Kynþáttur svarts unglingsdrengs - hús á ferð - horfa til þess að opna leiðir

Orðlof

Málsgrein

Málsgrein er oft skilgreind á þann hátt að hún sé sá texti sem er á milli punkta. 

Guðrún Kvaran prófessor. Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… rannsakar nú hvort að kynþáttur svarts unglingsdrengs hafi haft eitthvað með það að gera að húsráðandi skaut hann þegar drengurinn fór húsavillt.“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Kynþáttur er haft yfir hóp fólks sem hefur sameiginleg einkenni, til dæmis húðlit, rétt eins og í þessu tilviki. Með öðrum orðum kynstofn.

Orðalagið er stirt, greinilega bein þýðing úr ensku, ekki gerð nein tilraun til að skrifa eðlilega íslensku. Fréttin er fljótfærnislega unnin.

Tillaga: … rannsakar nú hvort húsráðandi hafi skotið unglingsdreng vegna húðlitar hans þegar hann fór húsavillt.

2.

„Sumum finnst það því þá er allt leyfilegt en það sem getur gerst er að það skapast átkastahegðun hjá mörgum. “

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Orðið „átkastahegðun“ er torkennilegt. Á ensku er til orðið „bulimia“ sem hefur verið þýtt sem lotugræðgi. Á vísindavefnum segir:

Lotugræðgi er átröskun sem einkennist af óhóflegu áti fólks í endurteknum lotum.

Lotugræðgi er skiljanlegt orð en „átkastahegðun“ er það ekki en verið getur að ég sé að rugla saman tveimur hugtökum. Blaðamanni ber að skýra út fræðilegt orð noti hann slíkt í frétt sína.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Nýi Broncoinn er ólíkur öllu öðru á vegum landsins.“

Fréttatilvísun á forsíðu bílablaðs Morgunblaðsins 18.4.23.

Athugasemd: Ford Bronco ólíkur öllu öðru á vegum landsins enda er hann ekki eins og malbik, vegstikur, umferðamerki, ljósastaura og ótal margt annað.

Þetta var varla það sem höfundur tilvitnunarinnar átti við. Eflaust var hann að líkja bílnum við aðrar tegundir bíla. Af hverju nefndi hann ekki bíla? Hann skildi málsgreinina en gleymdi lesandanum sem er verstu mistök blaðamanns og raunar allra annarra skrifara. Engu að síður er blaðamaðurinn sem skrifar fréttina vel máli farinn.

Tillaga: Nýi Broncoinn er ólíkur öllum öðru bílum á vegum landsins 

4.

„Kon­an sem leitað var að í fjöl­miðlum í gær er fundin heil á húfi.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Konan týndist ekki í fjölmiðlum og þar var ekki leitað að henni. Auðvitað er þetta útúrsnúningur en afar mikilvægt er að orðum sé raðað eðilega í setningu og málsgrein. Ekki er nóg að efni hennar skiljist.

Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Konan sem leitað var að í gær og frá var sagt í fjölmiðlum er fundin, heil á húfi.

5.

„Hér er á ferð huggu­legt 257 fm ein­býli 1967.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað nefnast hús sem eru á ferð? Hjólhýsi? Enginn dregur einbýlishús, það er ekki hægt.

Í fréttunni er sagt frá fjórum húsum og þrjú þeirra eru „á ferð“.

Í alvöru talað: Blaðamaðurinn er fastur í nástöðu með orðalaginu „hér er á ferð“. Í upphafi fréttarinnar er tekið fram að húsin séu öll einbýlishús. Það er svo endurtekið fjórum sinnum.

Fréttin er fljótfærnislega skrifuð.

Tillaga: Einbýlishúsið er huggu­legt 257 fm ein­býli sem byggt var árið 1967.

6.

„Við horfum líka til þess að opna fleiri leiðir …“

Frétt á blaðsíðu 12, Sviðsljós, í Morgunblaðinu 19.4.23.

Athugasemd: Skrýtið þetta orðalag „að horfa til einhvers“. Varla að það skiljist nema ráða í samhengið en fréttin er ekki nógu vel skrifuð. Líklega er átt við að menn ætli, langi til, vilji, óski eftir, hafi hug á og svo framvegs. 

Öll er tilvitnunin svona og er höfð eftir viðmælanda:

Við horfum líka til þess að opna fleiri leiðir, að í framhaldi af þessum útsýnisstað verði gönguleið út fjörðinn og inn dalinn sem er þarna aðeins utar.

Fyrir ókunnuga er útilokað að skilja þetta; út fjörðinn, inn dalinn sem er utar. Þarna hefði blaðamaðurinn átt að fá nánari skýringar nema því aðeins að hann skilji málsgreinina. Ég er með kort fyrir framan mig og átta mig ekki á því hvað viðmælandinn er að segja. Líklega eru fleiri lesendur áttavilltir.

Tillaga: Við ætlum líka að opna fleiri leiðir …

7.

„Ásgerður hlaut þó ekki kjör í stjórn.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Viðskiptamogganum 19.4.23.

Athugasemd: Orðalagið „hljóta kjör“ er ekki beinlínis rangt en tillagan er skárri. Hvers vegna? Vegna þess að hún var ekki kosin eða kjörin. Nafnorðið kjör á móti sögninni að kjósa.

Tillaga: Ásgerður var samt ekki kosin í stjórn.

Aðili fluttur á bráðamóttöku - heimsækja lóð - úðuðu piparúða

Orðlof

Glæsilegt lið kvenna

Það er stundum talað um Íslendingasögurnar sem „strákasögur“. Þegar ein af íslenskum stjórnmálaskörungum hefur orð á því að það sé mikilvægt fyrir konur og stúlkur að vera ekki stilltar og prúðar, þá raða þær sér upp fyrir framan mig: Auður djúpúðga, Guðrún Ósvífursdóttir, Auður Vésteinsdóttir, Hallgerður Höskuldsdóttir, mæðgurnar á Borg og leikþátturinn sem þær þurfa ekki einu sinni að æfa þegar þær ætla að hjálpa stórskáldinu Agli Skallagrímssyni út úr kreppu sem hann hefur smíðað sér sjálfur! 

Getur einhver bent mér á glæsilegra lið kvenna sem ekki eru stilltar og prúðar en í Íslendingasögum? 

Heimir Pálsson. Blaðsíðu 40 í Morgunblaðinu 15.4.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Aðil­inn var flutt­ur á bráðamót­töku.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Löggufréttirnar eru oft illa skrifaðar. Blaðamenn sem sækja fréttir í dagbók löggunnar  gera margir hverjir ekki neina tilraun til að laga skrifin. Þar að auki virðast þeir telja allt vera frétt.

Löggan heldur að ekki megi nota orðið maður um konur eru þær þó menn rétt eins og karlar. Orðið er nú um stundir sé pólitískt útlægt hjá góða fólkinu. Svona kallast nýlenska.

Í stað maður notar löggan „aðili“ og er þá komin úr öskunni í eldinn. 

Í stuttri frétt er tekið svona til orða:

1. Meðvitundarlaus aðili
2. Aðilinn kvaðst hafa orðið fyrir líkamsárás
3. Aðilinn var fluttur á bráðamóttöku
4. Aðili féll nokkra metra
5. Aðilinn var fluttur á bráðamóttöku
6. Aðili lá í annarlegu ástandi „í holu“

Sex sinnum tönglast löggan á orðinu, nærri því í hverri línu. Af fréttinni má ráða að ofangreint kom ekki fyrir sama „aðilann“, það er manninn.

Í skrifum löggunnar er þó eitt jákvætt, sjá lið númer fjögur. Ungir og óreyndir blaðamenn hefðu skrifað „féll einhverja metra“. 

Margir blaðamenn bera ótakmarkaða virðingu fyrir löggunni og telja hana óskeikula. Þegar þeir lesa dagbók löggunnar virðast þeir missa alla getu til sjálfstæðrar hugsunar sérstaklega standi í henni orð eins og gerandi, þolandi, vettvangur, árásaraðili, eignaspjöll og álíka. Þetta eru svo flott orð, sem almenningur notar aldrei, enda alþýðuhyski.

Tillaga: Maðurinn var flutt­ur á bráðamót­töku.

2.

„Maðurinn var fluttur á bráðamóttöku …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hrósið fær blaðamaður Vísis sem fékk það verkefni að sækja „frétt“ úr dagbók löggunnar. Hann breytir orðalagi löggunnar, ólíkt kollega hans á Mogganum sem frá segir hér að ofan.

Hvergi notar hann orðið „aðili“ heldur fann hann gamalt og gott orð sem á bæði við karla og konur en það er maður. Ekki þurfti að breyta miklu til að bragðdauf „frétt“ skánaði að miklum mun. Góð er hún samt ekki en það er ekki blaðamanninum að kenna. Miklu frekar yfirmönnum hans.

Blaðamaðurinn hefði þó átt að vera vandfýsnari og sleppa nokkrum atriðum sem engu skipta og eru „ekkifréttir“. Nefna má fulla kallinn „í holu“, slagsmál í miðbænum, náungann sem féll nokkra metra, matvælin sem brunnu á helluborðinu og fleira ómerkilegt. Ekki eru allt fréttir og ekki er allt merkilegt sem löggan tekur sér fyrir hendur.

Skemmtilegasta orðalagið er af umferðadeild löggunnar sem í nótt reyndi „að nappa“ fulla ökumenn.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… og ætlar að heimsækja lóðina á Snæfellsnesi.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 8.4.23.

Athugasemd: Enginn „heimsækir“ lóð því hún á hvergi heima, hún er þar sem hún er. Enginn heimsækir fjall eða mýri þó í henni sitji köttur og úti sé ævintýri.

Í fréttinni segir:

… muni byrja að teikna upp hótelið um leið og staðsetningin er komin …

Orðalagið er þvingað enda er nafnorðið „staðsetning“ slæmt. Hér dregur orðalagið keim af ensku: 

„… „ soon að the location is found …“. 

Betur hefði farið á því að segja:

… muni byrja að teikna upp hótelið um leið og lóð hafi fundist …

Með þvinguðu orðalagi er átt við ofnotkun á nafnorðum svo úr verður einhvers konar íslensk enska. 

Tillaga: … og ætlar að skoða lóðina á Snæfellsnesi.

4.

„Jóhann Berg Guðmundsson átti frábæra innkomu hjá Burnley …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Orðalag íþróttablaðamanna vekur oft furðu. Þeir þýða oft illa upp úr erlendu fjölmiðlum en það sem verra er, snöggsjóða enska frasa svo útkoman verður lélegt íslenskt mál. 

Fréttin bendir til að Jóhann hafi staðið sig frábærlega vel í leiknum. Af hverju er ekki hægt að segja það beinum orðum? 

Tillaga: Jóhann Berg Guðmundsson átti frábæra leik hjá Burnley …

5.

„Úðuðu piparúða yfir saklausa gesti.“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd: Svona orðalag er merkingarlítið því ekki er getið um seka gesti. Eða hver var glæpurinn sem gestirnir höfðu ekki drýgt eða drýgt? Hafi þurft að taka það fram að einhverjir hafi verið saklausir hljóta aðrir að hafa verið sekir.

Eftirtektarvert er að einhverjir úðuðu úða. Svona eins og að hlaupa hlaupandi, stökkva hástökk, skrifa skrift og álíka.

Hins vegar er þetta ekki svo óalgengt orðalag og finna má mörg svipuð dæmi. Sagt er að það rigni bæði á seka og saklausa og er þá enginn glæpur nefndur.

Þar að auki var fólkið ekki gestir, ekki enn. Það stóð í röð fyrir utan skemmtistað. Hvenær er maður gestur og hvenær er maður ekki gestur? Spurningin jaðrar við að vera heimspekileg.

Tillagan er skárri vegna þess að vopnið var piparúði og telst því líkamsárás, misþyrming, rétt eins og fólk hafi verið grýtt eða lamið með kylfu. 

Tillaga: Misþyrmdu fólki með piparúða.

6.

„12. mars sagðist lögreglan í Moldóvu hafa handtekið hóp …“

Fréttir á ruv.is.

Athugasemd: Málsgrein má ekki byrja á tölustaf. Þetta er mikilvæg regla sem nýliðar á Ríkisútvarpinu þekkja ekki og enginn leiðbeinir þeim. Hver er reglan? Stór stafur er í upphafi málgreinar en tölustafir hafa hvorki lítinn né stóran staf. 

Þegar gluggað er í yfirlit frétta á vef útvarpsins 16.apríl stingur þetta í augu:

12. mars sagðist lögreglan í Moldóvu hafa handtekið hóp … 

653 ný lög voru innleidd í Rússlandi árið 2022. 

118 voru handtekin vegna mótmæla við Grand National … 

Afar einfalt er að komast hjá þessu.

Tillaga: Þann 12. mars sagðist lögreglan í Moldóvu hafa handtekið hóp …

Svolítið stórkostlegt - féll einhverja metrar - gleðilega páska til vina

Orðlof

Enska

Við vitum auðvitað öll að enskan er stór partur hér í málsamfélaginu en það hefur ekki verið rætt almennilega. Við þurfum að taka það til umræðu hvaða stöðu viljum við að enskan hafi. Hvenær segjum við hvar sé óhjákvæmilegt að nota ensku og hvar eigi enskan ekki heima.

Ef við tökum ekki þessa umræðu þá er hætt við að við fljótum sofandi að feigðarósi og allt í einu verði enskan komin yfir allt án þess að við höfum nokkuð hugað að þessu.

Eiríkur Rögnvaldsson, viðtal á ruv.is.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Línu- og hand­færa­bát­ur­inn Em­il­ía AK-57 hef­ur verið svipt­ur veiðileyfi í at­vinnu­skyni …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Af orðalaginu má ráða að sviptingin hafi verið gerð atvinnuskyni. Svo var þó ekki. Yfirleitt er veiðileyfi einungis veitt atvinnumönnum eða útgerðum og þarf ekki að taka það fram.

Tillaga: Línu- og hand­færa­bát­ur­inn Em­il­ía AK-57 hef­ur verið svipt­ur veiðileyfi …

2.

„Peysufatadagurinn haldinn hátíðlega.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Málfræðin verður að vera rétt. Ofangreint var í fyrirsögn villan var engin tilviljun. Orðalagið er endurtekið í fréttinni.

Í henni segir einnig:

Fyrstu áratugina eftir að Kvennaskólinn hóf rekstur viðgekkst það meðal nema að klæðast peysufötum dags daglega en eftir því sem leið fyrstu áratugi síðustu aldar breyttist það. 

Orðalagið er mjög furðulegt. Engu líkar en blaðamaðurinn sé óvanur skrifum. Betur hefði farið á því að segja:

Fyrstu áratugina eftir stofnun Kvennaskólans klæddust nemendur peysufötum en smám saman breyttist það. 

Í fréttinni segir:

Vorið 1921 tóku stúlkurnar við skólann sig saman um að klæðast peysufötum til hátíðarbrigða og síðan hefur dagurinn verið endurtekinn einu sinni á vetri með vaxandi viðhöfn

Dagurinn er ekki „endurtekinn“ því hver dagur líður og kemur aldrei til baka, ekki frekar en árið sem leið. Skárra er að segja að stúlkurnar klæðist peysufötum einu sinni á hverjum vetri.

Tillaga: Peysufatadagurinn haldinn hátíðlegur.

3.

„Það varð upphafið að svolitlu stórkostlegu.“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Hvað kallast orðalag á borð við „svolítið stórkostlegt“? Getur stórkostlegt verið „svolítið“? Varla.

Atviksorðið svolítið merkir það sem er frekar lítið og á varla neina samleið með því sem stórkostlegt. Stórkostlegt er alltaf mikið.

Á sama tíma og dregið er úr er bætt í. Svipað eins og þegar bílstjórinn stígur samtímis á bremsuna og bensíngjöfina. Vera má að hér komi fram tilhneiging til að lágmarka það sem sagt er þó hástig sé notað; „svolítið stórkostlegt“. 

Svo kann einnig að vera að orðið pínu séu einhvers konar hikorð, skipti engu.

Álíka orðalag er orðið nokkuð algengt. Þetta kemur fyrir í fjölmiðlum:

• svolítið stórkostlegt
• pínu gagnlegt tæki
• pínu sjálfselskur
• dálítið skemmtileg leiksýning
• dálítið óskemmtileg lífsreynsla
• fjármál geta verið pínu fráhrindandi
• brotlenti svolítið eftir keppni
• Svolítið síðan mér leið svona
• Svolítið sumar í loftinu

Hér gildir annað hvort eða. Í ofangreindum dæmum ætti að orða upplifunina á annan hátt. Tækið getur verið stórkostlegt, maðurinn er nokkuð sjálfselskur, leiksýningin er nokkuð góð, slæm lífsreynsla, leið illa eftir keppni, vottur af sumri og svo framvegis.

Tillaga: Það varð upphafið að því sem er stórkostlegt.

4.

„23 ára danskur karlmaður hefur verið ákærður fyrir skotárás í verslunarmiðstöðinni Fields í Kaupmannahöfn í fyrrasumar.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Það er víðar en á Morgunblaðinu að blaðamenn byrji málsgreinar á tölustöfum. Svona á aldrei að skrifa. Þeir sem það gera hafa annað hvort ekki næga kunnáttu til að skrifa fréttir eða eru fljótfærir. Hvort tveggja er slæmt.

Tillaga: Tuttugu og þriggja ára danskur karlmaður hefur verið ákærður fyrir skotárás í verslunarmiðstöðinni Fields í Kaupmannahöfn í fyrrasumar.

5.

„Að sögn sjón­ar­vott­ar fór bíll­inn á hvolf ein­hverja metra ofan í grunn­inn.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: „Einhverjir“ metrar á ekki við, ber keim af enskunni „some“. Hvernig getur bíll fallið „einhverja“ metra? Ef metrarnir eru fleiri en einn eða tveir er tilvalið að segja nokkra metra. Ellegar tilgreina hversu djúpt bíllinn féll.

Þar að auki er málsgreinin illa orðuð. Bíllinn fór ekki á hvolf, hann hefur líklega oltið og endað á hvolfi. Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Að sögn sjón­ar­vott­ar féll bíllinn nokkra metra ofan í grunn­inn og endaði á hvolfi.

6.

„3.548 ökumenn hafa greitt hraðasektir á þessu ári sem …“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 5.4.23.

Athugasemd: Fá nýliðar í blaðamennsku enga tilsögn á Mogganum eða eru aðrir blaðamenn svo illa að sér að þeir þekki ekki regluna um að byrja ekki málsgrein á tölustaf.

Tillaga: Ökumenn hafa greitt 3.548 hraðasektir á þessu ári sem ...

7.

„Gleðilega páska til vina og vandamanna.“

Algeng kveðja á Facebook.

Athugasemd: Þetta er afar algengt en frekar asnaleg kveðja. Þeim fer hins vegar fækkandi sem orða kveðjuna segir í tillögunni. Einnig er óhætt að orða það svona: Vinir og vandamenn, gleðilega páska.

Enskumælandi segja: „Happy easter to you, merry christmas to you“ og svo framvegis. 

Hér á klakanum tölum við frá hjartanu og leyfum kveðjunni að fara til vina og vandamanna: Gleðilega páska. Varla er það vandamál þó óskyldir taki kveðjuna til sín.

Tillaga: Gleðilega páska vinir og vandamenn.