Meðvitundin í fjölmiðlum á árinu 2021

Margt misjafnt má segja um málfar í fjölmiðlum á árinu 2021. Líklega gera þó flestir blaðmenn sitt besta sem þó er stundum ekki nóg. Suma vantar þekkingu á íslensku máli, fljótfærni háir öðrum, fáir hafa stíl og svo er það getuleysið. Of margir kunna ekki að segja sögu en þegar hæfileikinn til frásagnar er lítill missir sagan, fréttin eða brandarinn marks.

Ég man ekki hvenær ég hóf að rita pistla um það sem ég kalla „athugasemdir um málfar í fjölmiðlum“. Held að nú sé fimmta árið að byrja. Skrifin eru fyrst og fremst fyrir sjálfan mig. Stundum finnst mér hægt sé að gera betur.  

Pistlarnir birtast oftast vikulega eða oftar.

Einu sinni var ég blaðamaður og fréttastjórinn gagnrýndi mig fyrir skrif mín en leiðbeindi mér líka. Þetta tók ég alvarlega, hef kannski hafi lært eitthvað sem ritstjóri á litlu tímariti og í almennum skrifum.

Vera má að ég sé á stundum heldur hvass, hef reynt að draga úr því. Vandinn felst ekki í sendiboðanum, gagnrýnandanum, heldur þeim sem skrifa fréttir og fyrirsagnir (ekki alltaf sami maðurinn).

Mikilvægt er að gagnrýna málfar í fjölmiðlum en fáir gera það. Hins vegar eru fjölmargir lesendur afar vel að sér og sjá samstundis þegar blaðamaðurinn fer rangt með. Það skyldu blaðamenn hafa hugfast. 

Svo má líka hafa það í huga að vefurinn malid.is er nauðsynlegt hjálpartæki öllum þeim sem stunda skriftir, blaðamönnum sem öðrum.

Eins og venjan er í pistlunum er getið hér um heimildir, gefinn er hlekkur á fréttir sem fjallað er um. Vera kann að í einstaka tilfellum hafi fjölmiðill lagfært frétt sína en það er frekar sjaldgæft. Sé hlekkur óvirkur má reyna að gúggla og nota það sem er innan gæsalappa.

Númerin eru aðeins til hægðarauka, ekki mat á hvort eitt sé verra en annað. Þess ber að geta að þetta er aðeins brot af því sem ritað var um á þessum vettvangi. Margt annað á erindi hingað.

Alræmdast á árinu 2021 

1. „Joe Biden vígður í embætti forseta.“ ruv.is. 
2. „Harris brýtur blað um allan heim.“  ruv.is.
3. „Gerandi líkamsárásar neitaði að nota grímu.“ mbl.is
4. „Markle hefur einnig óskað þess að Mail on Sunday birti yfirlýsingu á forsíðu sinni um að hún hafi sigrað málið …“frettabladid.is.  
5. „Vatnshæð hefur lækkað lítillega í Skaftá.“ ruv.is.
6. „Býst við að verslanir hrynji „hægri, vinstri“ á miðnætti í kvöld.“ mbl.is.  
7. „Þar eiga þrír einstaklingar hafa ráðist á einn, beitt hann ofbeldi sem varð til þess að maðurinn fékk áverka, og haft af honum verðmæti, og komist undan.“ dv.is.

Þoka

1. „Þeir feður, sem stofnuðu Bandaríkin með sjálfstæðisyfirlýsingu 1776 og stjórnarskrá 1787 …“ Grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 30.7.21.
2. „Laxness var fyrirlitinn alveg.“ ruv.is. 
3. „Skaut atvinnukylfing með tvo látna á pallinum.“ visir.is. 
4. „Læknar sjá fram á „flóðbylgju“ eftirkasta.“ mbl.is.  
5. „Fjölmennan hóp viðbragðsaðila þurfti til þess að koma konu á níræðisaldri úr hrakningum …“ ruv.is. 
6. „… og á kon­an að hafa átt í fjöl­skyldu­sam­bandi við alla fjóra ein­stak­ling­ana sem urðu fyrir árás­inni.“ mbl.is.  
7. „Yfirvöld á Ítalíu rannsaka nú meint mannrán á dreng sem …“ vísi.is. 
8. „Kærðir fyrir að stofna lífi fólks í hættu í óleyfisíbúð.“ ruv.is.
9.  „… á meðan hver og einn tek­ur fjölpunkta beygju til þess að snúa við í botn­lang­an­um og halda þá leið sem hann kom.“ mbl.is. 
10. „Tveir aðrir björg­un­araðilar sem voru með Gelle í þyrlunnu komust einnig lífs af. mbl.is.  
11. „Innviðarumvarp Bidens er ætlað að yfirhala fjölmörg svið hins opinbera vestanhafs og er lykilfrumvarp forsetans.“ vísi.is.    
12. „… en þær eiga m.a. að stytta viðbragðstíma viðbragðsaðila á svæðinu …“ mbl.is. 
13. „Hann fór svo hratt í gegnum hluti eins og fartölvur og síma, sem oft lentu á veggjum, að sérstakur skápur var fylltur af auka-eintökum, ef ske kynni.“ ruv.is.  

Mismæli

1. „Ó­hætt er að segja að borgar­full­trúi Sam­fylkingarinnar, Sabine Leskopf, hafi orðið hvelft við …“ frettabladid.is.  
2. „Nicky og William misstu vinnur sínar vegna COVID-19 en …“. dv.is.  
3. „Þá hreyfa sjúkraþjálf­ar­ar alla liði í hand­leggj­um Guðmund­ar og passa upp á að ekk­ert stirni upp.“ mbl.is.
4. „Nokkur fjöldi ferðamanna hefur lagt leið sína til La Palma til að bera eldgosið augum.“ Myndatexti á vísi.is.  
5. „Þeir reynslumestu gætu lagt landsliðsskóna á hilluna.“ Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 13.9.21.
6. „Þetta er grimmasería þar sem lík finnst á sekúndu þrettán.“ visir.is. 
7. „39 létust úr sjálfsvígi 2019.“ frettabladid.is.
8. „… enda hafa landslið Íslands og Portú­gals mæst ít­rekað.“ mbl.is.  
9. „Um klukkan korter fyrir níu að morgni 11. september brotlenti farþegaþota flugfélagsins American Airlines í norðurturni Tvíburaturnanna á Manhattan í New York.“ ruv.is. 
10. „Feginleiki er niðurrifinu var forðað.“ frettabladid.is.

Afrek

1. „Það er erfitt að setja það í orð.“ Frétt á blaðsíðu 19 í Morgunblaðinu 31.7.21.
2. „Hætti í bankanum til að elta drauminn.“ mbl.is.
3. „Þannig vilja heim­ilda­menn mbl.is meina að hver sem er hafi getað gengið inn og út um eina hurð á saln­um.“ mbl.is.
4. „Bjargaði móður sinni frá eldsvoða.“ mbl.is.
5. „Þá festi Al-Thani-kon­ungs­fjöl­skyld­an í Kat­ar kaup á tveim­ur af dýr­ustu heim­il­um London í gegn­um af­l­ands­fé­lög.“ mbl.is. 
6. „Sem betur fer stóð ég með sjálfum mér, efaðist ekki um sjálfan mig og leitaði til lögreglunnar.“ vísi.is.
7. „Húsavíkurbær fékk mikinn sýnileika á síðasta ári …“ Frétt á blaðsíðu 38 í Morgunblaðinu 22.7.22.  
8. „Fimm af sjö efstu í prófkjöri Pírata á fjórum kjördæmum eru sitjandi alþingismenn.“ ruv.is.
9. „Jökulsá á Fjöllum fór yfir þröskuld Veðurstofunnar.“ ruv.is.     

Útlenskan

1. „Sömu­leiðis eru menn líka farn­ir að ávarpa loftslagsmálin.“ mbl.is. 
2. „Komið meira „attitjúd“ í okkur.“ mbl.is.
3. „Pólitísk ringulreið ríkir á Haítí í kjölfar morðsins, þar sem embætti forseta situr autt …“ Frétt á blaðsíðu 20 í Morgunblaðinu 10.7.21.  
4. „Það var rosalegt að hlusta á Stúkuna á Stöð 2 Sport þar sem að var einhver helstu ’old man take’ sem að ég hef séð …“  dv.is.    
5. „Þetta var náttúrulega mjög krefjandi og ég fékk svona smá „crasscourse“ frá Balta og Þorsteini Backman …“ mbl.is.
6. „VS.“ (fótboltalið „versus“ annað fótboltalið). Auglýsing á blaðsíðu 45 í Morgunblaðinu 28.8.21.  
7. „Ég get ekki snert á þessu topici án þess að henda einhverjum undir lestina.“ dv.is 

Stórfréttir

1. „Hún lést friðsamlega á heimili sínu.“ dv.is. 
2. „Segir að hægt hefði verið að forða mörgum dauðsföllum af völdum COVID-19.“  dv.is.
3. „Prestur á­kærður fyrir að hafa myrt horfna eigin­konu sína.“ frettabladid.is.  
4. „Flugfélagið Play stefnir á að floti þess samanstandi af sex til sjö farþegaþotum um komandi áramót þegar flug til Bandaríkjanna kemst á.“ Frétt á forsíðu viðskiptablaðs Morgunblaðsins 5.5.21.
5. „… bestu staðirnir til að búa á ef siðmenningin myndi ríða til falls.“ visir.is.
6. „„Henni var „haldið í tök­um“ þegar lög­reglu­menn komu á vett­vang en hún er grunuð um bæði eign­ar­spjöll og lík­ams­árás.“ mbl.is.
7. „Lög­regla veitti bíl eft­ir­för í hverfi póst­núm­ers 105 á fjórða tím­an­um í nótt.“ mbl.is.
8. „Árið 2009 stofnaði hann Apa Sherpa-samtökin í þeim tilgangi að tryggja börnum í Nepal tækifæri til menntunar, svo þau þurfi ekki að gerast sjerpar eins og hann sjálfur.“ Frétt á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 11.9.2021.  
9. „Árásin sem um ræðir fór fram í Laugardalnum í maí árið 2016.“ dv.is.  
10. „Maður lést við hákarlaárás.“ mbl.is. 
11. „Lamdi vegfaranda með hælaskó í höfuðið.“ mbl.is.
12. „Ekkert spennandi við að vera frelsissviptur.“ frettabladid.is.      

Hmm ...

1. „Ástæðan sé sú að þau hafi skilið árið 2007 og bæði komið sér upp nýjum maka eftir það.“ Frétt á blaðsíðu 28 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 28.2.21.    
2. „Rímið gossvæðið. Umferð bönnuð. Ný sprunga að myndast.“ Smáskilaboð til ferðamanna við Geldingadali kl. 12:10, 5.4.21.
3. „Dóm­ar­inn, Royce Lamberth, sagði að Chansley iðraðist ekki og gæti fram­kvæmt frek­ari árás­ir gegn stjórn­völd­um í Banda­ríkj­un­um ef hann yrði sett­ur í stofufang­elsi.“ mbl.is.  
4. „Mikið um að það þurfi að vaða ár á gönguleiðum.“ Úr tölvufréttabréfi sem nefnist Savetravel. 

Nástaða

1. „Við vorum einmitt í mjög skemmtilegu verkefni, við Daníel Þórhallsson sem var í meistaranámi hjá okkur, þar sem við vorum að vinna með vísindamönnum í Kiel í Þýskalandi, sem voru að taka mjög nákvæm gögn af botninum og þá vorum við komin með kafbát og þá erum við komin nær.“  ruv.is. 
2. „Auður segir að á svæðinu hafi verið áætlað að fara í smalamennsku eftir rúma viku og þess vegna sé búfénaður enn á gangi á svæðinu. Hún segir að bændur á svæðinu hafi farið af stað í dag til að smala á svæðum sem gæti flætt yfir.“ fréttablaðinu.is.  
3. „Hvaleyrarvatn í Hafnarfirði er dæmi um stöðuvatn sem fer illa út úr þurrkum. Vatn er nú aðeins í dýpsta hluta vatnsins.“ Myndatexti á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 5.8.21. 
4. „Einn var hand­tek­inn á vett­vangi og karl og kona skömmu síðar þar skammt frá en þau höfðu farið af vett­vangi.“ mbl.is.           

Gleðileg jól til þín - flestir eru að fá svar samdægurs

Orðlof

Frá Pontíusi Pílatus til Pontíusar Pílatusar

Pontíus Pílatus var landstjóri á Sýrlandi þegar Jesús fæddist og gegndi sama embætti í Júdeu þegar réttað var yfir Jesú. Nöfn hans koma bæði fyrir í orðtakinu að ganga frá Pontíusi til Pílatusar eins og um tvo menn sé að ræða. 

Þetta orðtak er ungt í íslensku og er ættað úr þýsku. Sumir tala reyndar um að ganga frá Heródesi til Pílatusar en merkingin er sú sama, ’að fara erindisleysu, að vera sendur frá einum stað til annars án þess að fá úrlausn’. 

Pontíus Pílatus sendi Jesúm til Heródesar konungs, en konungur sendi hann aftur til baka. Jesús endaði því á sama stað og hann fór frá.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Gleðileg jól til ykkar allra.“

Algeng kveðja á samfélagsmiðlum og víðar.                                     

Athugasemd: Hvenær breyttist falleg íslensk kveðja og varð svona hallærisleg.

Enskumælandi fólk segir stundum:

Marry Christmas to you.

Engu að síður er hefðbundin kveðja á íslensku:

Gleðileg jól, gleðileg jól öllsömul eða gleðileg jól gott fólk.

Engin ástæða er að bæta við „til“. Varla segir neinn svona við Jón og Stínu: 

„Gleðileg jól til þín, Nonni minn, en ekki Stínu.“

Enginn segir:

Komdu sæll til þín.
Vertu sæll til þín.
Halló til þín
Til hamingju með afmælið til þín.

Kveður eru oftast svo skýrar að ekki fer á milli mála hverjum þær eru ætlaðar.

Tillaga: Gleðileg jól.

2.

„Mikil ásókn í sýnatöku: „Langflestir eru að fá svar samdægurs“.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Nei, langflestir fá svar samdægurs.

Í fréttinni segir:

Það er bara búið að vera alla tíð. 

Betur fer á því að segja að svona hafi þetta verið lengi.

Tillaga: Mikil ásókn í sýnatöku: „Langflestir fá svar samdægurs“.

3.

„Alls eru 7060 manns í sóttkví …“

Frétt á fréttablaðið.is.                                      

Athugasemd: Blaðamaður á vef Fréttablaðsins er vel að sér. Hann byrjar ekki málsgrein á tölustöfum.

Blaðamaðurinn á DV.is gerir það ekki heldur.

Aðrir fjölmiðlar falla á prófinu. Verst er þó ástandið á vísi.is, sjá myndina, og á vef Moggans, sjá mynd. Ekki er ástandið gott á Ríkisútvarpinu.

Þetta er ekkert grín. Villur í fréttum bitna á lesendum. Þar að auki smitast villurnar, lesendur kunna að halda að í lagi sé að byrja málsgrein á tölustaf. Það er hins vegar hvergi gert, hvorki á íslensku né öðrum tungumálum. 

Til að fá þetta staðfest má gúggla til dæmis: „starting a sentence with a number“.

Tillaga: Engin tillaga.

 

 

Myndirnar:

1. Efri myndin er af fréttinni á Vísi.
2. Neðri myndin er af fréttinni á vef Moggans.

Björgunaraðilar - gera frábæra hluti - vera búinn að minnka

Orðlof

Kind

Orðið kind merkir upphaflega ’ætt’ eða ’afkvæmi’, en er á síðari tímum venjulega notað um sauðkindur. 

Þetta er tegundarheiti og nær þannig yfir bæði kynin, ær og hrúta, og einnig afkvæmin, lömb. 

Nú er það þó oft notað eingöngu um kvendýrið, og talað um kindur og lömb. 

Tvær hugsanlegar ástæður má nefna fyrir þessari merkingarbreytingu. Orðið kind er kvenkynsorð og því eðlilegt að menn tengi það sérstaklega við kvendýrið. Ær eru líka miklu fleiri og meira áberandi en hrútar.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tveir aðrir björg­un­araðilar sem voru með Gelle í þyrlunnu komust einnig lífs af.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Málsgreinin er óskiljanleg því hvað þýðir „björgunaraðili“? Stafsetningarvilla er í málgreininni sem er ólíðandi.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Allt sem er fyrir ofan þig, getur dottið ofan á þig.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Frekar illa samin málsgrein og að auki með nástöðu. 

Hver er þessi „þú“ sem er þarna ávarpaður í þolfalli? Varla lesandinn, þá væri talað um hann.

Tillaga: Allt sem er fyrir ofan fólk getur fallið.

3.

„22 ára karlmaður hefur verið dæmdur …“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Svona eiga blaðamenn ekki að skrifa og síst af öllu fréttastjóri. Bölvaður sóðaskapur að byrja málsgrein á tölustöfum.

Tillaga: Tuttugu og tveggja ára karlmaður hefur verið dæmdur …

4.

„Sonur Diego Simeone að gera frábæra hluti í Seríu A.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Nei, hann er ekki „að gera hluti“. Hann leikur fótbolta á Ítalíu og stendur sig vel.

Í fréttinni segir:

Simeone er kominn með 12 mörk í fyrstu 17 leikjunum með …

Betur fer á því að segja að maðurinn hafi skorað 12 mörk.

Einnig segir í fréttinni:

Verona liðið er kannski bara í þrettánda sæti en eitt af markahæstu liðum deildarinnar.

Fréttin skilst ekki enda skrifuð í fljótfærni. Orðinu „kannski“ er ofaukið en þrátt fyrir það veit enginn hvað blaðamaðurinn á við.

Tillaga: Sonur Diego Simeone stendur sig vel í Seríu A.

5.

„Sá stærsti varð klukkan 9.23 og mældist 4,9 að stærð.“

Frétt á vísi.is.                                    

Athugasemd: Skjálftinn var 4,9 stig. Orðalagið „að stærð“ er frekar leiðigjarnt og passar engan veginn. Þó er eins og blaðamaðurinn hafi áttað sig því hann skrifar:

Næst stærstu skjálftarnir í hrinunni voru 4,2 og 4,1 stig …

Gott hjá honum. Sleppa og henda út í ystu myrkur orðalaginu „að stærð“.

Í fréttinni stendur skrifað „skjjálftar“. Stafsetningavillur á að leiðrétta við yfirlestur eða sjálfvirka leiðréttingaforritið á að vekja athygli á því. Hvorki blaðamaðurinn né forritið voru í sambandi.

Tillaga: Sá stærsti varð klukkan 9.23 og mældist 4,9 stig.

6.

„Bjarki Kaldalóns Fri­is, nátt­úru­vár­sér­fræðing­ur hjá Veður­stofu Íslands, seg­ir hrin­una sem nú er í gangi vera búna að minnka ör­lítið frá því í gær …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Orðalagið er slæmt. Í staðinn ætti að segja að hún hafi minnkað.

Í fréttinni segir:

Von er á niður­stöðum úr henni eft­ir­miðdag­inn eða í kvöld í fyrsta lagi.

Ekki er samræmi í málsgreininni. Forsetninguna ’í’ eða ’um’ vantar í fyrri hlutann en í þeim síðari er hún á réttum stað. Þar að auki er orðaröðin slæm. Málsgreinin er skárri svona:

Varla er von á niður­stöðum fyrr en síðdegis eða í síðasta lagi í kvöld.

Eftirmiðdagur þótti hér áður fyrr vera bölvuð danska og frekar mælt með orðinu síðdegi sem er mjög gott orð og dugar hér ágætlega.

Blaðamaðurinn flýtir sér að ljúka við fréttina, gleymir að lesa yfir og afleiðingin er margföld nástaða:

Eng­inn fund­ur hef­ur verið ákveðinn hjá vís­indaráði al­manna­varna í dag vegna stöðunn­ar sem er uppi en ef ný gögn koma fram mun það hugs­an­lega funda. Í gær voru tveir fund­ir haldn­ir, hefðbund­inn upp­lýs­inga­fund­ur og vís­indaráðsfund­ur.

Blaðamaðurinn hlýtur að geta gert betur enda er í öllum skrifum mikilvægt að gæta að stíl. 

Tillaga: Bjarki Kaldalóns Fri­is, nátt­úru­vár­sér­fræðing­ur hjá Veður­stofu Íslands, seg­ir hrin­una sem nú er í gangi hafi minnkað ör­lítið frá því í gær …

7.

„Alls greind­ust 448 með …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Hvergi í fréttum fjögurra fjölmiðla um kóvit eru málsgreinar sem hefjast á tölustöfum. Ekki á vísi.is, ekki á fréttablaðinu.is og ekki á DV.is.

Hvað er eiginlega að gerast? Yfir hverju á maður núna að nöldra?

Hins vegar féll ruv.is á prófinu. 

Tillaga: Engin tillaga.

Mermaid geothermal seweed spa - jólaþrif as in að taka allt í nefið - yfirhala

Orðlof

Rjóður

Flest annað í landslagi kom landnámsmönnum kunnuglega fyrir sjónir þótt sumt vantaði eins og hávaxin tré og skógarrjóður. Það má meðal annars sjá af því að engin bæjarnöfn enda á -ruð ’rjóður’ sem var og er algengt í Noregi, enda engir eiginlegir skógar á Íslandi sem þurfti að ryðja vegna bæjarstæða, þótt nóg hafi verið af kjarri.

 Veturliði Óskarsson. Íslensk málsaga.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fatnaðinn má nú finna í Icewe­ar-versl­un­un­um …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Betur fer á því að segja að fatnaðurinn sé seldur þarna eða sé þar til sölu?

Tillaga: Fatnaðinn er til sölu í Icewe­ar-versl­un­un­um …

2.

„Verk­efnið ber heitið Mermaid – Geot­hermal Seaweed Spa og …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Maður nokkur stofnar fyrirtæki, þaraböð. Hann velur þeim enskt heiti, íslensk eru greinilega ekki nógu góð

Öflugir framkvæmdamenn halda að ensk heiti á fyrirtækjum dragi að. Það er misskilningur. Með enskunni hverfa sérkenni þjóðarinnar, allt verður flöt ameríska og sem ferðamenn eru ekki að sækjast eftir. Um leið er dregið úr vægi íslenskunnar, smám saman minnkar áhugi nýrra kynslóða og innan skamms hverfur hún og eftirlifendur masa á ensku um landið og þjóðina sem hefur týnt fortíð sinni.

Þetta er haft eftir forvígisimanni fyrirtækisins:

… kæmi ann­ar heims­far­ald­ur þá myndi rekst­ur­inn ganga á inn­lend­um ferðamönn­um.

Fyrirtæki með útlenskt heiti fyrir íslenskan markað. Maðurinn ætti bókstaflega að líta sér nær. Mikið óskaplega er þetta nú sorgleg þróun.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Rannsóknarnefnd samgönguslysa, siglingasvið, fjallaði nýverið um fallslys í stigum um borð í tveimur togurum.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fallslys er merkilegt orð, í ætt við flugslys, sjóslys og bílslys. Velti því fyrir mér hvort sá sem snýr sig á ökkla hafi lent í „snúningsslysi“. Hér er líklega átt við slys sem hingað til hafa ekki haft neitt eitt samheiti. Fólk hefur dottið og meitt sig eða slasast. Vera má að þetta orð sé til bóta. Man ekki eftir að hafa séð það en þegar leitað er eftir því á netinu koma upp ótal dæmi.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Mér finnst jólaþrif as in að taka allt í nefið svo úrelt vitleysa …“

Frétt í fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þetta er eitt sorglegasta dæmið um skrif á neti og í fjölmiðli. Sá sem segir kallar sig „áhrifavald“ og blaðamaðurinn rekst á þetta á netinu og afritar allt og birtir í Fréttablaðinu. Er ábyggilega með stjörnur í augunum eftir afrekið. Hvorugur sér hversu bjánaleg og órökrétt málsgreinin er.

Hvað merkir að „taka allt í nefið“ í þrifum heimilisins? Af hverju má ekki segja að vitleysa sé að þrífa of mikið. 

Sé til „úrelt vitleysa“ liggur beinast við að spyrja hvort til sé vitleysa sem ekki er úrelt? 

Ekki er ritstjórnin á Fréttablaðinu undir styrkri stjórn. Öll vitleysa er birt, úrelt eða ekki.

Fæstir standa undir því að vera „áhrifavaldar“ og orðið er með öllu ofrausn. Kennarar geta einna helst kallast áhrifavaldar því starf þeirra er að kenna öðrum. Með rökum mætti segja að blaðamaður sé áhrifavaldur því verkefni hans er að skrifa fréttir og þá skiptir öllu að þær séu vel samdar og skiljanlegar. Starf leiðbeinenda felst í að hafa áhrif, til dæmis þeirra sem starfa við símsvörun á þjónustuborðum, fyrirtækja og stofnana.

Orðið er léleg þýðing á enska orðinu „influencer“ en það getur merkt þann sem reynir eða hefur áhrif á annan. Alltof mikið er að bæta ’valdur’ fyrir aftan ’áhrif’. Hver er svokallaður „áhrifavaldur“? Jú, það er sá sem tekur við mútum til að koma vörum á framfæri við aðra.

Tillaga: Mér finnst of mikil jólaþrif tóm vitleysa …

5.

„Innviðarumvarp Bidens er ætlað að yfirhala fjölmörg svið hins opinbera vestanhafs og er lykilfrumvarp forsetans.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Hvað merkir fyrri hluti málsgreinarinnar; frumvarp sem á að „yfirhala“ fjölmörg svið …

Til að skilja ofangreint er ekki úr vegi að skoða heimildina. Á vefsíðu Washington Post segir:

The White House vowed Monday to “work like hell” to get President Biden’s $2 trillion social policy overhaul through Congress …

Þetta skildi blaðamaðurinn ekki en leyfði sér að skauta yfir orðið „overhaul“ með merkingarlausri þýðingu. 

Orðið getur þýtt endurbætur, endurnýjun, uppfærsla, aðlaga eða álíka. Merkingin yrði því að frumvarp Bidens sé að uppfæra eða styrkja þau atriði sem nefnd í því eru nefnd. 

Tillaga: Engin tillaga.

Brotaþoli og árásarþoli - mögulega - kalla eftir

Orðlof

Hefnd í héraði

Orðatiltækið hefna þess í héraði sem hallaðist á Alþingi vísar til þess að margir eru djarfari á heimaslóðum, heimavelli (héraðsþingi), en annars staðar. Það mun eiga rætur sínar að rekja til lausavísu eftir Pál lögmann Vídalín (d. 1727):

Kúgaðu fé af kotungi,
svo kveini undan þér almúgi;
þú hefnir þess í héraði, 
sem hallaðist á alþingi. 

Jón G. Friðjónsson. Málafarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ungmenni réðust að jafnaldra sínum í Kringlunni og veittu honum alvarlega áverka með kylfu, og stálu síma af brotaþola.“

Frétt í Fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Illa uppaldir krakkar að réðust á jafnaldra sinn og brotaþola, börðu annan en rændu hinn. Var þetta svo? 

Nei, en það mætti halda að þeir hafi verið tveir. Fréttin er án efa skrifuð af löggumanni sem kann ekki að skrifa og birt af blaðamanni sem les hana ekki yfir fyrir birtingu. 

Í fréttinni segir:

Maður í hverfi 221 var handtekinn vegna líkamsárásar og vistaður í fangaklefa í kjölfarið. Árásarþoli var fluttur á bráðamóttöku til aðhlynningar.

Póstnúmer landsins eru ekki nöfn á hverfum. Þetta á löggan að vita og ekki síður blaðamenn sem þó birta þetta athugasemdalaust eins og allt annað frá löggunni. Blaðamenn eiga að kunna að skrifa og hafa þekkingu á samfélaginu og ekki birta neitt frá löggunni án þess að umskrifa. 

Hver er munurinn á „brotaþola“ og „árásarþola“?

Fínu lögfræðilegu orðin eiga sjaldnast við. Þau eru tilraun til að hefja frásögnina upp yfir almennt mál og jafnvel draga úr því sem alvarlegt er. 

Sá sem er laminn er hvort tveggja „brotaþoli“ og „árásarþoli“, brotið var á manninum, hann barinn og rændur. Hvað mælir gegn því að segja þetta berum orðum? Er verið að passa að særa ekki  þá sem „lenda í því“ að brjóta lög?

Maðurinn sem var laminn var fluttur á spítala „til aðhlynningar“. Hvað er gert á spítölum? Jú, hlynnt að þeim sem þurfa á því að halda. Allir vita hvað gert er á spítölum. Nema að hér sé átt við að „brotaþolum“ og öðrum „þolum“ sé þar strokið um kinn, kysst á „báttið“ og svoleiðis móðurlegar aðhlynningar.

Löggumálið er komið út í algjörar öfgar. Aldrei er sagt berum orðum hvað er gert. Maður er „vistaður í fangaklefa“. Sá sem lögreglan handtekur er settur í fangelsi. Má ekki orða það þannig? Enginn vill fara í fangelsi en vera má að það sé í lagi að vera settur í fangaklefa.

Blaðamanni sem sér um löggufréttir leiðist. Hann grípur til þess ráðs að birta allt stendur í svokallaðri „dagbók“ löggunnar. Svo reynir hann bara að gleyma þessari vitleysu enda er fæst löggumálunum fréttnæm. Á eftir fer hann í kaffi og masar við vinnufélaganna. 

Tillaga: Ungmenni réðust að jafnaldra sínum í Kringlunni og börðu hann illa með kylfu og rændu síma af honum síma.

2.

„… þegar tvær keilur (fiskar) voru spyrtar saman og hengdar unnvörpum á rár til þerris, þær svo pressaðar saman og þeim pakkað á Nígeríumarkað.“

Morgunblaðið 13.12.21, vísnaþáttur á blaðsíðu 25.                                     

Athugasemd: Eitt af því besta í Mogganum er vísnaþátturinn, stuttur dálkur sem birtist daglega. Í þætti dagsins fannst mér ofangreint ekki alveg passa, var þó ekki viss og leitaði mér heimilda

Jón G. Friðþjónsson segir þetta í þáttum sínum:

Hvorugkynsnafnorðið unnvarp, flt. unnvörp, merkir ’það sem bylgjur kasta á land; hrönn í flæðarmáli’. Það er algengt í fornu máli, t.d. : 

fellu Vindur svo þykkt sem unnvarp/unnvörp lægi. 

Í nútímamáli er algengast að nota það atvikslega (í) unnvörpum’(í) hrönnum; í ríkum mæli’ og er sú notkun forn, t.d.: 

en fólkið fell niður unnvörpum;
fólkið sneri unnvörpum við; fénaður féll unnvörpum. 

Merking atviksorðsins unnvörpum virðist nokkuð ljós. Upphaflega vísar það til þess að bylgjur brotna hver eftir aðra, hver á eftir annarri. Síðar fær það merkinguna ’í miklum mæli’.

Enn er ég ekki viss og læt því lesendur eftir að dæma. Aftur á móti er ekki úr vegi að láta vísuna fylgja:

Par í hjónaband hneppa má. 
Hengja menn keilubönd enn á rá? 
Tónar berast mér bandi frá.
Band á túnum ég einatt sá. 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„900 MHz tíðnisviðið er þó enn í fullri notkun fyrir GSM-þjónustu og …“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 14.12.21.                                     

Athugasemd: Í frekar fræðilega skrifaðri frétt og eflaust af mikilli þekkingu verður blaðamanni það á að byrja málsgrein á tölustaf. 

Enginn skrifari byrjar málsgrein á tölustaf, enginn fjölmiðill sem vandur er að virðingu sinni. 

Tillaga: Níu hundruð MHz tíðnisviðið er þó enn í fullri notkun fyrir GSM-þjónustu og …

4.

„Venjulega eru atburðaskrár (loggar) einfaldar skrár með textaupplýsingum um hvað átt hefur sér stað í kerfinu …“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 14.12.21.                                     

Athugasemd: Hvað er atburðaskrá, hugsaði ég eftir að hafa heyrt orðið í sjónvarpsfréttum. Mogginn er með skýringu innan sviga. Auðvitað er merkingin „log“ eða „loggbók“ sem margir þekkja meðal annars þeir sem verið hafa á sjó. Í slíka bók eru skráðir atburðir sem máli skipta.

Í tölvum eru forrit sem skrá sjálfkrafa það sem gerist. Sannarlega er þetta atburðaskrá. Fínt orð og til fyrirmyndar að nota það á tölvuöld þar sem rignir yfir mann sérhæfðum orðum á ensku.

Blaðamaðurinn hefði þó að skaðlausu getað sleppt ofnotaða orðalaginu „hefur átt sér stað“ og notað sögnina að gerast. 

Tillaga: Venjulega eru atburðaskrár (loggar) einfaldar skrár með textaupplýsingum um það sem gerst hefur í kerfinu …

5.

„Dagar hans í rússneska landsliðinu mögulega taldir.“

Fyrirsögn á DV.is.                                      

Athugasemd: Atviksorðið mögulega er óskaplega vinsælt. Margir ofnota það og vita ekki um samheitin; hugsanlega, kannski, líklega, ef til vill og svo framvegis. Svo er það hitt og að orðið mögulega er oft ómögulegt.

Hér færi betur á að nota hugsanlega.

Tillaga: Dagar hans í rússneska landsliðinu hugsanlega taldir.

6.

„Trump yngri kallaði til að mynda eftir því að faðir hans ávarpaði þjóðina úr forsetaskrifstofunni.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Hann „kallaði eftir því“ að pabbi sinn flytti ávarp. Hvað er átt við með þessu orðalagi? Biðja, óska eftir, krefjast, heimta eða hvað? Eitt er þó víst að ungi Trump hækkaði ekki röddina, kallaði ekki né hrópaði eða öskraði.

Nú kalla allir eftir einhverju og enginn veit hvað við er átt, merkingin er orðin að illa lyktandi moðsuðu og enginn skilur.

Jú, þetta er enskan; „call for“ sem blaðamenn leyfa sér að þýða beint af því að þeir skilja bæði orðin. Og nú er svo komið að ekki aðeins blaðamenn nota þetta leiðinlega orðalag heldur næstum allir hinir. Prófið bara að gúggla „kalla eftir“. Ég fékk 5.720.000 niðurstöður en Gúggöl er nú talsvert ýkinn stundum og birti bara brot af þessu.

Tillaga: Trump yngri óskaði eftir því að faðir hans ávarpaði þjóðina úr forsetaskrifstofunni.

 

Lágmælt bók - hins spænska Maria - staðsett í landhalla -

Orðlof

Málvöndun

En málvöndun hefur orðið að láta undan síga síðustu áratugi. Ástæður eru margar. Nefni ég þrennt. 

Í fyrsta lagi aukin erlend áhrif þegar sífellt fleiri erlend orð eru notuð í daglegu tali sem sumum þykir bera vitni um lærdóm og víðsýni. 

Í öðru lagi veldur miklu ófullnægjandi menntun kennara og áhugaleysi háskóla og opinberra stofnana eins og Ríkisútvarpsins og Þjóðleikhússins. Er áberandi þekkingarleysi margra, sem nota málið á opinberum vettvangi, afsprengi þessa. 

Í þriðja lagi virðist áhugi málsmetandi manna minni á málvernd og málrækt og sumt ungt fólk vandar lítið mál sitt - og er þar um að ræða tískufyrirbæri: það er töff að sletta.

íslenskt mál og íslensk fyndni. Tryggvi Gíslason. Vísir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dyngja er lágmælt saga með magnaðan undirtexta …“

Auglýsing í Fréttablaðinu 7.12.21.                                   

Athugasemd: Erfitt er að skilja þetta. Maður sem er lágmæltur talar í hálfum hljóðum, lágt, hvíslar. Hvernig getur saga verið „lágmælt“? 

Hugsanlega er átt við að sagan sé lágstemmd eða jafnvel látlaus, hófstillt …

Ekki er heldur ljóst hvað átt er við með „mögnuðum undirtexta“.

Meðan engar skýringar fást telst þetta frekar innihaldslaust orðalag. Það er eignað dómnefnd „Fjöruverðlaunanna“ en svo nefnast bókmenntaverðlaun kvenna. 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„15 til­lög­ur bár­ust á fyrra þrepi keppn­inn­ar, en …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Mogganum er vart viðbjargandi. Blaðmennirnir halda að tölustafir í upphafi málsgreinar sé dyggð en ekki löstur. Reyndari blaðamenn þar á bæ benda nýliðunum ekki á vitleysuna og stjórnendur virðast ekki vita betur. Sorglegt.

Í fréttinni segir:

Á fund­in­um kom fram að í til­lög­um Öldu væri horft til þess að vestan meg­in á brúnni væri hröð hjólandi um­ferð. 

Orðalagið „horfa til þess“ er gagnslaust. Hvað gerist ef við sleppum því?

Á fund­in­um kom fram að í til­lög­um væri hröð umferð hjólandi fólks vestan meg­in á brúnni.

Auðvitað breytist ekkert, orðalagið er bara vanhugsað og frekar bjánalegt.

Þessu til viðbótar má geta þess að það var Efla sem gerði tillögurnar en ekki Alda. Hins vegar eru tillögurnar nefndar Alda.

Óþarfi er að tala þrisvar um umferð:

Á fund­in­um kom fram að í til­lög­um Öldu væri horft til þess að vestan meg­in á brúnni væri hröð hjólandi um­ferð. Aust­an meg­in á henni væri hæg hjólandi um­ferð og um­ferð gang­andi og í miðjunni væri svo ak­rein fyr­ir borg­ar­línu­vagna.

Er ekki hægt að einfalda þetta:

Á fund­in­um kom fram að í til­lög­um væri hraðbraut hjólandi fólk vestan megin á brúnni, gangandi og hægfara hjólandi fólk austan megin og í miðjunni borgarlínuvagnar.

Svona orðalag er algjörlega sársaukalaust fyrir lesendur.

Tillaga: Fimmtán til­lög­ur bár­ust í fyrri hluta keppn­inn­ar, en …

3.

„… sem koma út í bókaflokknum „Litla fólkið og stóru draumarnir“ sem hin spænska Maria Isabel Sanches Vergara er höfundur að.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 9.12.21.                                     

Athugasemd: Oftast er bók sögð eftir einhvern. Er betra að segja að „maðurinn sé höfundur að bókinni“? Nei, þannig talar ekki venjulegt fólk.

Höfundurinn er Spánverji. Skrýtið að segja konuna vera „hina spænsku“. Alþýða manna nota sárasjaldan lausan greini. Af hverju ætti blaðamaður að nota hann í einfaldri frétt? Það er ekkert skýrara.

Í fréttinni segir:

Bókagjöfin er gefin í samstarfi við útgáfufélagið Stóra drauma …

Þarna er tvítekning, nástaða, sem alltaf þykir klúðursleg og þar að auki verður málsgreinin stirðleg vegna þolmyndarinnar. Skárra er:

Brim gefur bækurnar í samstarfi við útgáfufélagið Stóra drauma …

Tillaga: … sem koma út í bókaflokknum „Litla fólkið og stóru draumarnir“ eftir Spánverjann Maria Isabel Sanches Vergara.

4.

„Síðustu teikn um Vålnes á lífi er símtal hans við vin, sem ekki var í teitinni, klukkan 23:21 það kvöld.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 10.12.21.                                     

Athugasemd: Orðið teikn á varla við hér. Það getur þýtt merki, tákn eða fyrirboði eftir því sem segir á málið.is. Frekar ólíklegt er að það sé ummerki, vitneskja eða upplýsingar. 

Teiti er bæði til í kvenkyni og karlkyni. Maðurinn var í teitinni eða hann var í teitinu. Ekkert við þetta að athuga.

Tillaga: Síðast er vitað um Vålnes á lífi er talaði við vin sinn í síma. Sá var ekki var í teitinni klukkan 23:21 það kvöld.

5.

„Þessi bók beitir í prakkaraskap sínum ólíklegustu brögðum til að vera látin í friði.“

Auglýsing á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 10.12.21.                                     

Athugasemd: Þetta er frekar slappt orðalag. Virðist vera bein þýðing úr ensku á einhverju gáfulegu.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Lóðin sé staðsett í landhalla við Grensásveg og …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 11.12.21.                                     

Athugasemd: Landhalli er skrýtið orð og má vera að það sé þarflegt í ýmsum tilvikum. Í Esju er til dæmis drjúgur „landhalli“, varla verður því mótmælt. Ég hef alltaf rennt mér á skíðum í „landhalla“ en tala yfirleitt um brekkur. Í fjallgöngum veldur „landhalli“ mörgum mæði en á niðurleið er hann „algjört æði“, sagði skáldið.

Í fréttinni er sagt frá fyrirhugaðri húsbyggingu efst á Gensásvegi en þar hallar landinu til norðurs en skammt þar frá til suðurs. Ekkert að því að orða það þannig. Hins vegar er viðtengingarhátturinn leiðinlegur eins og oftast í fréttum.

Og svo er lóðin „staðsett“. Orðið er hrikalega ofnotað og langoftast óþarft.

Tillaga: Lóðin er í halla við Grensásveg og …

7.

„… að sjávarfallaorkan sé áreiðanlegri en vindorka, því það verður sjaldan logn í sjónum nema rétt á liggjandanum.“

Frétt í Morgunblaðinu 10.12.21.                                     

Athugasemd: Nú ber að fagna. Aðeins vanir skrifarar með mikla orðgnótt í fórum sínum hafa orðið liggjandi á takteinum. Það merkir einfaldlega andartakið eða tímann þegar fullflætt er að og þar til tekur að fjara. Oft er talað um fallaskipti. 

Á Breiðafirði geta straumar verið miklir í eyjasundum. Forðum þótti best að sigla um þau á liggjandanum annars gat það verið beinlínis hættulegt.

Til eru afar góðir blaðamenn á Mogganum og því er enn ástæða til að vera áskrifandi. En af hverju segja þeir ekki nýliðunum til? Ekki veitir af.

Tillaga: … að sjávarfallaorkan sé áreiðanlegri en vindorka, því sjaldan verður logn í sjónum nema rétt á liggjandanum.

Spiluðu skák - umferðarpóstur - ökumenn í áfengisástandi

Orðlof

Ógn 

Sá er þetta ritar vandist við það í æsku, við lestur Íslandssögu, að Ísland og íslensk tunga hefðu aðeins átt óvin af einum uppruna, það voru Danir og dönsk tunga. 

Næsta ógn sem kom til sögunnar var útvarpsstöð varnarliðsins með ensku og 1958 birtist einn óvinur enn, það voru Bretar og breskir veiðiþjófar. 

Reyndar var það um aldir að Íslendingurinn þoldi vel hvers kyns köpuryrði, nema ef til vill að hann væri talinn danskur. 

Vilhjálmur Bjarnason. Blaðsíða 15 í Morgunblaðinu 3.12.21.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Spiluðu í yfir átta klukkutíma.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 4.12.21.                                     

Athugasemd: Hvað skyldi nú hafa verið spilað? Veiðimaður? Nei. Sjávarútvegsspilið? Nei. Bridds? Nei. Ég gefst upp.

Fréttin fjallar um tvo karla sem berjast um heimsmeistaratitilinn í skák. Og þeir „spiluðu“ skák? Getur það verið. Nei. Örugglega ekki.

Næst má alveg búast við því að sagt verði í fjölmiðlum að einhverjir hafi „leikið“ bridds

Tillaga: Tefldu í yfir átta klukkutíma.

2.

„Árásin sem um ræðir fór fram í Laugardalnum í maí árið 2016.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Það sem þarna er feitletrað er þarflaust orðalag, næstum því bjánalegt. Ráðist var á fólk og það barið. Orðalagið „sem um ræðir“ er algjör óþarfi. Árásin var í Laugardal … er miklu skárra. 

Hitt orðalagið, „fór fram“ er jafn vitlaust. Árásir eru gerðar.

Tillaga: Árásin var í Laugardalnum í maí árið 2016.

3.

„Lögregla setti meðal annars upp umferðarpóst í nótt þar sem áfengisástand ökumanna var kannað og reyndust tveir undir áhrifum.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Sumum er ekki sjálfrátt. Fjölmiðlar þurfa að hætta að birta bullið sem sagt er komið úr „dagbók“ löggunnar. Löggan á ekki að skrifa fréttir, hún kann það ekki, hún hefur ekkert fréttanef. Blaðamenn þurfa að varast „kansellístíl“ löggunnar og meint „lögfræðilegt“ orðalag hennar, skrifa þess í stað fréttir á „eðlilegu máli“.

Orðið „umferðarpóstur“ er ekki til í orðabókinni minni. Af samhenginu má þó ráða í merkinguna. 

Á íslensku eins og mörgum öðrum málum merkir póstur „bréf, blöð og annar varningur sem póstþjónusta flytur“ eins og segir á málinu.is.

Á ensku hefur orðið „post“ fleiri merkingar. Getur til dæmis verið tengt pósti eða tilkynningum, varðstöðu eða varðstöð, embætti og fleira. Þannig er það ekki á íslensku.

Í fréttinni segir að löggan hafi stöðvað alla bíla og athugað hvort ökumenn séu undir áhrifum áfengis. Þetta kallar löggan að kanna „áfengisástand“ ökumanna. Fram kemur að tveir hafi verið í „áfengisástandi“.

Blaðamenn þurfa að verja nokkrum mínútum í að umorða það fáa sem er fréttnæmt í dagbók löggunnar. Og þeir eru eða eiga að vera betri í skrifum en löggan með stirðbusalega „stíl“.

Tillaga: Lögreglan stöðvaði meðal annars umferð til þess að kanna hvort ökumenn væru undir áhrifum áfengis. Tveir voru teknir.

4.

„Átta­tíu Co­vid smit greindust innan­lands í gær …“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Hrósið fær blaðamaður sem birtir frétt um Covid-19 á vef Fréttablaðsins. Hvergi byrjar hann málsgreinar á tölustöfum. Hann er því einn af fáum blaðamönnum sem kunna regluna. Vonandi segir hann öðrum til. Svona menn eiga að starfa á hverjum fjölmiðli.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Eldfjallið Semeru á austur Java í Indónesíu hefur verið að gjósa nokkuð reglulega frá árinu 1967 til dagsins í dag …“

Frásögn á samfélagsmiðli.                                     

Athugasemd: Mjög algengt er að fólk noti sagnir í nafnhætti í stað þátíðar. Veit ekki hvort þetta sé dæmi um hnignun tungumálsins. Hins vegar hefði farið betur á því að segja að fjallið hafi gosið eða gaus.

Óþarfi er að segja frá og til dagsins í dag. Það leiðir af sjálfu sér að enn gjósi nema annað sé tekið fram.

Tillaga: Eldfjallið Semeru á austur Java í Indónesíu hefur gosið nokkuð reglulega frá árinu 1967 …