir sem skrifa textann væru skrifandi. Sigurður Líndal tekur í svipaðan streng í fyrrnefndri grein sinni um málfar og stjórnarfar. Hann bendir á að gott, skýrt og þjált málfar sé ein af frumforsendum þess að opinberir textar þjóni vel tilgangi sínum.

Kristján Árnason. Hugleiðingar um íslenskt lagamál.

Löggan skrifar ekki eins og venjulegt fólk. Hún reynir að upphefja mál sitt með furðulegum orðum og orðalagi sem einna helst er að finna í lagamáli. Í löggumáli er notuð furðuleg orð eins og:

• „Afskiptahraði“ (fyndið orð en við hin vitum ekki hvað þetta þýðir)
• Árásarþoli (sá sem er laminn)
• Brotaþoli (sá sem af er stolið)
• Líkamstjón (tölum dags daglega tölum við um meiðsli)
• Bifreið (alþýða manna talar um bíl)
• Fangaklefi (allir nema löggan tala um fangelsi)
• Fangageymsla (fangelsi)
• „Fyrir“ rannsókn máls (réttara er vegna rannsóknar máls)
• Löggan heldur að póstnúmer í Rekjavík séu heiti á hverfum.

Og svo má lengi telja. Að vísu er stundum erfitt að greina það sem ættað úr svokallaðri „dagbók“ löggunnar og hvað úr hugarfylgsnum blaðamanns. Vandinn er nefnilega sá að margir blaðamenn kikna í hnjánum, missa munnvatn og tapa hugsun þegar þeir lesa eitthvað frá löggunni. Allt er birt, hversu ómerkilegt sem það er rétt eins og hroðinn sé á gullaldarmáli.

Staðreyndin er hins vegar sú að löggan ber lítið skynbragð á fréttir. Því eiga blaðamenn aðeins að birta það fréttnæma, sleppa hinu, stærsta hlutanum í „dagbókinni“.

Hér eru nokkrar tilvitnanir í löggufréttir fjölmiðla á liðnu ári 2021.

1. „Á­reksturinn á Sand­gerðis­vegi varð við eftir­för lög­reglu.“ frettabladid.is
2. „… því óku allmargir ökumenn, eða 10%, of hratt eða yfir afskiptahraða.“ logreglan.is.
3. „Flúði lög­reglu og hafnaði á tré.“ mbl.is.    
4. „… en tveir menn voru á vett­vangi í verslun í hverfi 108 þar sem til­kynnt hafði verið um þjófnað­.“ frettabladid.is.
5. „Umrædd þriðja sprunga skapaði ekki hættu á mannskaða enda hafði svæðinu verið lokað fyrr um daginn vegna sprungu númer tvö.“ visir.is. 
6. „Rímið gossvæðið. Umferð bönnuð. Ný sprunga að myndast.“ Smáskilaboð til ferðamanna við Geldingadali kl. 12:10, 5.4.21.     
7. „Í dag­bók lög­reglu segir að hópur manna hafi ráðist á einn og að á­rásar­þoli hafi verið verkjaður um allan líkamann.“ frettabladid.is.            
8. „Lög­regla veitti bíl eft­ir­för í hverfi póst­núm­ers 105 á fjórða tím­an­um í nótt.“ mbl.is.   
9. „Til­kynnt var um aðila í hverfi 110 í Reykja­vík sem hafði gengið út af sjúkrastofnun …“ fréttablaðið.is.    
10. „Þar eiga þrír einstaklingar hafa ráðist á einn, beitt hann ofbeldi sem varð til þess að maðurinn fékk áverka, og haft af honum verðmæti, og komist undan.“ dv.is. 
11. „… og vistaðir fyr­ir rann­sókn máls­ins í fanga­geymslu lög­reglu …“ mbl.is.
12. „Á mánu­dag­inn var ekið á stúlku við Grandatorg í Reykja­vík og varð hún fyr­ir lík­ams­tjóni.“ mbl.is.
13. „Ungmenni réðust að jafnaldra sínum í Kringlunni og veittu honum alvarlega áverka með kylfu, og stálu síma af brotaþola.“ Fréttablaðið.is.  
14. „Lögregla setti meðal annars upp umferðarpóst í nótt þar sem áfengisástand ökumanna var kannað og reyndust tveir undir áhrifum.“ visir.is.