Undilendi á fjallstoppum - raungerist þetta raungerist annað - fara offörum

Orðlof

Fjörfiskur

Ekki eru þó allir fiskar lagardýr því orðið fiskur getur einnig þýtt ’vöðvi’ eða ’þroti undir húð’. 

Þessa merkingu má t.d. sjá í orðunum fjörfiskur ’ósjálfráðir vöðvakippir í andliti’, kinnfiskur (einkum í lýsingarorðinu kinnfiskasoginn) og í orðatiltækinu að vaxa fiskur um hrygg sem merkir ’að eflast, taka framförum’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þessi mikli fjallasalur er ólíkur öðrum fjöllum á Vestfjörðum að því leyti að mun minna undirlendi er á fjallstoppum …“

Frásögn á Þingeyrarvefnum.

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun er frekar brosleg. Giska má á að höfundurinn eigi við að tindar séu efst á fjöllunum, ekki slétta eins og víða er á Vestfjörðum.

Engu að síður er vefurinn áhugaverður, ekki síst sá sem fjallar um gönguleiðir enda hef ég í hyggju að arka að minnsta kosti eina þeirra í sumar.

Tillaga: Þessi mikli fjallasalur er ólíkur öðrum fjöllum á Vestfjörðum því tindar eru efst, ekki sléttur.  …

2.

„Raungerist sú sviðsmynd er ólíklegt að áform stjórnvalda um stórfellda uppbyggingu íbúða á næstu tíu árum muni raungerast.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 23.5.23.

Athugasemd: Sögnin að „raungera“ er afskaplega gáfuleg en þarna hefur myndast nástaða sem er aldrei góð.

Orðalagið tekur blaðamaður Moggans úr hagspá ASÍ. Í henni lifir kansellístíllinn góðu lífi eins og sveppur í rakaskemmdri íbúð.

... að íbúðafjárfesting dragist saman á næsta ári, þar sem hærri fjármagnskostnaður og minni eftirspurn eftir húsnæði kunna að hafa neikvæð áhrif á byggingaráform verktaka.

Hjá ASÍ virðist ekki mælt á alþýðumáli en hugsanlega er átt við eftirfarandi:

Kaup á íbúðum mun dragast saman á næsta ári vegna þess að hærri vextir og lítil eftirspurn mun draga úr byggingaframkvæmdum.

Alþýða manna talar ekki um að eitthvað „raungerist“, aðeins gáfumannaelítan notar svona framandleg orð. Flestir myndu orða þetta eins og segir í tillögunni,

Tillaga: Gagni þetta eftir verður varla af stórfelldri uppbyggingu íbúða á vegum stjórnvalda á næstu tíu árum.

3.

„Þjálfun flugmanna er auðvitað eitthvað sem verður að ljúka áður en hægt er að láta Úkraínumenn fá F-16 vélar.“

Frétt á DV.is. 

Athugasemd: Margir blaðamenn hafa ekkert auga fyrir stíl. Bendi lesandanum á að bera saman tilvitnunina og tillöguna.

Tillaga: Þjálfun flugmanna verður að ljúka áður en hægt er að láta Úkraínumenn fá F-16 vélar.

4.

„Valkostirnir hafa alltaf verið skýrir.“

Aðsend grein á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 24.5.23.

Athugasemd: Vera má að baráttan gegn draslorðinu „valkostur“ sé fyrir löngu töpuð en enn er þó leyfilegt að spyrna við fótum. Orðið er myndað af val og kostur en bæði geta komið í stað „valkostur“. 

Gáfumenn hafa búið til „valkostagreining“ enda er líklega of mikil vinna að greina kosti.

Mörg álíka kjánalega mynduð orð eru til. Nefna má tvítekningarorðið bílaleigubíll, Bláfjallafjallgarður, pönnukökupanna, borðstofuborð, hestaleiguhestur, gönguskíðagöngukeppni, orðabókarorð og mörg fleiri brosleg orð sem eiginlega eru aðeins til gamans, en sum eru þó í fullri notkun.

Engum stekkur þó bros á vör þegar „valkostur“ ber á góma. Eiga þó allir val þó kostirnir séu fáir; brosa eða ekki.

Höfundur talar um „sitjandi ríkisstjórn“ þó nóg hefði verið að nefna ríkisstjórnina, það er með greini, því hverju sinni er aðeins ein við völd. Enginn ruglast á því. Stundum er talað um núverandi ríkisstjórn. Allur gangur er á því hversu oft ráðherrar sitji eða standi.

Gagnslaust og alger óþarfi er að troða enska orðalaginu „sitting government“ inn í íslensku. Því fylgir aðeins ógagn. Að öðru leyti er greinin áhugaverð og vel skrifuð.

Tillaga: Kostirnir hafa alltaf verið skýrir.

5.

„Lönd alræmd fyrir aftökur „fóru offörum“.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Offari er atviksorð, þekkist einkum í orðasambandinu að fara offari. Orðið „offör“ þekkist ekki.

Tillaga: Lönd alræmd fyrir aftökur „fóru offari“.

Hver koma á fundinn - konan sem sigraði Eurovision - maísólin hefur lítið sést í ár

Orðlof

Þrástagl

Sambandið ekki fer saman hljóð og mynd er fín líking og skemmtilegt dæmi um það hvernig tækninýjungar verða uppspretta nýjunga í málnotkun. En það er æskilegast að nýjungar auðgi málið, komi til viðbótar því sem fyrir er í stað þess að ryðja því brott. 

Það er samt það sem virðist vera að gerast – samböndin ekki fara saman orð og athafnir og ekki fara saman orð og gerðir sem áður voru algeng, m.a. í máli alþingismanna, eru á hröðu undanhaldi – á árunum 2017-2021 eru aðeins fjögur dæmi um það fyrrnefnda í þingræðum en ekkert um það síðarnefnda. 

Þessi sambönd eru þó góð og gild og því væri æskilegt að fólk hugaði að því hvort ekki mætti stundum nota þau í stað þess að þrástagast á ekki fer saman hljóð og mynd.

Eiríkur Rögnvaldsson.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hver koma á leiðtogafundinn?“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Yfirleitt er fréttavefur Ríkisútvarpsins nokkuð vel skrifaður og lítið um stafsetningavillur. Nú virðist vera að bannað sé að nota orð í karlkyni sé fjallað um bæði karla og konur. Engir eru lengir velkomnir heldur eru „öll velkomin“. Um leið má ekki segja frá því hverjir koma heldur „hver koma“.

Tillaga: Hverjir koma á leiðtogafundinn?

2.

„Unga fólkið að velja nám á allt annan hátt en áður.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Þarna ætti að standa eins og segir í tillögunni. Óskiljanlegt hvers vegna þarna er sögn í nafnhætti.

Þetta er ekki flókið. Nafnorðið fólk er eintöluorð og sögnin lagast ósjálfrátt að því, það (fólkið) velur.

Tillaga: Unga fólkið velur nám á allt annan hátt en áður.

3.

„Konan sem sigraði Eurovision.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sumir blaðamenn halda að það sé hægt að „sigra keppni“. Þegar þeim er bent rökréttara sé að „sigra í keppi“, segja þeir bara „úbbs“.

Tillaga: Konan sem sigraði í Eurovision.

4.

„Í Eyja­fjarðarsveit, í um 16 km akst­urs­fjar­lægð frá Ak­ur­eyri, er að finna …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Það er þetta með „aksturfjarlægðina“. Skyldi „göngufjarlægðin“ frá Akureyri vera meiri eða minni. Eða „hjólafjarlægðin“? Ef til er of mikið að tala um „flugfjarlægð“.

Hvað er að því að skrifa eins og segir í tillögunni? 

Stundum væri hægt að segja að „akstursfjarlægðin“ frá Akureyri sé tíu mínútur, en það er flatt og ómerkilegt orðalag. Betra er að segja að það taki tíu mínútur að aka þangað frá Akureyri.

Og hvað merkir orðalagið „er að finna“? Bújörðin er ekki týnd. Hún er þarna, hefur alltaf verið þarna og verður um alla framtíð. 

Í upphafi fréttarinnar segir:

Smart­land tók sam­an fimm dýr­ustu jarðir lands­ins í dag, en þær eiga það sam­eig­in­legt að vera stór­ar og um­kringd­ar ein­stakri náttúrufegurð.

Hvernig er hægt að „taka saman jarðir“? Líklega á blaðamaðurinn við að hann hafi tekið saman yfirlit um þessar jarðir.

Varla eru jarðirnar „umkringdar einstakri náttúrufegurð“. Einstök náttúrufegurð einnar jarðar útilokar að önnur jörð sé líka þannig. Orðið „einstök“ á þarna ekki við. Raunar er orðið ofnotað rétt eins og „sérstakur“.

Varla rökrétt að segja að einstök náttúrufegurð sé á eitt þúsund jörðum á Íslandi.

Blaðamaðurinn hefði til dæmis getað sagt:

Fimm dýr­ustu jarðir lands­ins eiga það sam­eig­in­legt að vera stór­ar og náttúrufegurðin er mikil.

Eflaust er þetta með náttúrufegurðina frekar ofmælt en sínum augum lítur hver á silfrið. Þetta síðasta minnir á gamlan kunningja sem átti það til að fara rangt með málshætti og sagði: Sínum augum lítur hver á svínið.

Tillaga: Í Eyja­fjarðarsveit, um 16 km frá Ak­ur­eyri, er …

5.

„Maísólin hefur sáralítið sést í ár.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 18.5.23.

Athugasemd: Var það ekki ráðherra sem sagði þessi fleygu orð: „Nú er 17. júní um allt land“. Hér er nýtt gullkorn: „Maísólin hefur lítið sést í ár“.

Og enn má bæta við: Vonandi sést maísólin í júní eða síðar á árinu. Vinir mínir fyrir austan segja margir að Hornafjarðarmáninn sé öllum fegurri.

Í alvöru talað: Var þessi fyrirsögn gerð með vilja eða ætlaði blaðamaðurinn að orða þetta eins og segir í tillögunni?

Fréttin hefði mátt vera betur skrifuð. Hér eru dæmi:

Hitinn raðast í 7. hlýjasta sæti aldarinnar … 

Á langa listanum er hitinn nú í 25. hlýjasta sæti …

Mér finnst eins og blaðamaðurinn hafi ekki haft áhuga á efni fréttarinnar, flýtt sér að skrifa og farið í kaffi.

Tillaga: Maísólin hefur sáralítið sést.

6.

„Indversku sendiherrahjónin buðu til fögnuðar í Hússtjórnarskólanum.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ýmsum kann að finnast orðið fögnuður vera þarna tortryggilegt, vera rangt skrifað. Engu að síður beygist orðið svona:

fögnuður
fögnuð
fögnuði
fögnuðar/fagnaðar

Eignarfallið getur verið á tvo vegu eins og þarna sést. Skrifaranum í sjálfsvald sett hvort hann velur.

Tillaga: Engin tillaga.

 

 

 

Úr stjórn stíga - útsýni til Hvalfjörðs og Skarðsheiðina - Frakkland bauð afhroð

Orðlof

Eykt

Orðið eykt merkir meðal annars: þrjár klukkustundir. 

Í sólarhringnum eru því átta eyktir. Skil milli þessara átta eykta kallast eyktamörk. 

Þau eru: 

ótta (kl. 3)
miður morgunn (kl. 6)
dagmál (kl. 9)
hádegi (kl. 12)
nón (kl. 15)
miðaftann (kl. 18)
náttmál (kl. 21)
miðnætti (kl. 24)

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Úr stjórn fé­lags­ins stíga …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Þegar einhver hættir í stjórn félags er venjulega sagt að hann gangi úr stjórn eða beinlínis að hann hætti.

Stjórn félags er hvorki farartæki né hús og því er ekki rétt að segja að maður „stígi úr stjórninni“ í þeirri merkingu að hann hætti. 

Hefur einhver heyrt dæmi um að maður „stígi inn í“ stjórn félags“, það er taki þar sæti? 

Tillaga: Úr stjórn fé­lags­ins ganga …

2.

„Tekur einhverja daga í vinnslu.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 12.5.23.

Athugasemd: Margir tala um „einhverja daga“. Aðrir myndu frekar orða þetta eins og segir í tillögunni. 

Ljóðabók Einars Más Guðmundssonar heitir „Er nokkur í Kórónafötum hér inni?“ 

Eru einhverjir á móti tillögunni? spyr fundarstjórinn. Nokkrir réttu upp hönd.

Á veður.is segir:

Voraðstæður og almennt lítill snjór á svæðinu en þó einhver snjór efst í fjöllum sem …

„Einhver snjór“ er flatt og ómarkvisst, jafnvel rangt, enda segir orðalagið ekkert. Höfundurinn hefði átt að segja að þarna sé dálítill snjór eða nota önnur lýsingarorð.

Furðuleg notkun á fornöfnunum einhver og nokkur er hægt að finna víða á vefnum. Á auðlindin.is segir:

Okkur finnst að við eigum ekki að þurfa að kljást við stærstu fyrirtækin í sjávarútvegi um einhver nokkur tonn sem munar þá engu.

Þarna er orðinu einhver ofaukið. Engu að síður er svona orðalag víða á netinu. Svona hef ég aldrei séð áður.

Tillaga: Tekur nokkra daga í vinnslu. 

3.

„Útsýnið er virkilega fallegt og næst til Snæfellsjökuls, Hvalfjörðs, Akrafjalls og Skarðsheiðina.“

Fasteignaauglýsing á mbl.is.

Athugasemd: Hér er illa skrifað og fullt af villum. „Útsýnið næst til“ er ókunnuglegt. „Nær það til“ þessara fjalla? 

Ekki er flókið að beygja örnefnið Hvalfjörður, eignarfallið er Hvalfjarðar. Villan er eiginlega ófyrirgefnleg.

Yfirleitt er ekki ákveðinn greinir hafður með örnefnum. Betur fer á því að tala um Skarðsheiði, ekki „Skarðsheiðina“.

Textahöfundur hefur örnefnin í eignarfalli, þó ekki Skarðsheiði. Hann fullyrðir að útsýni sé „til Skarðsheiðina“. Örnefnið Skarðsheiði beygist eins í öllum föllum nema í eignarfalli; Skarðsheiðar.

Skelfing er það nú flatt að segja að frá húsi við Hvalfjörð sé útsýni yfir hann.

Snæfellsjökull sést lengst í fjarska og varla að taki því að nefna hann.

Tillaga: Útsýnið er virkilega fallegt. Frá húsinu sést vítt yfir nágrenni Hvalfjarðar, allt frá Akrafjalli í vestri og að Þyrli í austri. Á björtum degi sést Snæfellsjökull.

4.

„Í sprækri sparkelli.“

Frétt á blaðsíðu 20 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 14.5.23.

Athugasemd: Margt er ungs manns gaman. Einn snjallasti og orðfimasti blaðamaður Moggans leikur sér hér með tungumálið og býr til nýyrðið sparkelli. 

Orðið á ekki við um kellingu (kelli) sem sparar, spar-kelli. Það á við fótboltamann sem er orðinn „aldraður“ og þjáist af spark-elli. 

Merkilegast við umfjöllunina er að ellismellirnir eru allir undir fertugu og því varla ellimóðir en gætu verið komnir að fótum fram í sparkinu.

Árið 961 er allir voru að heyverkum í Tungu í Saurbæ í Dölum nema Hólmgöngu-Bersi sem lá veikur heima, samkvæmt því sem segir í Laxdælu. Með honum var veturgamall drengur í vöggu, Halldór Ólafssonar páa, fóstursonur Bersa, bróðir Kjartans Ólafssonar, söguhetjunnar í Laxdælu. Svo óheppilega vildi þá til að vagga Halldórs veltur og hann lendir á gólfinu. Gat Bersi ekki komist til hans. Orti hann þá:

Liggjum báðir í lamasessi
Halldórr ok ek
höfum engi þrek
veldur elli mér
en æska þér
þess batnar þér
en þeygi mér.

Þetta er ein svo óskaplega mörgum fögrum vísum sem eru í íslenskum fornbókmenntum. Halldór nær sér af æsku sinni en Bersi ekki af elli.

Eftir sparkelli fótboltamanns líður væntanlega langur tími þar til Elli kerling birtist.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Frakkland bauð afhroð.“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Þetta er rangt. Afhroð getur merkt ósigur, tjón, tap eða skaði. Enginn býður afhroð, ekki frekar en að á boðstólum séu ólán af ýmsu tagi. Hins vegar er hægt að bíða afhroð eða gjalda afhroð.

Fréttin fjallar um Eurovision og lélegt gengi franska lagsins, það beið afhroð. 

Merkilegt er að síðar í fréttinni segir „… beið enn og aftur afhroð.“ Þá er farið rétt með. Þetta gæti bent til þess að blaðamaðurinn hafi ekki skrifað í fyrirsögn „bauð afhroð“ heldur einhver annar; hönnuður blaðsins eða ritstjóri. Í sjálfu sér skiptir engu hver ber ábyrgð, fréttin er skemmd rétt eins og þegar salmonella finnst í matvælum.

Á Vísindavefnum segir Guðrún Kvaran prófessor:

Orðasambandið að gjalda afhroð ’verða fyrir miklu tjóni’ var vel þekkt í fornu máli. Fræðimaðurinn A.M. Sturtevant taldi upprunalega mynd orðtaksins gjalda afráð, sem einnig er þekkt í fornu máli, og eru þeir Ásgeir því sammála um það. Halldór Halldórsson (1968:4) segir afráð merkja 'afgjald’ og að frummerking orðtaksins hafi verið ’greiða afgjald’.

Afhroð er einnig notað með sögnunum gera og bíða. 

Elst dæmi um að bíða afhroð í Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans er frá 1941:

hlaut bleikjustofninn að bíða ógurlegt afhroð við slíka rányrkju.

Dæmi um gera afhroð er:

Hitt er víst, að Plágan gerði mikið afhroð í mannfalli.

Hér er merkingin ’valda tjóni’.

Óvanir blaðamenn freistast til að nota orðasambönd, málshætti og orðtök sem þeir skilja ekki til fullnustu en láta slag standa og birta. Afleiðingin verður oft tómt bull rétt eins og hér. Enginn flettir upp í orðabók og er þó málið.is afar handhægt verkfæri. Skemmd frétt bitnar eingöngu á lesendum.

Tillaga: Frakkland beið afhroð.

6.

„Hvað ef það er afi sem bjáni?“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Í setninguna vantar sögnina að vera. Mistök geta hent en að láta þau standa fram eftir öllum degi bendir til annars af tvennu: Blaðamenn og þar með talinn ritstjóri lesa ekki eigin fjölmiðil eða að þeir bera ekki skynbragð á eðlilegt mál. Hvort tveggja er afar slæmt.

Heimildin er frétt á TV2 í Danmörku, þar stendur:

Hvad nu, hvis det er bedstefar, der er et røvhul?

Danskan skilst en ekki íslenskan.

Tillaga: Er það afi sem er bjáni?

Rúta innihélt barnafjölskyldur - sigra stríðið - 800 milljónir

Orðlof

Komma

Komma er notuð þegar setningar koma hver á eftir annarri í sömu málsgrein án þess að þær séu tengdar með samtengingu. 

Setningar eru því annaðhvort aðgreindar með kommum eða tengdar með samtengingum.  

Sumir fengu ís ,  aðrir vildu frekar köku.

Sumir fengu ís en aðrir vildu frekar köku.

Rúna vann fyrstu skákina ,  gerði tvö jafntefli en tapaði fjórðu skákinni.

Rúna vann fyrstu skákina og gerði tvö jafntefli en tapaði fjórðu skákinni.

Mér leiddist inni ,  gat ekki fest hugann við neitt ,  fór út og gekk dálitla stund.

Íslensk réttritun eftir Jóhannes B. Sigtryggsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Réðust á rútu sem innihélt barnafjölskyldur.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Í sjálfu sér er þetta ekki rangt en telst einstaklega kjánalegt orðalag og bendir til að blaðamaðurinn sé ekki vanur skrifum. Varla þarf að útskýra þetta nánar. 

Tillaga: Réðust á rútu sem í voru barnafjölskyldur.

2.

„Liðið spilaði áferðafallegan og sókndjarfan fótbolta en það dugði ekki til sigurs.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Hvernig getur það gerst að svo fallega rituð málsgrein sé í fjölmiðlinum DV sem síst af öllu er þekktur fyrir vandað málfar. Ofangreind málsgrein glitrar sem perla í xxx. Meira að segja öll fréttin er vel skrifuð.

Ekki þekki ég blaðamanninn, hvorki persónulega né af afspurn. Myndi ráðleggja ritstjóra DV að fá hann til að kenna öðrum blaðamönnun að skrifa á góðri íslensku og vanda stílinn.

Öðrum fjölmiðlum ráðlegg ég að reyna að bera víurnar í blaðamanninn. Hann væri alls staðar happafengur. Tek það fram að þessi umsögn er ekki og á ekki að vera oflof.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… en vildi ekki svara því hver hann vildi að sigri stríðið né …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Útilokað er að „sigra stríð“ vegna þess að stríð er ástand en ekki þátttakandi. Þar af leiðir að hægt er að sigra í stríði og í keppni.

Fréttin er ekki vel skrifuð. Í henni stendur til dæmis:

Rússar og Úkraínumenn eru að deyja. Ég vil að þeir hætti því og því get ég bjargað á sólarhring.

Seinni málsgreinin er óskiljanleg en höfð eftir fyrrverandi forseta Bandaríkjanna og blaðamaðurinn hefði átt að benda á hversu órökrétt tal hans er.

Í fréttinni stendur:

Hann sagði að ef Demókratar samþykki ekki stórfelldan niðurskurð á fjárhagsáætlun þyrftu Repúblíkanar að knýja fram vanskil …

Hvað merkir að „knýja fram vanskil“? Þeir sem fylgjast með bandarískum stjórnmálum vita að átt er við skuldaþak bandarískra fjárlaga, sé hámarkið ekki hækkað leiðir það til vanskila ríkissjóðs. Óljóst er hins vegar hvort blaðamaðurinn viti það því hann gerir ekki neina tilraun til að skýra orðalagið út fyrir lesendum sem margir vita ekki.

Tillaga: … en vildi ekki svara því hver hann vildi að sigri í stríðinu né …

4.

„Sagði stofnunin að fyrirhugaður brottflutningur myndi skilja eftir sig stórt og hættulegt skarð fyrir starfsemi versins.“

Frétt á blaðsíðu 42 í Morgunblaðinu 11.5.23.

Athugasemd: Orðalagið er óskiljanlegt. Blaðamaðurinn hefði átt að skýra þetta nánar. 

Í fréttinni stendur:

… og sagði hann að Rússar væru hryggir yfir andláti Soldins, en að það þyrfti að rannsaka betur hvernig andlátið hefði borið að höndum. 

Orðið andlát er þarna í nástöðu sem auðvelt er að komast hjá.

Maðurinn dó á vígstöðvunum í Úkraínu, féll. Betur hefði farið á því að tala um dauða hans frekar en andlát.

Að öðru leyti er greinin vel skrifuð og afar fróðleg eins og blaðamanninum er von og vísa.

Tillaga: Engin tillaga

5.

„800 milljónum af fjárlögum íslenska ríkisins árið 2023 er …“

Aðsend grein á blaðsíðu 45 í Morgunblaðinu 11.5.23. 

Athugasemd: Greinarhöfundur byrjar grein sína á tölustaf sem er furðulegt. Ekki á að setja tölustaf í upphafi málsgreinar. Aldrei. 

Sá sem  skilur ekki regluna ætti að gúgla hana eða spjalla við íslenskukennara.

Tillaga: Átta hundruð milljónum af fjárlögum íslenska ríkisins árið 2023 er …

Hraðskreiðir menn - kýr sem bar kálfi - flugskeytið ferðaðist

Orðlof

Hellast eða heltast úr lestinni

Orðatiltækið á uppruna sinn að rekja til þess þeim tíma þegar hestar voru helsti fararskjótinn, en þá gat komið sér illa þegar margir voru á ferð saman ef einn hestur varð haltur og gat ekki fylgt lestinni lengur. Þar sem slík lest er ekki ílát er hins vegar ekki hægt að hella neinu úr henni.

Wikipedia. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Heyja hraðskreiðustu menn heims einvígi?“

Frétt á ruv.is.

Athugasemd: Varla er rangt að segja mann hraðskreiðan. Það getur þýtt sá sem fer hratt yfir. Eitt hundrað metra hlaup er kallað spretthlaup og líklega kemur sprettharði náunginn fyrr í mark en sá hraðskreiði nema því aðeins að sá síðarnefndi sé viðbragðsfljótari en hinn og eldfljótur að hlaupa og vinnur.

Í fréttinni segir blaðamaðurinn að sigurvegarinn hafi verið sprettharðari og það er rétt.

Bíllinn minn er nokkur ágætur en margir eru hraðskreiðari. 

Yngri sonur minn var hraðskreiður áður en hann lærði að ganga, ekki mátti af honum líta þá var hann kominn þangað sem hann mátti ekki vera. Eldri sonur minn er hlaupagikkur, ekki beinlínis sprettaharður en hraður og þolinn.

Ég held að fráustu hlauparar í heimi séu afar sprettharðir og þeir hlaupa eitt hundrað metrana enn skríða þá varla.

Tillaga: Heyja spretthörðustu menn heims einvígi.

2.

„Í Grebbestad í Svíþjóð er að finna guðdómlegt sum­ar­hús.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Orðalagið „er að finna“ er tilgerðarlegt þegar það er ofnotað. Í fréttinni er sagt frá fimm sumarhúsum. Sagt er að þau séu öll „að finna“ einhvers staðar. Nástaða truflar lesendur. Tilgerðarleg skrif gera það líka. Orð eins og „guðdómlegur“ sem er tvisvar notað á ekki við, ofnotkun orðs dregur úr merkingu þess.

Tillaga: Í Grebbestad í Svíþjóð er fallegt sum­ar­hús.

3.

„Lögregla kannar hvort myndband af manndrápinu er í dreifingu.“

Frétt á ruv.is.

Athugasemd: Sögnin á að sjálfsögðu að vera í viðtengingarhætti.

Tillaga: Lögregla kannar hvort myndband af manndrápinu sé í dreifingu.

4.

„Segir í dagbók lögreglu að sumir gestanna virtust ekki sáttir með veru viðbragðsaðila á vettvangi og reyndu að hindra lögreglu og sjúkraflutningamenn við störf …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Draslorðið „viðbragðsaðili“ er áferðarfallegt en gengur ekki upp. Almennt virðist það vera notað yfir lögreglu, slökkvilið, sjúkraflutningamenn og björgunarsveitir, ýmist alla hópana eða hluta. Í stuttu máli ómarkvisst.

Í fréttinni er hins vegar ekki ljóst hverjir eru „viðbragðsaðilar“, varla lögreglan eða sjúkraflutningamenn.

Fréttin hefur birst í öðrum fjölmiðlum og er þar í meginatriðum með sama orðalagi sem bendir til að það komi frá löggunni. Staðreyndin er hins vegar sú að hún kann ekki að skrifa og blaðamenn missa alla dómgreind þegar þeir lesa svokallaða dagbók, halda að efni hennar sé á gullaldarmáli.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Kýrin Anna bar kálfi.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 6.5.23.

Athugasemd: Þetta er tvímælalaust frétt ársins. Dæmi er um að Mogginn hafi sagt að barn hafi „mætt“ þegar það fæddist.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Þá ferðast flugskeytið á tíföldum hraða hljóðsins og …“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Yfirleitt ferðast fólk, tæki og tól gera það ekki. Blaðamaðurinn heldur að hægt sé að þýða beint úr ensku.

Tillaga: Þá flýgur flugskeytið á tíföldum hraða hljóðsins og …

7.

„Að minnsta kosti 22 létust er bátur hvolfdi.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Auðveldara er að átta sig á setningunni sé frumlagið, bátur, með greini. Þá fær lesandinn það umsvifalaust á tilfinninguna að orðið bátur eigi að vera í þágufalli: Að minnsta kosti 22 létust er bátnum hvolfdi.

Orðið beygist svona án greinis: bátur, bát, bát/báti, báts. Þágufallið án greinis getur ruglað því það má vera á tvo vegu.

Tillaga: Að minnsta kosti 22 létust er bát/báti hvolfdi.

8.

„… en að horfa til hins mikla mannfjölda sem þyrptist til konungshallarinnar í slengjandi slagviðri eftir að hinni opinberu athöfn lauk.“

Staksteinar á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 8.5.23.

Athugasemd: Orðið slagviðri er yfirleitt haft um „lárétta rigningu“ eins og sumir kjósa að orða það og er þá átt við rigningu í hvassvirði. Það þykir afar hvimleitt veðurlag og er stundum sagt vera algengast á suðvesturhluta landsins.

Rigning getur farið í taugarnar á mörgum. Þess vegna tók Veðurstofan upp á því að nota orðið úrkoma og eftir það rignir afar sjaldan á Íslandi. Um leið hafa geðsveiflur landans minnkað að mun. 

Orðalagið „slengjandi slagviðri“ er ekki algengt en þekkist þó samkvæmt leit á Google. Orðið slag í slagviðri getur merkt högg eða jafnvel væta, slagi í merkingunni saggi. Eflaust er því slagviðri einhvers konar úrfelli, bleyta úr háloftunum sem lemur á sekum og saklausum. 

Hér er mælt með því að sleppa „slengjandi“ en varla telst notkunin röng. 

Tillaga: … en að horfa til hins mikla mannfjölda sem þyrptist til konungshallarinnar í slagviðri eftir að hinni opinberu athöfn lauk.