Skáli tekinn ofan, VS og plast sem fer niður

Orðlof

Klisja

Orðið klisja er notað um orðalag sem í fyrstu var ef til vill frumlegt og nýstárlegt en verður vegna ofnotkunar útslitið og tákn um flatneskjulegan stíl. 

Orðið er til í mörgum tungumálum kringum okkur og er dregið af franska orðinu cliché sem er haft um prentmót til að prenta myndir í blýprenti. Hugmyndin er þess vegna sú að þeir sem nota klisjur prenta einfaldlega mynd sem annar hefur dregið upp, og geta gert það óhóflega oft.

Sem dæmi um klisjukennt orðalag mætti nefna, ’hún lagði skóna á hilluna’. Það er í sjálfu sér myndrænt orðalag og gæti átt vel við um íþróttamenn sem treysta mikið á skóbúnað en hætta í sinni íþrótt. Orðalagið verður síðan klisja vegna ofnotkunar og hugsunarleysis, til dæmis á það sérstaklega illa við um sundfólk sem hættir að keppa í sinni grein. En rétt er að taka fram að orðalagið ’hann lagði sundgleraugun á bakkann’ er álíka mikil klisja enda er það einfaldlega mótað eftir fyrri klisjunni án nokkurs frumleika.

Vísindavefurinn.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Væringjaskálinn í Lækjarbotnum var tekinn ofan 1962, en svo endurreistur …“

Myndatexti á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 28.8.21.                                     

Athugasemd: Í gamla daga var það kallað að taka ofan þegar kallar tóku af sér hattinn annað hvort þegar inn var komið eða í virðingarskyni við þá sem þeir mættu á förnum vegi.

Á ensku er til orðasambandið „to take down“. Oxford orðabókin segir meðal annars um merkinguna:

to remove a structure, especially by separating it into pieces

Og þá skildi ég hvað átt var við í fréttinni. Skálinn hafði verið tekinn í sundur og síðan endurreistur annars staðar.

Nýlunda er að hægt sé að fletta upp í ensk-enskri orðabók til að fá þýðingu á íslensku orðalagi. 

Tillaga: Væringjaskálinn í Lækjarbotnum var tekinn í sundur árið 1962, en svo endurreistur …

2.

„VS.“

Auglýsing á blaðsíðu 45 í Morgunblaðinu 28.8.21.                                     

Athugasemd: Þetta kallast einbeittur brotavilji. Algjör fyrirlitning á íslensku máli. Það voru nefnilega ekki mistök eða yfirsjón þegar samskonar auglýsing og þessi birtist á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 21.8.21 og ég gat um í síðasta pistli.

Einhver deli sem samdi auglýsinguna kann ekki eða vill ekki nota íslensku   þegar hann kynnir næsta fótboltaleik. Í efstu deild enska fótboltans mun Liverpool leika gegn Brentford. Ekki „versus“ eða „vs“.

Síminn, Morgunblaðið og mbl.is standa að þessari útsendingu. Auglýsingin er þeim til lítillar upphefðar.

Tillaga: Gegn.

3.

„Búast við versta fellibylnum frá miðri nítjándu öld“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Skyldu margir fellibyljir koma frá liðinni tíð, það er miðri 19. öld? Auðvitað skilst orðalagið og er ekki rangt, síður en svo. Hins vegar hefði mátt orða þetta betur.

Þegar fellibylur í hafi nálgast strönd er oft sagt að hann gangi á land. Ekkert lakara er að segja að hann nái landi, fari á land og svo framvegis.

Í fréttinni segir:

Til að setja þetta í samhengi, þá verður þetta einn sterkasti fellibylur til þess að fara yfir Louisiana síðan í kringum árið 1850.

Þetta er ekki vel orðað. Feitletruðu orðunum ætti sleppa og setja sem fer yfir.

Tillaga: Búist við versta fellibylnum síðan 1850.

4.

„Fimm­tán eru á sjúkra­húsi og …“

Frétt á fréttablaðinu.is og vísir.is.                                     

Athugasemd: Hrósið fá tveir blaðamenn. Þeir skrifa um covid-19 smit í þjóðfélaginu og byrja hvergi málsgreinar á tölustöfum. Þess í stað eru þær skrifaðar með bókstöfum eða umorðaðar þannig að á eftir punkti eða í upphafi eru ávallt bókstafir.

Þetta er til mikillar fyrirmyndar hjá Svövu Marínu Óskarsdóttur, blaðamanni Fréttablaðsins og Kjartani Kjartanssyni, blaðamanni Vísis.

Þess má hér geta að nafnið Marín getur hvort tveggja verið Marín eða Marínu í þolfalli og þágufalli.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Plastið er ekkert að fara neitt niður.“

Frétt á ruv.is                                     

Athugasemd: Af þessu leiðir að plastið er ennþá „uppi“. Hvað merkir þetta eiginlega? Hér er samhengið:

Plastið er ekkert að fara neitt niður. Það er náttúrulega yfirleitt í kringum 65 og upp í 90 eða 100 prósent rusls á hverri strönd.

Átt er við að plast á ströndum landsins minnkar ekki. Og hvers vegna er ekki hægt að orða það þannig. Er eitthvað skiljanlegra að segja að „plastið sé ekki að fara niður“? Best hefði verið að tala um plastrusl eða úrgang enda er fréttin um það, ekki efnið sem slíkt.

Verkefni blaðamanns (eða fréttamanns) er ekki að skrifa nákvæmlega niður það sem viðmælandinn segir í hljóðupptökutækið. Hann getur verið illa fyrir kallaður eða taugaóstyrkur og segir ef til vill eitthvað sem hann vildi síðar hafa orðað á annan máta eða sleppt. 

Blaðamaður á að umorða það sem viðmælandinn segir og laga agnúa á máli þeirra, færa ræðuna í ritmál. Í þessu tilfelli hefði blaðamaðurinn átt að vita að það er tómt bull að segja að „plast fari ekki niður“ þegar átt er við að það minnki ekki.

Tillaga: Plastrusl minnkar ekkert.

6.

„Coca-Cola á Íslandi hef­ur sent bréf þess efn­is til KSÍ þar sem óskað er eft­ir samtali um þessi mál …“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Sagnorð virðast vera eitruð. Hér er „óskað eftir samtali“ í stað þess að óska eftir að fá að ræða við KSÍ. 

Hver er munurinn? Enginn í þessu tilfelli nema sá að hið síðarnefna er einfaldara og eðlilegra mál. 

Hið fyrrnefnda á líklega að vera hátíðlegra eða formlegra, einskonar tilraun til að nútímavæða fornan kansellístíl. 

Ósjálfrátt verða sumir afar hátíðlegir þegar senda á út fréttatilkynningu og þá flækjast orðin aldeilis fyrir þeim.

Framleiðandi Kók á Íslandi hét einu sinni Vífilfell hf. Með tímanum þótti það ekki nógu fínt og ákveðið var að breyta og taka upp einfaldara og elskulegra nafn svo alþýða landsins ætti auðveldara með að bera það fram og muna. Og nú kaupum við kók frá „Coca-Cola European Partners Ísland“. Hald’iði að það sé nú munur.

Þess má geta að fjallið Vífilsfell er enn á sínum stað en mun nú heita „Slave Mountain“. Nýja örnefnið þarf vart að skýra.

Tillaga: Coca-Cola á Íslandi hef­ur sent bréf til KSÍ og óskað eftir að ræða þessi mál …

Versus, án sykur og möguleg sjóbúð

Orðlof

Afmæli

Elsta dæmi sem vitað er um er í skrifum Árna Magnússonar handritasafnara (1663-1730). Það bendir til þess að orðið sé nýtt og lítt þekkt þá að hann sér ástæðu til að þýða það á latínu innan sviga.  

Orðið er skylt sögninni afmæla ’afmarka í tíma eða rúmi’ en hún er lítið notuð og nafnorðið lifir sínu eigin lífi, óháð henni og mælingum yfirleitt eins og sést á því að það er oft borið fram ’ammæli’.

Orðaborgarar.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Áslaug vill slaka verulega gagnvart sóttkví.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þetta er ferlega illa skrifað, eiginlega vanhugsað. „Gagnvart“ er forsetning er stendur þarna í algjörri þarfleysu.

Í Málfarsbankanum stendur eftirfarandi:

Forsetningin gagnvert er upphaflega hk.-mynd af lo. gagnverður. Hún er algeng í fornu máli, t.d.:

sátu þeir [Egill og Yngvar] gagnvert þeim Skalla-Grími og Þórólfi (Egils saga 31.k);

Og þar segir líka:

Í tilgreindum dæmum öllum virðist merking fs. gagnvert, gagnvart vera bein, þ.e. andspænis; á móti en í síðari alda máli hefur merkingin breyst. 

Það er afar lærdómsríkt að velta slíkum merkingarbreytingum fyrir sér, t.d.:

vera afbrýðisamur gagnvart e-m 

Pistillinn í Málfarsbankanum er fróðlegur en ofangreint er mikið stytt.

Af þessu má ráða að orðalagið á Moggavefnum er hugsanlega í samræmi við það sem nú tíðkast. Þar með er ekki öll sagan sögð. Þegar slakað er á sóttkví verið er að tala um reglurnar, ekki kví, herbergi í sóttvarnarhúsi eða á heimili. Þar af leiðandi passar „gagnvart“ ekki.

Tillaga: Áslaug vill slaka verulega á reglum sóttkví.

2.

„vs.“

Auglýsing á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 21.8.21.                                     

Athugasemd: Tvö ensk lið munu keppa í fótbolta síðari hluta dagsins. Á milli skjaldarmerkja liðanna sendur skrifað „vs.“ og er ensk skammstöfun sem merkir „versus“. Í orðabókinni minni segir:

Preposition. Against (especially in sporting and legal use): England versus Australia.

Sem sagt, „versus“ merkir á íslensku gegn. Tvö lið leika gegn hvoru öðru, ekki „vs.“ hvoru öðru.

Morgunblaðið, Síminn og mbl.is skrifa undir auglýsinguna. 

Annað hvort á að tala og skrifa íslensku eða útlensku. Ekki blanda tveimur tungumálum saman. Aldrei. 

Af hverju, kann einhver að spyrja. Svarið er einfalt og flókið í senn. 

Enskt mál ryðst yfir menningu annarra þjóða með fjölbreyttri afþreyingu, bókmenntum, vísindum og fréttum. Ungt fólk gæti haldið að slettur, ensk orðaröð og beinar þýðingar úr ensku séu einfaldlega eðlilegar. Svo er ekki. Íslensk þjóð býr að mikilli menningu, ekki aðeins er tungumálið gamalt en frjótt, heldur byggjum við á kvikri menningarstarfsemi í einstöku landi.

Gefum við tungumálið eftir kunnum við að tapa tilfinningunni fyrir þjóðerni okkar og þá er líklega skammt í að við töpum sjálfstæðinu, að hluta eða öllu leyti.

Í Njálssögu segir frá Hallkatli Skarfssyni, bróður Otkels, sem þótti ekki sá skarpasti. Gunnar Hámundarson vó þá bræður en bað Hallkel áður að veitast ekki að sér því hann vildi hlífa honum:

Það mun ekki gera,“ segir Hallbjörn. „Þú munt þó drepa vilja bróður minn og er það skömm ef eg sit hjá“ og lagði til Gunnars tveim höndum miklu spjóti.

Hallbjörn hafði ekki erindi sem erfiði og var spjótslagið hans síðasta. Þetta datt mér í hug þegar ég sá auglýsinguna og nöfn fyrirtækjanna sem birta hana. Tungumálið er áberandi hluti menningar okkar og það er mikil skömm ef fólk og fyrirtæki sitja hjá þegar íslenskan á undir högg að sækja. Allan tiltækan liðstyrk þarf og enginn má skerast úr leik.

Það er skömm þegar Mogginn, Moggavefurinn og Síminn sitja hjá.

Tillaga: Gegn.

3.

„Án sykur.“

Auglýsing í sjónvarpi.                                     

Athugasemd: Ölgerðin auglýsir „sevenup“ gosdrykk og segir hann vera „án sykur“.

Auðvitað ber Ölgerðinni að hafa orðið sykur í eignarfalli. Það gerir hún ekki.

Auglýsing er hvorki Ölgerðinni né auglýsingastofunni til sóma. Þvert á móti.

Tillaga: Án sykurs

4.

„Fundu óvænt mögulega sjóbúð frá landnámi í Seyðisfirði.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Sjóðbúðin er hugsanlega eða líklega frá landnámi. Atviksorðið mögulega á ekki við í þessu sambandi. Hins vegar er mögulegt að sjóbúðin sé frá landnámi en ef ekki eru þetta fornar minjar. Ágætt er að nota það orð.

Það sem fannst getur mögulega eða hugsanlega verið sjóbúð eða naust. Hins vegar er hún ekki möguleg sjóbúð.

Fróðlegt er að gúggla orðið mögulega á vefnum og þá kemur í ljós hversu kjánalega það er oft notað. Orðið er vinsælt meðal fjölmiðlamanna en skilningur á notkun þess virðist lítill.

Tillaga: Fundu óvænt minjar frá landnámi í Seyðisfirði.

5.

„Við munum þurfa að bregðast áfram við.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 25.8.21.                                     

Athugasemd: Þetta er illa skrifað og blaðamaðurinn hefði átt að lagfæra orðalag viðmælanda síns.

Orðalagið að bregðast við merkir að gera eitthvað skjótlega vegna aðstæðna. Þegar það fer að rigna getur sá sem er úti brugðist við, sett upp hettu á úlpu, húfu, notað regnhlíf og svo framvegis. 

Eftir að hann hefur brugðist við vegna rigningarinnar er viðbragðinu lokið. Snúi hann heim og sæki stígvél, regnheld föt eða álíka það ekki viðbragð heldur framhald af því.

Atviksorðið áfram í frétt Moggans gefur til kynna að þeir sem um er rætt geri nú aðrar ráðstafanir við hæfi því viðbragðinu er lokið.

Svo má auðvitað spyrja hvort sá sé ekki „viðbragðsaðili“ sem bregst við vegna rigningarinnar með því að spenna upp regnhlíf. Segi þetta því orðið er eitt það kjánalegasta í íslensku máli, ómarkvisst, loðið og ofnotað í fjölmiðlum og víðar.

Tillaga: Við munum þurfa að gera meira.

6.

„Lamdi vegfaranda með hælaskó í höfuðið.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Eiga vegfarendur með hælaskó það skilið að vera lamdir í höfuðið? Líklega er þetta ekki fyndið, en það mátti reyna..

Orðaröð í setningu skiptir máli. Ofangreint er ekki beinlínis vitlaust en hægt er að orða þetta betur.

Tillaga: Lamdi vegfaranda í höfuðið með hælaskó.

Hann er team hvorugt, alvöru shithousery og risaalda

Orðlof

Kæra og ákæra

Það er lágmark þegar verið er að flytja fréttir að fréttamenn þekki mismuninn á kæru, ákæru og einkamálum.

Þegar einhver telur að á sér hafi verið brotið og að brotið geti varað við refsilög, þá er hægt að kæra verknaðinn til lögregluyfirvalda. Lögregluyfirvöld fara þá yfir málið og geta ákveðið að ákæra er talið er að ákæran geti leitt til þess að sá sem talið er að hafi brotið af sér verði dæmdur.

Facebook. Gísli Gíslason 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Á ein­hverj­um tíma­punkti fóru ljós­mynd­ar­ar sem heim­sótt hafa svæðið að kalla gíg­inn Dreka­augað út frá sér­stakri lög­un hans og litn­um á vatn­inu.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Eitt er að geta tekið fallegar myndir af landinu og annað að skrifa læsilegan texta með honum. Blaðamaður Morgunblaðsins tekur góðar sumarmyndir við kjöraðstæður og notar til þess dróna. Hann mætt vanda betur það sem hann skrifar.

„Tímapunktur“ er orðleysa sem nýlega var fundin upp. Hjálpar lesandanum ekkert.

Blaðamaðurinn á ekkert með að skálda upp örnefni á sprengigíg skammt frá Veiðivötnum. Ónefnið hefur ekkert að gera með staðhætti og byggir á einhverju sem hann þykist sjá úr lofti. Fæstir ferðamenn eru á flugi.

Veiðivatnasvæðið er stórkostlegt. Þar er fjölmargt að sjá, fögur vötn, viðkvæman gróður og sérkennilegt landslag. Veiði er í mörgum vötnum. Oft er sumarfagurt þarna en getur samt verið skelfilega kalt og hráslagalegt við vötnin og hverfa þá rómantískar lýsingar og drekar breytast í eitthvað allt annað. 

Tillaga: Einhvern tímann fóru ljós­mynd­ar­ar sem taka myndir úr lofti að líkja gígnum við drekaauga vegna lög­unar hans og litn­um á vatn­inu.

2.

„Segist Sævar raunar hvorki halda með honum né einum helsta keppinaut hans, Jeff Bezos.„Ég er „team“ hvorugt. Ég er ekkert mjög ánægður með þá,“ sagði hann.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Blaðamanni er ekki skylt að skrifa nákvæmlega það sem viðmælandinn segir. Meira máli skiptir að skrifa það sem hann á við.

Útlendar slettur í íslenskum fjölmiðlum afar hættulegar. Þær eru sem dropinn er holar steininn. Hægt, rólega, en markvisst, valda þær skaða á íslensku máli og ættu aldrei að sjást, hvorki í gæsalöppum né án þeirra. Aðalatriðið er að blaðamenn, viðmælendur og aðrir gæti að tungumálinu okkar.

Ég skil voða lítið í útlensku en held að tillagan hér fyrir neðan sé betri en tilvitnunin á Moggavefnum. Einfaldlega með því að sleppa setningunni með slettunni.

Tillaga: Segist Sævar raunar hvorki halda með honum né einum helsta keppinaut hans, Jeff Bezos. „Ég er ekkert mjög ánægður með þá,“ sagði hann.

3.

„Depp ætl­ar í meiðyrðamál gegn henni fyr­ir um­mæli sem hún hafði uppi í skoðana­grein sem birt var í Washingt­on Post árið 2018.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Blaðamenn sem þýða nota oft ómeðvitað enskt orðalag. Á vefmiðlinum People segir:

The actor, 58, is suing his ex-wife over a 2018 Washington Post op-ed where Heard, 35, wrote about surviving domestic violence. 

Enska skammstöfunin „op-ed“ merkir „opposite the editorial page“ eða „opinions and editorials page“ samkvæmt orðabókum. Segja má að „op-ed“ að sé grein sem skrifuð er af öðrum en ritstjórn fjölmiðilsins. Hér á landi er talað um aðsendar greinar.

Blaðamaðurinn þýðir „op-ed“ sem „skoðanagrein“. Orðið þekkist ekki en er óvitlaust.

Orðalagið í tilvitnuninni er ekki gott. Tillagan hér fyrir neðan er skárri og þarf varla að fjölyrða meira um það.

Í fréttinni segir:

Þetta er ekki í fyrsta skipti sem Depp fer í mál vegna máls­ins. Á síðasta ári höfðaði hann mál gegn út­gef­anda …

Blaðamaðurinn klifar á orðinu mál. Slíkt kallast nástaða og vandaðir skrifarar reyna að forðast að lenda í slíku. 

Tillaga: Depp ætl­ar í meiðyrðamál gegn henni vegna ummæla hennar í grein sem birtist Washingt­on Post árið 2018.

4.

„Verðum samt líka að geta hrósað fyrir alvöru shithousery.“

Færsla á Tvitter.                                     

Athugasemd: Hvað þýðir þetta? Sá sem skrifar telur sig vera mikinn sérfræðing í fótbolta en hann tekur nánast ekki öðru vísi til orða en að misbjóða íslenskunni með enskum slettum.

Þetta er til svo mikillar skammar að furðulegt sé að enginn skuli áminna manninn. Hann ætti skilið rauða spjaldið en því fylgir í fótboltareglum sjálfkrafa eins leiks bann. Svona delar taka varla neinni tilsögn og því nauðsynlegt að setja þá í bann eins og alvöru bófa.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Skip sem sökk við Kodiak-eyju und­an strönd­um Alaska fyr­ir rúm­um þrjá­tíu árum hef­ur tekið að leka dísilolíu í hafið.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þetta er öfugsnúin málsgrein. Betur fer á því að kom strax að aðalatriðinu eins og gert er í tillögunni. Sé skip á hafsbotni er varla við öðru að búast en að olían leki í hafið. Þarf að hafa orð á því?

Í fréttinni segir:

Fyrst var til­kynnt um að til olíu sæ­ist í sjón­um …

Heimildin er Anchorage Daily News. Þar segir:

The first reports of an oil sheen …

Enska orðið „sheen“ merkir ekki að sjá. Hér merkir það blettur eða flekkur á sjónum, olíuflekkur.

Í fréttinni segir:

Skipið varð fyr­ir skyndi­legri risa­öldu …

Ekki veit ég hvað „skyndileg risaalda“ merkir. Hins vegar hafa margir heyrt um brot, brotsjó og holskeflu. Hafi þýðandi ekki nokkuð góð tök á íslensku máli þýðir hann bara „rouge wawe“ sem „risaöldu“ og þykist hafa gert vel enda virðast ritstjórar og aðrir yfirmenn bara allsáttir með framgönguna.

Í fréttinni segir:

Síðar var skipið togað inn í Womens-flóa, þar sem það sökk síðar.

Nokkur munur er á sögnunum draga og toga. Skárra er að orða þetta svona:

Síðar var skipið dregið inn í Womans-flóa þar sem það sökk.

Og loks segir í fréttinni:

„Þeim hef­ur tek­ist að lág­marka lek­ann,“ hef­ur fréttamiðill­inn Anchorage Daily News eft­ir Jade Gamble, sem hef­ur yf­ir­um­sjón inn­an Alaska með lek­um á borð við þenn­an.

Varla telst þetta vel orðað. 

Fréttin er illa þýdd. Er engin krafa gerð til blaðamanna á Mogganum að þeir hafi einhverja marktæka reynslu í skrifum áður en þeir eru ráðnir. Eða er ætlunin að þeir skáni með árunum? En hvað með lesendur, má bjóða þeim allt?

Tillaga: Dísilolía lekur nú úr skipi sem sökk við Kodiak-eyju við Alaska fyr­ir rúm­um þrjá­tíu árum.

Bottom linið, gera góða hluti og í fjölskyldusambandi

Orðlof

Andfælur

No. andfælur (kvk.flt.) merkir ofboð í svefni.  

Ásgeir Blöndal segir að forliðurinn and- hafi hér svipaða merkingu og í andstyggur, sbr. andstyggilegur, viðurstyggilegur. Það er einkum algengt í orðasambandinu vakna/hrökkva (upp)/ rjúka upp með andfælum, sbr. Göngu-Hrólfs sögu:

Hrólfur vaknar með andfælum og sprettur upp (FN II, 375 (1500–1525)).

Svipað orðafar í nokkuð annarri merkingu er að finna í Ævisögu Jóns Ólafssonar Indíafara:

PJ ... sleppti stýrinu; en PvB .... hljóp í andfælum upp til stýrisins (m17 (JÓlInd 225)).

Málfarsbankinn. Pistlar Jóns G. Friðjónssonar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bottom lineið er að þetta er samkvæmisleikur- samkvæmisleikur kvenna undanfarnar aldir. Það að dismissa það er líka að dismissa ákveðna menningu.“

Færsla á Tvitter.                                     

Athugasemd: Hvers vegna velur fólk ekki annað hvort tungumálið, ensku eða íslensku? Alls engin þörf á því að blanda tveimur tungumálum saman.

Sami maður segir þetta á Tvitter:

… annað að segja að fullorðið fólk séu basically hálfvitar fyrir að vera að eiga gaman og vera í silly leik.

Sá sem svona talar ber ekki virðingu fyrir íslenskri tungu.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Fjölmennan hóp viðbragðsaðila þurfti til þess að koma konu á níræðisaldri úr hrakningum …“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Enginn veit hvað orðið „viðbragðsaðili“ þýðir. Fjölmiðlamenn hafa gripið það og nota án nokkurs samræmis. Reynt er að koma því að sem víðast að. Hugsanlega kann orðið að merkja alla þá sem opinberlega koma að slysum eða óhöppum. Slíkt er algjör óþarfi vegna þess að nöfn eru til á þeim öllum: Lögregla, sjúkralið, slökkvilið, landhelgisgæsla, björgunarsveitir (með ótal nöfn) og fleiri og fleiri svo ekki sé minnst á þig og mig, almenning í landinu sem bregst við þegar þegar komið er að slysi.

Tilhneigingin hjá fjölmiðlum er að ofnota orðið „aðili“, sjá örfá orð á málfarsbankanum.

Heimild fréttarinnar er á Facebook og Tvitter. Hvergi er talað um það sem á íslensku er nefnt „viðbragðsaðili“. Á fyrrnefndu heimildinni segir einfaldlega:

Cornwall Fire and Rescue Service were in attendance, along with their specialist water rescue team, Cornwall Air Ambulance, and SWAST …

Þarna kom til hjálpar slökkvilið, þyrlusveit og sjúkrabílaþjónusta. Í leti sinni kallar blaðamaðurinn þennan hóp „viðbragðsaðila“, nennir ekki að telja þá upp.

Held að fjölmiðlaaðilar þurfi að endurskoða notkunina á þessu orði svo hlustunaraðilar og aðrir fréttalestraraðilar átti sig á því að margir viðbragðsaðilar eru einungis björgunaraðilar.

Tillaga: Marga björgunarmenn þurfti til að ná konu á níræðisaldri úr ógöngum …

3.

„Hann er sem stend­ur með U19 ára landsliði Íslands á EM í Króa­tíu þar sem liðið hef­ur gert góða hluti.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Var landsliðið að tálga fugla, smíða leikföng og fleiri hluti? Nei, auðvitað ekki. Þetta er ekki rangt orðalag en skelfilega flatt og ómerkilegt í þessu samhengi.

Af hverju eru íþróttamenn sífellt að „gera góða hluti? Hvað var um orðalagið að standa sig vel?

Tillaga: Hann er nú með U19 ára landsliði Íslands á EM í Króa­tíu þar sem liðið hef­ur staðið sig vel.

4.

„… og á kon­an að hafa átt í fjöl­skyldu­sam­bandi við alla fjóra ein­stak­ling­ana sem urðu fyrir árás­inni.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Skrýtið þetta orðalag að „eiga í fjölskyldusambandi“ við einhvern. Ég giska á að fólkið í fréttinni hafi verið í sömu fjölskyldunni. 

Auðvitað kann að vera að konan hafi til dæmis meitt ættingja sína og einnig ættingja eiginmanns síns. Tölum við þá um „fjölskyldusamband“ fólksins sem á hlut að málinu? Mér finnst þetta hálf asnalega komist að orði.

Danski vefmiðillinn Politiken er heimildin og segir þar:

Kvinden er 49 år og har »en familiær relation« til alle fire tilskadekomne …

Þýðum við svona sem „fjölskyldusamband“? Meðan málsatvik eru ekki skýrari má giska á að konan sé skilin og hafi ráðist á fyrrum tengdafólk sitt.

Tillaga: … og á konan að hafa verið tengd þeim sem hún réðst á.

5.

„Eins og ég hef drepið á hér áður hentuðu tímasetningar á beinum útsendingum frá  Ólympíuleikunum sem enduðu fyrir rúmri viku hinum almenna leikmanni illa, voru annaðhvort á nóttunni eða á morgnana.“

Ljósvakinn á blaðsíðu 30 í Morgunblaðinu 17.8.21.                                    

Athugasemd: Þetta er óhemju löng málsgrein, flókin og illskiljanleg.

Hver er „hinn almenni leikmaður“? Er hann íþróttamaður, óprestlærður maður, sá sem er ekki fagmaður eða sérfræðingur eða á höfundurinn við almenning? Orðið er illa valið.

Orðið annaðhvort er hér rétt skrifað. Á málinu segir:

Samtengingin annaðhvort … eða er svokölluð fleyguð samtenging. Nafnið er dregið af því að eitt eða fleiri orð eru á milli annaðhvort og eða. Samtenginguna er aðeins hægt að nota þegar um tvo möguleika er að ræða. Þetta er annaðhvort Jón eða Pétur.

Athuga að annaðhvort er ritað í einu orði þegar það er hluti þessarar samtengingar. 

Fornöfnin annar hvor er á hinn bóginn venja að rita í tveimur orðum. 

Annað hvort þeirra hlýtur að hafa skrifað bréfið; það hefur verið annaðhvort Jón eða Gunna.

Höfundur á við að tími útsendingar frá Ólympíuleikunum hentaði illa. Hann slítur atviksorðið illa frá samhenginu með langri innskotssetningu sem skiptir litlu sem engu máli og lesandinn ruglast. Vera kann að kalla megi sögnina henta og lýsingarorðið illa fleygaða lýsingu þegar þau standa svona langt frá hvoru öðru.

Í pistlinum segir:

Eins og ég hef drepið á hér áður …

Þessi orð eru varla við hæfi, eru dálítið yfirlætisleg. Vart er við því að búast að lesendur leggi á minnið hvað höfundar pistilsins segja hverju sinni. Ég gýt til dæmis oft augunum á dálkinn og staldra við finni ég eitthvað áhugavert. Allt er samt gleymt þegar lestri blaðsins er lokið nema ef vera kunni að eitthvað hafi greipst í undirmeðvitundina.

Annars er ég fyllilega sammála höfundinum um Ólympíuleikana. Ég fylgdist að þessu sinni aðeins með fréttum fjölmiðla en horfði ekki á beinar útsendingar.

Tillaga: Beinar útsendingar frá Ólympíuleikunum hentuðu almenningi illa því þær voru annaðhvort á nóttunni eða á morgnana.

6.

„Eingöngu um 70 km frá Reykjavík.“

Fasteignaauglýsing í Fréttablaðinu 17.8.21.                                     

Athugasemd: Þarna er rangt orð notað. Atviksorðið eingöngu getur þýtt aðeins og bara samkvæmt málinu. Hér á það engan veginn við en hin orðin passa bæði ágætlega.

Tillaga: Aðeins um 70 km frá Reykjavík.

Málsgrein á aldrei að byrja á tölustaf

Aldrei á að byrja málsgrein á tölustöfum. Ástæðan er einföld. Á eftir punkti eða í upphafi skrifa er ritaður hástafur, upphafsstafur, ekki lítill stafur. Tölustafir eru alltaf eins, enginn hástafur eða lítill stafur. Tölustafur í upphafi fréttar ruglar.

Í fyrstu grein ritreglna segir:

Stór stafur er alltaf ritaður í upphafi máls og í nýrri málsgrein á eftir punkti.

Af þessu leiðir að annað hvort á að skrifa töluna með bókstöfum eða umorða setninguna svo tölustafurinn verði ekki fremstur. Þannig er þetta út um allan heim. Hér á landi virðast margir blaðamenn ekkert vita um þetta.

Á vefnum Grammar Monster segir:

It is considered untidy to start sentences with figures. You should either reword your sentence or write the number in full.

Blaðamenn á öllum fjölmiðum eiga það til að byrja málsgreinar á tölustöfum. Ef ekki allir þá eru allir undir þá sök seldir að leiðbeina ekki þeim sem gera þetta. Fyrst og síðast hvílir ábyrgðin á stjórnendum fjölmiðlanna, ritstjórum, ritstjórnarfulltrúum og öðrum sem teljast til umsjónarmanna. Þeir standa sig illa að þessu leyti.

Í tæpa tvo mánuði hef ég hagað mér svo heimskulega að ég hef skrifað niður þau skipti sem ég rekst á tölustafi í upphafi málsgreinar. Mér hefur lengi virst þetta svo algengt að ég vildi athuga hvort rétt væri. Og svo er. 

Verst er þegar fjölmiðlar segja frá kórónufaraldrinum. Blaðamenn sjá á vef á vefnum covid.is, tölfræði dagsins. Þeir virðast skrifa allt í belg og biðu sem þar stendur og byrja á tölustöfunum: „1.988 eru í sóttkví í dag“ og svo framvegis í stað þess að skrifa „Í sóttkví eru nú 1.988 manns.“

Já, en þetta er nú bara tölur um faraldurinn, kann einhver að segja. Nei, þetta eru fréttir og þær þarf að reiða fram eins og rétt er. Eða er stundum réttlætanlegt að skrifa vitleysu?

Ekki hef ég rýnt svo vel í fréttir að ég hafi fundið allt. Þar að auki les ég ekki alla fjölmiðla á sama hátt. Þeir eru ólíkir sem og blaðamennskan sem stunduð er.

Hér er listinn minn og í honum er greint frá upphafi fréttar og linkur á hana fylgir.

Mogginn

1. 120 til­kynn­ing­ar … mbl.is. 
2. 159 er enn. mbl.is. 
3. 90 prósent … Morgunblaðið 29.6.20, blaðsíða 14
4. 32 stúlk­ur … mbl.is. 
5. 119 einstaklingar …  Morgunblaðið 15.7.21, blaðsíðu 32.
6. 827 einstaklingar … Morgunblaðið 20.7.21, forsíða.
7. 955 hegningarlagabrot … Morgunblaðið 23.7.21, blaðsíða 10.
8. 71 kór­ónu­veiru­smit … mbl.is. 
9. 122 greindust … Blaðsíða 6 í Morgunblaðinu 29.7.21. 
10. 1. nóvember 1913 … Blaðsíða 21 í Morgunblaðinu 31.7.21.
11. 67 kór­ónu­veiru­smit … mbl.is. 
12. 4152 sýni … mbl.is. 
13. 24 hafa … Blaðsíða 4 í Morgunblaðinu 4.8.21. 
14. 42 ára … mbl.is. 
15. 151 kór­ónu­veiru­smit … mbl.is. 
16. 94 eru … mbl.is
17. 119 kór­ónu­veiru­smit … mbl.is. 
18. 800 heim­ili … mbl.is. 
19. 57 kór­ónu­veiru­smit … mbl.is. 
20. 106 kór­ónu­veiru­smit  … mbl.is. 
21. 14 daga … mbl.is.
22. 91 var … mbl.is.
23. 14 daga … mbl.is.
24. 1.842 eru … mbl.is.
25. 14 daga  … mbl.is. 
26. 1.988 eru … mbl.is.

Vísir

1. 28 ára karlmaður … visir.is.
2. 37,4% eru … visir.is.
3. 50 þeirra … visir.is.
4. 45 þeirra … visir.is.
5. 14 daga … visir.is.
6. 151 greindist … visir.is.
7. 94 greindu … visir.is.
8. 1.388 eru … visir.is.
9. 1.136 eru … visir.is.
10. 2.333 eru … visir.is
11. 49 greindust … visir.is.
12. 23 hinna … visir.is.
13. 1.380 eru … visir.is.
14. 1.842 eru … visir.is.
15. 111 greindust … visir.is.
16. 2.385 innanlandssýni … vísir.is.

Ríkisútvarpið

1. 67 greindust  … ruv.is.
2. 108 greindust  … ruv.is.
3. 116 smit … ruv.is.
4. 55 þeirra sem … ruv.is.
5. 94 voru. ruv.is.
6. 119 greindust ruv.is.
7. 3,84 prósent … ruv.is.
8. 57 greindust … ruv.is.
9. 1.380 eru  … ruv.is.
10. 18 eru ruv.is.
11. 106 manns  … ruv.is.
12. 130 greindust … ruv.is.
13. 55 greindust … ruv.is.
14. 30 voru  … ruv.is.
15. 1.988 eru … ruv.is.
16. 14 daga … ruv.is.

DV

1. 106 greindust  … dv.is.
2. 130 greindust … dv.is.
3. 55 kórónuveirusmit … dv.is.
4. 30 voru … dv.is.

Fréttablaðið

1. 21 er … frettabladid.is.
2. 21 manns á­höfninni … frettabladid.is.
3. 321 barn og … frettabladid.is.

Við, við við ... haldið í tökum og niðurrifi forðað

Orðlof

Forða

Sögnin forða merkir: koma undan, bjarga. 

Hún forðaði barninu frá bráðum bana. 

Það stangast á við merkingu orðsins þegar tekið er til orða á þessa leið: 

„Hún forðaði slysinu.“ 

Eðlilegra gæti verið að orða þetta fremur t.d. svona: 

Hún komst hjá slysi eða 

Hún forðaði sér frá því að lenda í slysi.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„„Við vorum einmitt í mjög skemmtilegu verkefni, við Daníel Þórhallsson sem var í meistaranámi hjá okkur, þar sem við vorum að vinna með vísindamönnum í Kiel í Þýskalandi, sem voru að taka mjög nákvæm gögn af botninum og þá vorum við komin með kafbát og þá erum við komin nær.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Viðtöl eru vandmeðfarinn. Galdurinn er að meðal annars að umorða það sem viðmælandinn segir. Alls ekki að skrifa orðrétt upp eftir honum. Það er ekki hlutverk blaðamanns. Í gamla daga sáu svokallaðir einkaritarar um það. Verkefni blaðamannsins er að koma talmáli til skila í ritmáli. Það er alls ekki gert með því að rita upp orðrétta frásögn þess sem talar.

Segja má að ofangreind málsgrein sem er alltof löng og raunar misþyrming á orðum viðmælandans. Blaðamaðurinn túlkar ekkert, gerir eins og einkaritari, skrifar hugsunarlaust upp allt það sem maðurinn segir. 

Góður blaðamaður þarf ekki að taka upp viðtal, heldur skrifa það sem viðmælandinn segir í stikkorðum. Síðan á hann að túlka það sem sagt var, ýmist í eigin orðum eða sem beina tilvitnun.

Orðrétt frásögn af upptökutæki verður sjaldnast annað en geld frásögn, eftiröpun. Lesandanum er enginn greiði gerður með slíkum vinnubrögðum, þvert á móti.

Viðmælandinn talar í belg og biðu í tilvitnuninni hér fyrir ofan. Blaðamaðurinn þarf að gefa lesandanum tækifæri til að skilja og það gera hann með því að stytta málsgreinina, nota punkt og umorða.

Grundvallaratriðið er að blaðamaður er ekki ritari.

Tillaga: Við Daníel Þorhallsson, stúdent í meistarnámi, unnum með vísindamönnum í Kiel að skemmtilegu verkefni. Þeir tóku myndir nærmyndir af hafsbotninum með mikilli upplausn.

2.

„Það þýðir að hver sá sem ekki er bólusettur gegn Covid-19 mun á ein­hverj­um tíma­punkti kom­ast í snert­ingu við veiruna.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Enn einu sinni er notuð orðleysan „tímapunktur“. Heimild fréttarinnar er enski vefurinn Observer. Þar segir:

And that does mean that anyone who’s still unvaccinated at some point will meet the virus …

Enska orðalagið „at some point“ þýðir hér á íslensku „einhvern tímann“. Í ensku orðabókinni minni eru gefnar um átján ólíkar merkingar orðsins „point“. Getur verið hvass oddur, greinamerki, staður á korti, atriði í samkomulagi, unnið stig í íþróttum, prósenta, stefna á áttavita og fleira og fleira.

Hér á landi er getur punktur samkvæmt orðabókinni merkt eftirfarandi:

1. Greinarmerki á eftir setningu
2. Afmarkaður staður í tíma eða rúmi (hæsti punktur tindsins)
3. Afmarkaður staður í stærðfræði (punktur á línu eða í hnitakerfi)
4. Atriði, minnisatriði (minnispunktur)
5. Mælieining leturstærðar (til dæmis ellefu punkta letur)
6. Eining sem notuð er til að mæla eitthvað (fimm punkta námskeið)

Líklega getur orðið punktur verið notað enn víðar. 

Orðasambönd með orðinu þekkjast:

• Punkturinn yfir i-ið
• Upp á punkt og prik

Að þessu sögðu er afar sjaldgæft að punktur sé notaður sem hluti af tíma. Þó er það nefnt á málinu.is.

Tillaga: Það þýðir að hver sá sem ekki er bólusettur gegn Covid-19 mun einhvern tímann kom­ast í snert­ingu við veiruna.

3.

„… sem er sjö ára gam­alt líf­tæknifyr­ir­tæki með staðfestu í Bretlandi, að því er fram kem­ur í Morg­un­blaðinu í dag.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Nafnorðið staðfesta er gamalt orð í málinu og merkir bújörð. Í nútímamáli merkir það stöðugleiki, að vera staðfestur. Þó getur það vel átt við búsetu og er hér ágætlega komist að orði í fréttinni.

Haraldur Gormsson, kóngur í Danmörk, vildi að Gunnar Hámundarson, bóndi að Hlíðarenda í Fljóthlíð, myndi setjast að í landinu: 

Í Njálssögu segir:

Konungur bauð að fá Gunnari kvonfang og ríki mikið ef hann vildi þar staðfestast.

Í Laxdælu er sagt frá Þórólfi sem vegur mann í Bjarneyjum á Breiðafirði og flýr til Vigdísar frænku sinnar á Goddastöðum í Laxárdal. Þar var þrællinn Ásgautur sem að boði Vigdísar aðstoðar Þórólf. Þeir vaða og synda yfir Laxá að vetrarlagi og sleppa þannig frá þeim sem ætla að ná honum og drepa í hefnd. Að launum fær Ásgautur frelsi og segir svo í sögunni:

Síðan fer Ásgautur til Danmerkur og staðfestist þar og þótti hraustur drengur. Og endir þar sögu frá honum.

Snorri goði vildi að Þorkell Eyjólfsson sem var farmaður fengi sér jörð.

Í Laxdælu segir:

Væri það nú mitt ráð vinur að þú létir af ferðum og fengir þér staðfestu og ráðakost og gerist höfðingi sem þú átt kyn til.

Þorkell átti síðan Guðrúnu Ósvífursdóttur, þá konu sem er einna frægust í fornritunum.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Henni var „haldið í tök­um“ þegar lög­reglu­menn komu á vett­vang en hún er grunuð um bæði eign­ar­spjöll og lík­ams­árás.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Orðalagið „haldið í tökum“ eru óskiljanleg. Einna helst dettur manni í hug kvikmyndatökur eða ljósmyndatökur. Ótilneyddur þarf enginn að láta taka af sér mynd.

Líklegast er þetta bara „löggumál“ eitt af því sem valdstjórnin spinnur upp fyrir stofnanamálið því henni virðist algjörlega ómögulegt að tala villulaust alþýðumál.

Svo er það þessi „hún“ í fréttinni. Bendir til að „brotaþolsgerandinn“ sé kona en það kemur hvergi fram. Hins vegar eru konur líka menn þó löggan virðist ekki vita það. Þar með er óhætt að segja að maður hafi verið grunaður um „eignaspjöll“. „Líkamsárás“ er nefnd en ekkert frekar frá henni sagt.

Svona eru löggufréttirnar. Takmarkaðar, ófullnægjandi og fullar að vitleysu og óþarfa smáatriðum. Svo leiðinlegar eru þær að blaðamenn nenna ekki að fylgja þeim eftir og spyrjast fyrir um einstök atriði, svo ómerkilegt eru þær. Þeir afrita þær athugasemdalaust, líma inn í frétt og birta. Svo fara þeir í kaffi.

Hins vegar mætt öllum að skaðlausu sleppa þessum „fréttum“ frá löggunni. Sé eitthvað fréttnæmt í þeim gæti það verðskuldað frétt en ekki birta „dagbók lögreglunnar“ í belg og biðu. Það er engin blaðamennska.

Full stelpa ekur bíl og er stöðvuð og barnavernd og foreldrum „tilkynnt um málið“. Hverjum kemur þetta við?

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Ýmsir litu á það ákall sem fásinnu eina, og vitað er að bandaríska utanríkisráðuneytið reyndi ákaft að fá Reagan til þess að hætta við ákall sitt …“

Forystugrein Morgunblaðsins 13.8.21.                                     

Athugasemd: Þeir eru greinilega nokkrir sem skrifa leiðara Morgunblaðsins og ekki allir vel máli farnir eða góðir stílistar.

Forðum merkti orðið ákall bæn eða ávarp en einnig krafa eða tilkall. Núorðið halda flestir að það sé nafnorð sem myndað sé af ruslorðasambandinu „kalla eftir“. Já, ruslorðasamband því það er dregið af enska orðasambandinu „to call for“ sem merkir allt annað en að „kalla eftir“ sem enginn veit hvað merkir. 

Á íslensku merkir sögnin að kalla að hrópa, hrópa á, það er að hækka röddina. Nú kalla allir eftir breytingum, svörum eða öðru þegar merkingin er sú að verið er að heimta, biðja, óska eftir, krefjast eða hvetja til breytinga. Og lesandinn skilur ekkert.

„Don’t be a dick, Boris“, sagði einhver við breska forsætisráðherrann. Bein þýðing á íslensku væri ekki við hæfi.

Hvað er eiginlega átt við með þessu „ákalli“ Rondalds Regan?

Eitt ætti að vera ljóst öllum þeim sem lesa Moggann. Davíð Oddsson skrifar ekki á þessa leið eins og höfundur forystugreinarinnar gerir. Stíll hans er allt annar.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„21 manns á­höfninni, sem kemur frá Kína og Filips­eyjum, var bjargað af strandgæslunni.“

Frétt í frettablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þetta er með illa skrifuð frétt. Ofangreind tilvitnun ber keim af enskri orðaröð. Tillagan hér fyrir neðan er skárri.

Reglan er þessi: Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum. Sá blaðamaður sem þarf að fá skýringar á reglunni ætti ekki að stunda skriftir af neinu tagi.

Í fréttinni segir:

Flutninga­skip fór í tvennt …

Flutningaskip er ekki eins og fruma sem skiptir sér. Skipið brotnaði í tvo hluta. 

Í fréttinni segir:

Strand­gæslan á svæðinu sagði í sam­tali við frétta­stofuna ABC að olía hafi tekið að leka úr skipinu og í sjóinn.

Hvert ætti olía að leka úr skipi sem strandar? Varla lekur hún á land upp.

Málvillur eru í fréttinni, blaðamaðurinn hefur hvorki haft fyrir því að lesa hana yfir né láta villuleitarforritið í gang. Orðalagið í fréttinni er fyrir neðan allar hellur.

Tillaga: Í áhöfninni var tuttugu og einn maður, Kínverjar og Filippseyingar. Henni var bjargað af strandgæslunni.

7.

„Feginleiki er niðurrifinu var forðað“

Fyrirsögn í frettabladid.is.                                      

Athugasemd: Sögnin að forða merkir samkvæmt málið.is að koma undan eða bjarga. 

Varla hefur niðurrifinu verið bjargað því þá væri farið að rífa.

Átt er við að komið var í veg fyrir niðurrif húss, því var afstýrt.

Fyrirsögnin er stirðbusaleg. Tillagan er skárri.

Tillaga: Allir fegnir að niðurrifinu var afstýrt.

Sitjandi þingmaður, vinna sem er unnin og verkjaður árásarþoli

Orðlof

Málvenja

Það er alkunna að miklu máli skiptir að nota orð með réttum hætti, í samræmi við málvenju. Sem dæmi má taka að sumir ákvæðisliðir ganga ágætlega með ákveðnum orðum en aðrir eiga ekki við. Vitaskuld er unnt að setja fram reglur um atriði sem þessi en í flestum tilvikum dugir málkenndin ágætlega. 

Ætla má að flestir geti verið sammála um að eftirfarandi dæmi samræmist ekki málvenju: 

• Ég vona að þeir geri það [hefni sín], hann [þjófurinn] á það innilega (’sannarlega’) skilið
• Þar hrasaði Friðrik á eigin klofbragði (’féll á sjálfs sín bragði’)
• bjarga lífi og limum fiskanna
• draga úr biðlistunum(’stytta þá’
• því safnast biðlistarnir upp (’lengjast’)
• vörubíll með tengivagn valt og dreifði gleri þvert yfir götuna (’gler dreifðist’)
• sem leikstjórnandi á miðjunni getur hann dreift boltanum í allar áttir (16.9.06).

Svipaðs eðlis en þó af öðrum toga eru dæmi þar sem ruglað er saman orðasamböndum, t.d.:

• Nú halda tvær fylkingar þjóðarinnar fast við sinn keip [sbr. halda fast við e-ð og sitja (fast) við sinn keip]
• Nú er honum farið að finnast nóg til komið [sbr. e-m finnst nóg komið (af svo góðu) og e-m finnst mikið til e-s koma]
• fylgistap flokksins er að finna í óvinsælli utanríksstefnu Blairs [þ.e. má rekja til]
• Við hlupum af öllum toga [þ.e. eins og fætur toga] heim til mín

Málfarsbankinn. Þættir Jóns G. Friðjónssonar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Stjórnar pólitískum um­ræðu­þætti sem sitjandi þing­maður.“

Fyrirsögn á visir.is.                                      

Athugasemd: Sá sem er sitjandi hann situr. Flóknara er það ekki á íslensku. 

Fleiri fjölmiðlar skrifa um „sitjandi þingmann“. Taka verður fram orðalagið verður ekki réttara þó meirihlutinn brúki það. Á ruv.is segir í fyrirsögn:

Sitjandi þingmaður með pólitískan umræðuþátt.

Nokkrum sinnum í meginmáli fréttarinnar endurtekur höfundur hennar orðalagið.

Á ensku er sagt: „Sitting MP“ eða „sitting president“. Þannig orðalag er ekki til á íslensku. Sá sem er þingmaður er núverandi þingmaður. Hætti hann þingmennsku er hann það ekki lengur, er fyrrverandi.

Sama meinloka hrjáir íþróttaskrifara. Þeir tala tíðum um „ríkjandi“ heimsmeistara, Íslandsmeistara, Evrópumeistara og svo framvegis. Þetta er ekki íslenskur talsmáti. Sá sem vinnur meistaratitil af einhverju tagi ríkir ekki. Hann er meistari

Tillaga: Þingmaður stjórnar pólitískum um­ræðu­þætti.

2.

„… en opinberar tölur sýna að sitjandi forseti fékk um áttatíu af hundraði atkvæða en Tíkanovskaja rétt rúm tíu.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Svona ensk íslenska er grátlega algeng eins og rætt var um hér að ofan. 

Sé þetta eðlilegt mál má fullyrða að sá sem skrifaði fréttina sé „sitjandi fréttamaður“? ráðinn af „sitjandi fréttastjóra“ eða „sitjandi útvarpsstjóra“. Annars væri gaman að vita hvort innan stofnunarinnar sé „sitjandi málfarsráðgjafi“.

Staðreyndin er einföld. Íslenska er ekki enska. Jafnvel þó orð séu kunnugleg í enskunni er ekki alltaf hægt að þýða þau beint.

Núverandi forseti er verður forseti þangað til hann er fyrrverandi. 

Tillaga: … en opinberar tölur sýna að forsetinn fékk um áttatíu prósent atkvæða en Tíkanovskaja rétt rúm tíu.

3.

„Þórhallur Gunnarsson sagði í samtali við fréttastofu að hann væri gríðarlega sáttur við þá vinnu sem Þórir hefði unnið …“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Þarna er talað er um vinnu sem er unnin. Betra er að sleppa endurtekningunni. Best hefði verið að orða það þannig að Þórhallur hefði verið sáttur við störf Þóris.

Svo er það annað mál að varla á sá skilið að vera rekinn sem stendur sig vel í starfi. Eitthvað er hér málum blandið.

Tillaga: Þórhallur Gunnarsson sagði í samtali við fréttastofu að hann væri gríðarlega sáttur við störf Þóris.

4.

„Veg­far­andi um gosstöðvarn­ar í Geld­inga­döl­um slasaðist í gær ofan á Langa­hrygg og voru björg­un­ar­sveit­ir kallaðar út til aðstoðar.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Að öllu leyti er þetta illa skrifað. Höfundurinn hefði átt að gera betur.

Ofmælt er að sá sem slasaðist hafi verið vegfarandi því þarna eru ekki vegir aðeins troðningar, gönguslóðar. Hann telst því hafa verið göngumaður. 

Göngumaðurinn er sagður hafa slasast „ofan á Langahrygg“. Kjánalegt orðalag. Nóg er að segja að hann hafi slasast á Langahrygg. Raunar varð slysið við suðvesturenda fjallsins og því drjúgan spöl frá Geldingadölum.

Ofmælt er að fleiri en ein björgunarsveit hafi verið kallaðar út til aðstoðar. Í öðrum fjölmiðlum það skýrt fram. 

Tillaga: Björgunarsveit sótti slasaðan mann á Langahrygg.

5.

„Í dag­bók lög­reglu segir að hópur manna hafi ráðist á einn og að á­rásar­þoli hafi verið verkjaður um allan líkamann.“

Frétt á frettabladid.is.                                      

Athugasemd: Hvort skyldi nú vera lakara, að löggan skuli skrifa furðulegt mál eða að blaðamaðurinn skuli éta skrifin orðrétt upp?

Var „árásarþoli“ „verkjaður“ fyrir eða eftir árásina? 

Í fréttinni segir:

Maðurinn var fluttur með sjúkra­bíl á Bráða­deild en á­rásar­mennirnir voru farnir af vett­vangi þegar lög­reglunni bar að.

Lögreglan er þarna í röngu falli og fleira er að. Skárra væri:

Maðurinn var fluttur með sjúkra­bíl á bráðamóttöku. Á­rásar­mennirnir voru farnir þegar lög­regluna bar að (eða þegar lögreglan kom).

Ekki telst það rismikil blaðamennska að skrifa orðrétt upp úr dagbók lögreglunnar.

Tillaga: Í dag­bók lög­reglu segir að hópur manna hafi ráðist á mann. Ekki er vitað hvort hann slasaðist en hann kvartaði undan eymslum.

6.

„120 metra spotti við gos­stöðvar til að fækka slysum.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                      

Athugasemd: Eitt hundrað og tuttugu metra vaður er ekki spotti. Miklu meira en það.

Á málið.is segir:

frekar stuttur þráður, stutt band

niður úr pilsfaldinum lafði spotti

Hér gerir blaðamaðurinn það eitt að afrita það sem segir á Facebook-síðu björgunarsveitar og birta orðrétt. Leiðréttir ekki einu sinni ambögur. Ekki rismikil blaðamennska frekar en að afrita og birta orðrétt hrákasmíðina sem löggan skrifar í svokallaðri dagbók sína.

Tillaga: 120 metra vaður göngufólki til hjálpar í brattri brekku 

Ósannfærður, hverfi póstnúmers 105 og hraun sem lekur

Orðlof

Títuprjónamál

Kennarinn: Jæja, krakkar mínir, nú eiga allir – nei, öll – að tala nýlensku eins og fréttamönnunum – nei, fréttafólkinu – á RÚV er skipað að gera. Þið eigið til dæmis að segja: Fjögur voru handtekin í Þýskalandi, grunuð um að skipuleggja hryðjuverkaárás. Og svo megið þið alls ekki segja maður. Þið eigið að segja aðili eða manneskja. Þið eigið líka að segja manneskjubein eins og þeir gera á RÚV. 

Nemandi 1 (stúlka): En mamma segir að ég eigi að tala það mál sem ég var alin upp við – að ég eigi t.d. að segja: Fjórir voru handteknir. – Þetta er karlkyn í hlutlausri merkingu. 

Kennarinn: Nei, nei nei. Það voru reyndar bara karlar sem voru handteknir þarna úti í Þýskalandi. Ég sá það í þýsku fréttinni: Vier Männer wurden festgenommen. En það breytir engu hjá RÚV. 

Nemandi 2: Amma kallar þetta títuprjónamál af því að það er eins og verið sé að stinga saklausa hlustendur með títuprjóni í eyrun. Hún er farin að kvíða fyrir að hlusta á fréttirnar á RÚV. 

Kennarinn: Amma þín getur bara farið á hlusta á Bylgjuna og Stöð 2. Þar eru fréttamenn – nei, fréttafólk – ekki búið að læra nýlenskuna. 

Nemandi 3. En hvernig stendur á því að allir viðmælendur frétta- manna á RÚV tala enn þá íslensku? 

Kennarinn: Það er af því að þeir eru ekki búnir að læra nýlenskuna. 

Nemandi 4: En það er ekkert samræmi í þessu hjá þeim á RÚV. Í kvöldfréttum þann 25. júlí heyrði ég til dæmis þessa mixtúru: „Fleiri eru nú smituð og einkennalaus “ En strax á eftir: „ að fleiri séu ógreindir og einkennalausir.“ 

Kennarinn: Og næst verður svo sagt: „Ekkert greindist smitað í gær“. 

– Nei, krakkar mínir, ég var að grínast! Auðvitað er ég sammála ykkur. Nýlenskan er mál sértrúarhóps á villigötum eins og allir okkar virtustu málfræðingar (konur og karlar) hafa nú sýnt fram á. 

Útvarpsstjóri hefur sem betur fer fundið fyrir mótmælaholskeflu þúsunda útvarpshlustenda og virðist nú loksins vera búinn að ná til flestra fréttamanna sinna. Enn eru þó títuprjónamenn í hópnum, tilbúnir að stinga okkur í eyrun. 

Morgunblaðið blaðsíða 20 þann 7.8.21. Tungutak. Baldur Hafstað. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tæp 47% brottfara útlendinga frá landinu í júlí voru Bandaríkjamenn.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 6.8.21.                                     

Athugasemd: Ábyggilega þykir fleirum en mér þetta skrítin málsgrein. Þarna er reynt að komast hjá því að nota sögnina að fara en í staðinn notað nafnorðið „brottfarir“.

Brottfarir er hugtak sem notað er í ferðaþjónustunni og er út af fyrir sig ágætt. Merkir yfirleitt þá sem fara úr landi. Vandinn er að skrifarar festast stundum í nafnorðaþjónkuninni, gleyma sagnorðunum, og úr verður einhvers konar stofnanamál. Í þessu tilviki hjá Ferðamálastofu.

Svo myndast ný og skemmtileg orð eins og „brottfararfarþegar“, „komuferðafarþegar“, „útálandferðaferðamenn“, „ökuferðaferðamenn“, „hjólaferðamenn“ … Nei, aðeins það fyrsta er í fréttinni. Hin eru orðleysur.

Tillaga: Tæp 47% útlendinga sem fóru frá landinu í júlí voru Bandaríkjamenn 

2.

„Hann kveðst ósann­færður um að skjálft­ar yfir þrem­ur að stærð muni mæl­ast á svæðinu í eða eft­ir þessa hrinu.“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Þetta er orðleysa; „ósannfærður“. Sá sem er ekki viss eða hefur ekki trúað rökum er ekki sannfærður.

Fjölmiðlamenn („skrattakollarnir“) orða það þannig að jarðskjálfti hafi mælst einn, tveir eða þrír „að stærð“. Furðulegt hversu þeir geta stundum verið samhljóða. Hins vegar má fullyrða að óhætt er að orða það þannig að jarðskjálfti hafi verið eitt, tvö eða þrjú stig. Ekkert að því að nota stig.

Í fréttinni er sagt frá jarðskjálftum sem hafa verið á milli Grímseyjar og lands og það kallað „svæði“. Eðlilegra hefði verið að tala um hafsvæði. 

Tillaga: Hann kveðst ekki sannfærður um að skjálft­ar yfir þrjú stig muni mæl­ast þarna í hrinunni eða eftir hana.

3.

„Lög­regla veitti bíl eft­ir­för í hverfi póst­núm­ers 105 á fjórða tím­an­um í nótt.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þetta eru hálfbjánalegt því póstnúmer eru ekki hverfi. Þau eru aðeins númer ætluð til að auðvelda dreifingu pósts.

Innan póstnúmera eru ekki hverfi eins og skilja má af orðalaginu í tilvitnuninni.

Í fréttinni segir:

Eft­ir eft­ir­för stansaði bif­reiðin í hverfi 108 þar sem ökumaður­inn var hand­tek­inn.  

Stoppaði bíllinn sjálfkrafa eða var ökumaðurinn að verki?

Einhver þeirra sem skrifa dagbók lögreglunnar heldur að póstnúmer borgarinnar séu hverfi. Sumir blaðamenn trúa þessu eða vita ekki betur, og það sem verst er, enginn leiðbeinir þeim.

Orðalag löggufrétta er niðurnjörvað í einhverja stofnanamállýsu, „veita eftirför“. Til tilbreytingar mætti auðveldlega segja að löggan hafi elt bílinn, reynt að stoppa hann og svo framvegis.

Við, alþýða manna, tölum um bíla. Löggan og blaðamenn sem skrifa um löggumál kalla farartækin bifreið. Þar sem glæpur hefur verið framinn heitir alltaf vettvangur. Ekkert er vitlaust við þetta. Í öðrum fréttum er talað um bíla og aldrei hittast menn á vettvangi nema löggan sé viðstödd.

Á enskan máta vill löggan „tryggja vettvanginn“. Í glæpamyndum frá Ameríku muldrar alvarlega rannsóknarlöggan með sígarettu í munnvikinu og viskípela í frakkavasanum við götulögguna: 

Secure the perimeter and keep the press away form me.

Hér á Íslandi tryggjum við hjá tryggingafélögunum margvíslegan vettvang; heimilið, sumarbústaðinn og margt fleira. Í fjallamennsku er vaður tryggilega festur og ekkert að því að segja að maðurinn sé tryggður.

Og nú ætla ég að fara út og fremja golf á vettvangi golfklúbbs í hverfi 245, ek þangað á bifreið sem hægt er að „stansa“.

Tillaga: Lög­reglan elti bíl í Reykjavík á fjórða tím­an­um í nótt.

4.

„Í fyrsta skiptið síðan á mánu­dag lek­ur hraun.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Varla getur verið rétt að segja að hraun leki, yfirleitt er það sagt renna.

Eldgjalla- og náttúruvárhópur Suðurlands er fróðlegur vettvangur á Facebook en mætti vera betur skrifaður. Þann 6. júlí segir þar:

Einstök mynd - hraunið lekur aftur niður!

Varla þarf að fjölyrða um þá staðreynd að það sem lekur eða rennur fer niður í móti. Það væri mikil frétt ef eitthvað rynni upp á við.

Tillaga: Hraun rennur í fyrsta skipti síðan á mánudag.

5.

„23 hinna smitaðra voru í sóttkví við greiningu en 34 utan sóttkvíar.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Fallabeygingin er röng af því að blaðamaðurinn skýtur lausa greininum inn í setninguna. Hefði hann ekki gert það væri setningin að því leyti rétt. Ekki er alltaf til bóta að nota lausa greininn. 

Þar að auki á aldrei að byrja setningu á tölustöfum, það tíðast hvergi.

Með lausa greininum hefði ofangreind málsgrein átt að vera svona:

Tuttugu og þrír hinna smituðu voru í sóttkví við greiningu en 34 utan sóttkvíar.

Mikilvægt er að hafa samræmi innan fréttar. Sumir hafa það fyrir reglu að skrifa alltaf tölustafi, aðrir skrifa tölur í bókstöfum ef þær eru lægri en til dæmis eitt hundrað.

Tillaga: Tuttugu og þrír smitaðra voru í sóttkví við greiningu en þrjátíu og fjórir utan hennar.

Fjöldi starfsfólks mun telja 60, vatn er í dýpsta hluta vatnsins og stígandinn þéttur

Orðlof

Knérunnur

„Eg skal það gera,“ segir Njáll. „Veg þú aldrei meir í hinn sama knérunn en um sinn og rjúf aldrei sætt þá er góðir menn gera meðal þín og annarra og þó síst á því máli.“

Njálssaga, 55. kafli.

Mun eg segja þér að Njáll hefir spáð Gunnari og sagt fyrir um ævi hans, ef hann vægi í hinn sama knérunn oftar en um sinn að það mundi honum bráðast til bana, bæri það saman að hann ryfi sætt þá er ger væri um það mál. Skalt þú því Þorgeiri koma í málið að Gunnar hefir vegið föður hans áður og er þið eruð á einum fundi báðir þá skalt þú hlífa þér en hann mun ganga fram vel og mun Gunnar vega hann. Hefir hann þá vegið tvisvar í hinn sama knérunn en þú skalt flýja af fundinum.

Njálssaga, 67. kafli.

Þá mælti Njáll til Gunnars: „Ver þú nú var um þig. Nú hefir þú vegið tvisvar í hinn sama knérunn. Hygg nú svo fyrir hag þínum að þar liggur við líf þitt ef þú heldur eigi þá sætt sem ger er.“

Njálssaga, 73. kafli.

Orðatiltækið að höggva/vega í sama knérunn merkir: gera e-m sams konar miska á ný eða gera það sama aftur.

Orðið knérunnur merkir: ættarlína, grein ættar.

Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það er ekki víst að ég á þessum tímapunkti leggi til einhverjar ákveðnar aðgerðir.“

 Frétt á visir.is.                                    

Athugasemd: Mér finnst orðleysan “tímapunktur“ bölvað drasl, algjörlega gagnslaust. Hér áður þurftu menn ekki að vera með doktorsgráðu til að kunna að nota atviksorðið núna. Þvert á móti. Allir ættu að geta sagt nú, núna, nákvæmlega núna, um þessar mundir og álíka og senda „tímapunktinn“ aftur til útlanda.

Nú þykir enginn maður með mönnum nema hann noti draslorð eins og „tímapunktur“, „ákvarðanataka“, „valkostur“ og álíka.

Tillaga: Það er ekki víst að ég leggi núna til einhverjar ákveðnar aðgerðir.

2.

„… og fjöldi starfsfólks mun telja 60.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Viðskiptamogganum 4.8.21.                                     

Athugasemd: Af hverju má ekki segja verður? Hvaða töfrar er í orðalaginu „mun telja“?

Tillaga: … og fjöldi starfsfólks verður 60. 

3.

„Hvaleyrarvatn í Hafnarfirði er dæmi um stöðuvatn sem fer illa út úr þurrkum. Vatn er nú aðeins í dýpsta hluta vatnsins.“

Myndatexti á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 5.8.21.                                     

Athugasemd: Ef vatn er aðeins í dýpsta hluta vatnsins er þá ekki vatn annars staðar í vatninu. Þetta er auðvitað aumleg tilraun til útúrsnúnings. Samt er nú ástæða til að huga að orðalaginu svo það verði ekki hjákátlegt.

Nokkur vandi er að snúa því til skárri vegar. Hugsanlega er það vatnsstæði þar sem stöðuvatn er eða var. Dæmi um slíkt eru nefnd í Ritmálasafni Orðabókar Háskólans, sjá hér.  

Þá er það dýptin. Varla er vatn grunnt þar sem ekkert vatn er. Nyrst í vatnsstæðinu er enn vatn því þar er landið lægra en annars staðar. Þegar vatn er í lægðinni telst það djúpt eða dýpra en annars staðar.

Niðurstaðan er því að skárra sé að tala um vatnsstæðið eins og segir í tillögunni.

Svo er það hitt: Væri Hvaleyrarvatn algjörlega vatnslaust hvað verður þá um örnefnið? Þetta líkist heimspekilegum vangaveltum: Ber farvegurinn árnafnið þegar áin fellur annars staðar? Aftur á móti er jökullinn Gláma horfinn en staðurinn þar sem hann var ber enn örnefnið.

Í lokin má bæta því við að fréttin er vel skrifuð og fróðleg.

Tillaga: Hvaleyrarvatn í Hafnarfirði hefur farið illa út úr þurrkum. Vatnsstæðið er að mestu leyti þurrt nema nyrst þar sem það er lægst. 

4.

„… þar sem andrúmsloftið er á köflum rafmagnað og stígandinn þéttur.“

Frétt/kvikmyndir á blaðsíðu 19 í Fréttablaðinu 5.8.21.                                     

Athugasemd: Í þessu tilviki er nafnorðið stígandi í kvenkyni. Orðið merkir það sem hækkar og magnast jafnt og þétt til dæmis í kveðskap og bókmenntum samkvæmt því sem segir á málinu.is.

Til er karlkynsorðið stígandi. Það merkir yfirleit sá sem gengur fram og aftur á sama bletti segir á málinu.is. Stígandi getur líka verið viðurnefni og er þá átt við sá sem ber það sé göngugarpur.

Tillaga: … þar sem andrúmsloftið er á köflum rafmagnað og stígandin þétt.

Fremja líkamsárás, nauðungarflytja og vindur

Orðlof

Salerni

Ríður Kjartan nú leið sína þar til er hann kemur til Lauga. Hann biður menn stíga af baki og mælti að sumir skyldu geyma hesta þeirra en suma biður hann reisa tjöld. Í þann tíma var það mikil tíska að úti var salerni og eigi allskammt frá bænum og svo var að Laugum. Kjartan lét þar taka dyr allar á húsum og bannaði öllum mönnum útgöngu og dreitti þau inni þrjár nætur.

Laxdæla Saga, 47. kafli. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Framd­i lík­ams­á­rás er hann átti að vera í sótt­kví.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                      

Athugasemd: Maður er laminn, barinn, slasaður. Á stofnanamáli er það kallað líkamsárás. Orðið hefur náð mikilli útbreiðslu, sérstaklega í löggu- og lagamáli. Varla er hægt að gagnrýna það. Og þó. Sögnin hefur gleymst, það er að lemja, slasa eða ráðast á manninn. Hvers virði er nú íslenskan ef við notum bara einföldustu sagnir og nafnorð? Ég er að fremja hugsun um það.

Í fréttinni er talað um líkamsárásir, delar valda skemmdum (það er skemma), eignaspjöll á bílum (það er bílar voru skemmdir) og ölvunarakstur (það er ökumenn voru fullir). 

Þess ber hér að geta að orðalagið í fréttinni er að mestu komið frá löggunni sem ekki er kunn fyrir rismikil textaskrif. Verst er að blaðamenn birta þau athugasemdalaust, dæla honum inn í fréttirnar rétt eins og þeir hafi samið hann á gullaldarmáli. Slíkt kallast „kópí-peist“ blaðamennska og þykir ekki merkileg.

Fréttir fjölmiðla eru þó oftast vel skrifaðar en þó bregður svo skrýtilega við að þegar blaðamenn skrifa um löggumál eða lögfræði verða þeir gripnir svo mikilli nafnorðasýki að furðu sætir. Margir hafa velt svona skrifum fyrir sér.

Kristján Árnason flutti fyrir löngu erindi sem nefndist Hugleiðingar um íslenskt lagamál sem öllum er hollt að lesa. Hann sagði meðal annars:

Í þessu sambandi má rifja upp þarfa athugasemd sem Flosi Ólafsson gerði ekki alls fyrir löngu í einum af pistlum sínum. Hann fjallaði um umræðu sem átti sér stað á þessu ári í tengslum við ár læsis, um það hversu vel læsir Íslendingar séu, og vitnaði til þess að einhverjir hefðu látið í ljósi efa um að allir landar vorir væru jafn-vel læsir og oft er látið í veðri vaka. Hafi því jafnvel verið haldið fram að margir gætu ekki lesið algenga texta, svo sem opinber plögg, jafnvel ekki hita- og símareikninga. 

Það sem Flosi gerði, og var alveg hárrétt hjá honum, var að benda á að það færi ekki síður eftir textanum sem mönnum væri ætlað að lesa hvort lestrarferlið gengi upp (svo notað sé stofnanamál), þ.e. hvort hægt væri að lesa hann eða ekki. 

Það er nefnilega talsverður misbrestur á því að allur texti, sem ætlaður er almenningi, sé nógu góður eða skýr og skilmerkilegur. Ég játa það að mér gengur oft býsna illa að komast fram úr ýmsum opinberum plöggum og skilja jafndaglega hluti og launaseðilinn minn eða hitareikninginn.

Flosi sneri sem sé spurningunni við og spurði hvort þeir sem skrifa textann væru skrifandi. Sigurður Líndal tekur í svipaðan streng í fyrrnefndri grein sinni um málfar og stjórnarfar. Hann bendir á að gott, skýrt og þjált málfar sé ein af frumforsendum þess að opinberir textar þjóni vel tilgangi sínum.

Þessu má snúa að blaðamönnum. Skrifa þeir texta sinn nógu vel? Svo óskaplega mikilvægt er að blaðamenn vandi sig við skrif og spyrji sig sífellt einnar einfaldrar spurningar: Mun lesandinn skilja fréttina?

Jú, auðvitað skilja allir að maðurinn „framdi líkamsárás“, en ég ætla inn í eldhús og fremja át. Að því loknu fer ég út og frem akstur um bæinn og kannski frem ég fjallgöngu á morgun.

Tillaga: Slasaði mann þegar hann átti að vera í sóttkví. 

2.

„Björg­vin er því með 899 stig þegar tvær keppn­is­grein­ar eru eft­ir og sit­ur í fjórða sæti.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Björgvin þessi situr ekki í fjórða sæti, hann er í fjórða sæti. Má vera að orðalagið sé úr ensku en íslenskt er það ekki. 

Tillaga: Björg­vin er því með 899 stig þegar tvær keppn­is­grein­ar eru eft­ir og er í fjórða sæti.

3.

„Hvítrússar reyndu að nauðungarflytja keppanda heim frá Ólympíuleikunum.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að reynt hafi verið að fara með keppandann nauðugan heim, gegn vilja hans.

Heimildin er enski vefurinn Mail online. Þar segir á ensku:

… trying to force her onto flight home because she criticised coaches.

Þarna segir að reynt hafi verið að þvinga hana í flugvél sem fara átti heim vegna þess að hún gagnrýndi þjálfarana.

Efast um að á ensku sé til orðið „nauðungarflytja“.

Tillaga: Hvítrússar reyndu að flytja keppanda nauðugan heim frá Ólympíuleikunum.

4.

„Að hjóla eftir hringveginum gat oft verið erfitt …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Jafnvel reyndustu blaðamenn eiga það til að byrja á setningu með nafnháttarmerki og sögn: „Að gera …“, „að fara …“ og svo framvegis. Þetta er frekar skrýtið í ritmáli en heyrist samt aldrei í talmáli.

Orðalagið er stirðbusalegt en þó ekki rangt. Enga síður óþarf, - að mínu mati. Annars er fréttin sem hér er vísað til reglulega skemmtileg og vel skrifuð þó ýmislegt megi gagnrýna. Dæmi:

… en þau lögðu af stað einn vinda­sam­asta dag sum­ars­ins.

Skárra er:

… en þau lögðu af stað hvassasta sumardaginn.

Ég hnýti í þetta vegna þess hversu algengt er að blaðamenn og veðurfræðingar tala um vind. Mikill vindur eða lítill vindur, segja þeir. Afar sjaldan eru gömlu veðurorðin um vind notuð: Logn („enginn vindur“), gjóla [„lítill vindur“), kul og svo framvegis. 

Trausti Jónsson, veðurfræðingur skrifaði fyrir mörgum árum grein sem nefnist Nöfn vindstiga og greining veðurhæðar. Þar telur hann upp nöfn vindstiga og heiti þeirra. Mjög fróðleg grein og vel skrifuð.

Fyrir nokkrum árum birti ég lista yfir íslensk orð um vind, sjá hér. Þau eru eitt hundrað og tólf.

Fólk sem er komið á unglingsár og jafnvel fullorðið á að skilja til dæmis þessi orð: Súgur, kul, trekkur, rosabaugur, dalalæða, hnjúkaþeyr, ládeyða. Prófið að spyrja barnabörnin líka. Viti börnin og barnabörnin ekki svörin bendir það til þess að þau lesi ekki nóg.

• Súgur, kul og trekkur getur merkt það sama: Loft- eða vindstrengur um glugga eða dyr, dragsúgur, trekkur. Við Stykkishólm er Súgandisey.
• Rosabaugur er ljóshringur utan um sól eða tungl, átti að vita á veðrabrigði til hins verra.
• Dalalæða er þoka sem liggur lágt í hægu veðri, myndast þegar jörð er heit en kalt loft kemur yfir.
• Hnjúkaþeyr er vindur sem farið hefur yfir hálendi, misst þar raka sinn og fellur þurr og hlýr niður á láglendi.
• Ládeyða er kyrr sjór í logni. Lár merkir sjór og deyða á við hreyfingarleysi eða litla hreyfingu. Þegar ekkert veiðist er talað um ördeyðu.

Tillaga: Oft var erfitt að hjóla eftir hringveginum …

5.

„Íslensk stjórnvöld standa ekki frammi fyrir neinum kostum varðandi kínversku BRI-áætlunina.“

Pistill á bjorn.is.                                      

Athugasemd: Alltof sjaldan get ég þess sem vel er gert. Hér skal úr því bætt. Í tilvitnuðu orðunum hefðu sumir freistast til að nota orðleysuna „valkostur“ en höfundurinn kann til verka. 

Í gamla daga ávítaði Ólafur Oddsson, íslenskukennari, í MR mig fyrir að nota „valkostur“ í ritgerð. Ég mat Ólaf mikils og fór að ráðum hans. Í ritinu Gott mál sem hann samdi og MR gaf út árið 2004 segir um „orðið“:

Heldur rislítið er orðið valkostur en það þýðir: val eða völ.

Val og kostur þýða nokkurn vegin hið sama.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Mér hefur aldrei liðið eins og ég sé í verra formi …“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 3.8.21.                                     

Athugasemd: Þetta skilst ekki. Verið gæti að viðmælandinn eigi við að hann hafi aldrei verið í verra formi. 

Nokkurs konar framhald forsíðufréttarinnar er á blaðsíðu fjögur. Þar stendur:

Þetta var svo mikill léttir að ég hreinlega grét úr gleði …

Oftast grætur fólk af gleði.

Fréttin er frekar óvenjulega skrifuð. Í henni stendur:

Hún þreif hendur reglulega …

Fólk þvær hendur sínar en þó kann að vera að konan sem rætt er við hafi þrifið annarra hendur.

Í fréttinni segir einnig:

Hún lýsir því hvernig bragðskynið spratt í gang meðan hún var að gæða sér á sælgæti. Þá spratt hún á fætur … 

Óvenjulegir sprettir þarna. Betur hefði farið á því að segja að bragðskynið hafi kviknað eða vaknað. Þegar sama orðið kemur fyrir tvisvar eða oftar er það kallað nástaða og þykir ekki gott í rituðu máli.

Í fréttinni kemur fyrir orðleysan „tímapunktur“ sem er gagnslaust og hefði mátt sleppa því án nokkurs skaða.

Tillaga: Engin tillaga.