Brotaþoli og árásarþoli - mögulega - kalla eftir

Orðlof

Hefnd í héraði

Orðatiltækið hefna þess í héraði sem hallaðist á Alþingi vísar til þess að margir eru djarfari á heimaslóðum, heimavelli (héraðsþingi), en annars staðar. Það mun eiga rætur sínar að rekja til lausavísu eftir Pál lögmann Vídalín (d. 1727):

Kúgaðu fé af kotungi,
svo kveini undan þér almúgi;
þú hefnir þess í héraði, 
sem hallaðist á alþingi. 

Jón G. Friðjónsson. Málafarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ungmenni réðust að jafnaldra sínum í Kringlunni og veittu honum alvarlega áverka með kylfu, og stálu síma af brotaþola.“

Frétt í Fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Illa uppaldir krakkar að réðust á jafnaldra sinn og brotaþola, börðu annan en rændu hinn. Var þetta svo? 

Nei, en það mætti halda að þeir hafi verið tveir. Fréttin er án efa skrifuð af löggumanni sem kann ekki að skrifa og birt af blaðamanni sem les hana ekki yfir fyrir birtingu. 

Í fréttinni segir:

Maður í hverfi 221 var handtekinn vegna líkamsárásar og vistaður í fangaklefa í kjölfarið. Árásarþoli var fluttur á bráðamóttöku til aðhlynningar.

Póstnúmer landsins eru ekki nöfn á hverfum. Þetta á löggan að vita og ekki síður blaðamenn sem þó birta þetta athugasemdalaust eins og allt annað frá löggunni. Blaðamenn eiga að kunna að skrifa og hafa þekkingu á samfélaginu og ekki birta neitt frá löggunni án þess að umskrifa. 

Hver er munurinn á „brotaþola“ og „árásarþola“?

Fínu lögfræðilegu orðin eiga sjaldnast við. Þau eru tilraun til að hefja frásögnina upp yfir almennt mál og jafnvel draga úr því sem alvarlegt er. 

Sá sem er laminn er hvort tveggja „brotaþoli“ og „árásarþoli“, brotið var á manninum, hann barinn og rændur. Hvað mælir gegn því að segja þetta berum orðum? Er verið að passa að særa ekki  þá sem „lenda í því“ að brjóta lög?

Maðurinn sem var laminn var fluttur á spítala „til aðhlynningar“. Hvað er gert á spítölum? Jú, hlynnt að þeim sem þurfa á því að halda. Allir vita hvað gert er á spítölum. Nema að hér sé átt við að „brotaþolum“ og öðrum „þolum“ sé þar strokið um kinn, kysst á „báttið“ og svoleiðis móðurlegar aðhlynningar.

Löggumálið er komið út í algjörar öfgar. Aldrei er sagt berum orðum hvað er gert. Maður er „vistaður í fangaklefa“. Sá sem lögreglan handtekur er settur í fangelsi. Má ekki orða það þannig? Enginn vill fara í fangelsi en vera má að það sé í lagi að vera settur í fangaklefa.

Blaðamanni sem sér um löggufréttir leiðist. Hann grípur til þess ráðs að birta allt stendur í svokallaðri „dagbók“ löggunnar. Svo reynir hann bara að gleyma þessari vitleysu enda er fæst löggumálunum fréttnæm. Á eftir fer hann í kaffi og masar við vinnufélaganna. 

Tillaga: Ungmenni réðust að jafnaldra sínum í Kringlunni og börðu hann illa með kylfu og rændu síma af honum síma.

2.

„… þegar tvær keilur (fiskar) voru spyrtar saman og hengdar unnvörpum á rár til þerris, þær svo pressaðar saman og þeim pakkað á Nígeríumarkað.“

Morgunblaðið 13.12.21, vísnaþáttur á blaðsíðu 25.                                     

Athugasemd: Eitt af því besta í Mogganum er vísnaþátturinn, stuttur dálkur sem birtist daglega. Í þætti dagsins fannst mér ofangreint ekki alveg passa, var þó ekki viss og leitaði mér heimilda

Jón G. Friðþjónsson segir þetta í þáttum sínum:

Hvorugkynsnafnorðið unnvarp, flt. unnvörp, merkir ’það sem bylgjur kasta á land; hrönn í flæðarmáli’. Það er algengt í fornu máli, t.d. : 

fellu Vindur svo þykkt sem unnvarp/unnvörp lægi. 

Í nútímamáli er algengast að nota það atvikslega (í) unnvörpum’(í) hrönnum; í ríkum mæli’ og er sú notkun forn, t.d.: 

en fólkið fell niður unnvörpum;
fólkið sneri unnvörpum við; fénaður féll unnvörpum. 

Merking atviksorðsins unnvörpum virðist nokkuð ljós. Upphaflega vísar það til þess að bylgjur brotna hver eftir aðra, hver á eftir annarri. Síðar fær það merkinguna ’í miklum mæli’.

Enn er ég ekki viss og læt því lesendur eftir að dæma. Aftur á móti er ekki úr vegi að láta vísuna fylgja:

Par í hjónaband hneppa má. 
Hengja menn keilubönd enn á rá? 
Tónar berast mér bandi frá.
Band á túnum ég einatt sá. 

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„900 MHz tíðnisviðið er þó enn í fullri notkun fyrir GSM-þjónustu og …“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 14.12.21.                                     

Athugasemd: Í frekar fræðilega skrifaðri frétt og eflaust af mikilli þekkingu verður blaðamanni það á að byrja málsgrein á tölustaf. 

Enginn skrifari byrjar málsgrein á tölustaf, enginn fjölmiðill sem vandur er að virðingu sinni. 

Tillaga: Níu hundruð MHz tíðnisviðið er þó enn í fullri notkun fyrir GSM-þjónustu og …

4.

„Venjulega eru atburðaskrár (loggar) einfaldar skrár með textaupplýsingum um hvað átt hefur sér stað í kerfinu …“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 14.12.21.                                     

Athugasemd: Hvað er atburðaskrá, hugsaði ég eftir að hafa heyrt orðið í sjónvarpsfréttum. Mogginn er með skýringu innan sviga. Auðvitað er merkingin „log“ eða „loggbók“ sem margir þekkja meðal annars þeir sem verið hafa á sjó. Í slíka bók eru skráðir atburðir sem máli skipta.

Í tölvum eru forrit sem skrá sjálfkrafa það sem gerist. Sannarlega er þetta atburðaskrá. Fínt orð og til fyrirmyndar að nota það á tölvuöld þar sem rignir yfir mann sérhæfðum orðum á ensku.

Blaðamaðurinn hefði þó að skaðlausu getað sleppt ofnotaða orðalaginu „hefur átt sér stað“ og notað sögnina að gerast. 

Tillaga: Venjulega eru atburðaskrár (loggar) einfaldar skrár með textaupplýsingum um það sem gerst hefur í kerfinu …

5.

„Dagar hans í rússneska landsliðinu mögulega taldir.“

Fyrirsögn á DV.is.                                      

Athugasemd: Atviksorðið mögulega er óskaplega vinsælt. Margir ofnota það og vita ekki um samheitin; hugsanlega, kannski, líklega, ef til vill og svo framvegis. Svo er það hitt og að orðið mögulega er oft ómögulegt.

Hér færi betur á að nota hugsanlega.

Tillaga: Dagar hans í rússneska landsliðinu hugsanlega taldir.

6.

„Trump yngri kallaði til að mynda eftir því að faðir hans ávarpaði þjóðina úr forsetaskrifstofunni.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Hann „kallaði eftir því“ að pabbi sinn flytti ávarp. Hvað er átt við með þessu orðalagi? Biðja, óska eftir, krefjast, heimta eða hvað? Eitt er þó víst að ungi Trump hækkaði ekki röddina, kallaði ekki né hrópaði eða öskraði.

Nú kalla allir eftir einhverju og enginn veit hvað við er átt, merkingin er orðin að illa lyktandi moðsuðu og enginn skilur.

Jú, þetta er enskan; „call for“ sem blaðamenn leyfa sér að þýða beint af því að þeir skilja bæði orðin. Og nú er svo komið að ekki aðeins blaðamenn nota þetta leiðinlega orðalag heldur næstum allir hinir. Prófið bara að gúggla „kalla eftir“. Ég fékk 5.720.000 niðurstöður en Gúggöl er nú talsvert ýkinn stundum og birti bara brot af þessu.

Tillaga: Trump yngri óskaði eftir því að faðir hans ávarpaði þjóðina úr forsetaskrifstofunni.