Sýna frammistöðu - hafna manni hæli - markríll sem mætir á Þórshöfn

Orðlof

Vaxa fiskur um hrygg

Fiskar synda jafnan um í sjó eða vötnum og reyni þeir að synda á land verða þeir gjarnan eins og þorskar á þurru landi. 

Ekki eru þó allir fiskar lagardýr því orðið fiskur getur einnig þýtt ’vöðvi’ eða ’þroti undir húð’. 

Þessa merkingu má t.d. sjá í orðunum fjörfiskur ’ósjálfráðir vöðvakippir í andliti’, kinnfiskur (einkum í lýsingarorðinu kinnfiskasoginn) og í orðatiltækinu að vaxa fiskur um hrygg sem merkir ’að eflast, taka framförum’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„FH-ing­ar sýndu eina af sín­um bestu frammistöðum í sum­ar í fyrri hálfleik …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Frammistaða er eintöluorð, ekki til í fleirtölu. Og þó svo væri er tómt klám að „sýna frammistöðu“, eina eða fleiri. Litla barnið getur sýnt foreldrum sínum teikninguna sína og þau hrósað því fyrir frammistöðuna.

Íþróttalið getur ekki sýnt frammistöðu, það á hana ekki á lager.

Af hverju „sýna“ en ekki nota aðra sögn sem hentar betur tilefninu? Trúlega hefur fyrri hálfleikur fótboltaleiksins verið sá besti hjá FH-ingum í sumar. 

Í fréttinni segir:

Á sama tíma áttu Blikar nokkra spilkafla í fyrri hálfleik , þar sem ekki var að sjá að þeir væru manni færri …

Skrýtið orð „spilkafli“, eiginlega draslorð. Fótboltalið leikur eða spilar fótbolta. Þar af leiðir að forskeytið „spil“ er óþarft og ekkert breytist þó því sé sleppt. Svo er þetta „þar sem“ sem ofnotað er í fréttinni.

Málsgreinina hefði má orða svona:

Á tímabili í fyrri hálfleik var ekki að sjá að Blikar væri væru manni færri …

Blaðamaðurinn skrifar ágætlega en hefði átt að lesa fréttina yfir fyrir birtingu. 

Tillaga: FH-ing­ar hafa ekki leikið betur í sumar en þeir gerðu í fyrri hálfleik …

2.

„… að stjórnvöld hafi sakað skjólstæðing hans um að ljúga til um kynhneigð sína og hafnað honum hæli.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Sagnirnar synja, hafna og neita geta haft svipaða merkingu en eru þó ekki alltaf samhljóma. Í fjölmiðlum er oft misfarið með þær.

Tilvitnunin er ranglega orðuð. Sé hæli skipt út og í staðinn sett tjald, hestur, leiga, sæti eða eitthvað annað sést berlega að orðalagið að hafna um hæli gengur ekki upp, ekki frekar en að hafna um tjald eða hest.  

Honum er „hafnað sæti“ …

Þó er til að manni sé hafnað. Hægt er að hafna umsækjanda hafi hann ekki uppfyllt skilyrði. Tilboði er hægt að hafna eða neita, en varla „synja“.

Í ofangreindu tilviki hefur manninum verið neitað um hæli, umsókninni hefur verið hafnað, hann hefur fengið synjun.

Tillaga: … að stjórnvöld hafi sakað skjólstæðing hans um að ljúga til um kynhneigð sína og neitað honum um hæli.

3.

„Markríllinn mættur á Þórshöfn.“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 28.7.22.

Athugasemd: Hvað heitir annars fiskurinn? Jú, makríll, og hann er ekki „mættur“ heldur fluttur dauður á Þórshöfn eftir að hafa verið veiddur úr sjó.

Fram kemur í meginmáli fréttarinnar að hafin sé vinnsla á makríl á Þórshöfn. Þá er réttilega hægt að segja að starfsfólkið sé mætt til vinnu.

Blaðamenn þurfa að hafa tilfinningu fyrir málinu, ekki apa gamalt orðalag, sem einhvern tímann var frumlegt, upp eftir öðrum. Og svo er gott ráð að láta sjálfvirk leiðréttingarforrit lagfæra stafsetningavillurnar. Annað er leti.

Í blaðamennsku er alltaf er best að tala blátt áfram, forðast málskrúð eða orðaprjál af öllu tagi.

Tillaga: Vinnsla á makríl hafin á Þórshöfn.

4.

„Knattspyrnuþjálfarinn Óskar Hrafn Þorvaldsson og lærisveinar hans í Breiðabliki mæta Buducnost Podgorica frá Svartfjallalandi í seinni leik liðanna í 2. umferð Sambandsdeildar Evrópu á Podgorica-vellinum í Svartfjallalandi í kvöld.“

Frétt á blaðsíðu 54 í Morgunblaðinu 28.7.22.

Athugasemd: Þetta er hræðilega löng og leiðinleg málsgrein.

Blaðamaðurinn þekkir ekki mikilvæga reglu í faginu en hún er sú að í upphafi ætti að koma að meginatriðum fréttarinnar. Ekki rifja upp mannkynssöguna og loksins koma að aðalatriðinu í lokin. Alltof margir blaðamenn gera þessi mistök. 

Blaðamaður á Mogganum er hvorki lærisveinn ritstjórans eða nokkurs annars, jafnvel þó hann taki tilsögn og læri sitt af hverju. Hann er launaður starfsmaður.

Leikmenn Breiðabliks eru ekki lærisveinar heldur fullorðnir menn sem fá laun fyrir vinnu sína rétt eins og blaðamaðurinn. Og vonandi taka þeir tilsögn þjálfarans og fara að fyrirskipunum hans.

Villandi orðalag blaðamanna, ekki síst í íþróttum, er skaðlegt. Verkefni þeirra er ekki að breyta merkingu orða. Er hægt að nota orðið postuli um þann sem afgreiðir í verslun? Eða er „áhrifavaldur“ ekki bara sölumaður?

Viðtalið við þjálfara á íþróttasíðu Moggans er annars vel skrifað. Þar af leiðandi kemur á óvart þetta bögumæli að leikmaður þjálfara sé lærisveinn hans.

Tillaga: Breiðablik mætir Buducnost Podgorica í seinni leik liðanna á Podgorica-vellinum í Svartfjallalandi í kvöld.

5.

„Þegar loks kom í ljós að Joe Biden hefði sigrað Arizona fylki í for­seta­kosningunum í Banda­ríkjunum árið 2020 …“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Hvernig skyldi Arizona fylki hafa tekið ósigrinum gegn Trump? Eflaust er það vant að tapa fyrir frambjóðendum.

Oft er sagt að einhver hafi sigrað Íslandsmót, sigrað kosningar, sigrað hestakappreiðar. Erfitt er að trúa því. Hins vegar er ljóst að margir sigra í gönguskeiði, frumhlaupi, flani, fljótræði og það jafnvel þó keppandi sé aðeins einn.

Enginn sigrar mót. Það er ekki hægt. Oftast er sigrar einhver í mótinu.

Tillaga: Þegar loks kom í ljós að Joe Biden hafði sigrað í Arizona fylki í forsetakosningunum í Banda­ríkjunum árið 2020 …

Sigra Eurovision - sérsveitin með viðveru í miðbænum - skógareldar dreifast

Orðlof

Ávarpa vandamálið

Hvað á þá að gera – hvernig eigum við að orða þessa merkingu á íslensku? 

Það er auðvitað hægt að segja að við þurfum ekkert á sérstakri sögn að halda til þess – við höfum komist af án þess í þúsund ár þótt við höfum allan tímann reynt að greina vandamál og viðfangsefni, ræða þau, skilja þau, ráðast til atlögu við þau, glíma við þau, taka þau til umræðu o.s.frv. 

Það er líka hægt að benda á að það er misskilningur að þótt enska hafi ákveðið orð yfir eitthvert hugtak þurfi íslenska endilega að hafa orð sem samsvarar því nákvæmlega. 

Það sé enginn vandi að orða þessa hugsun á fjölbreyttan hátt, mismunandi eftir aðstæðum.

Eiríkur Rögnvaldsson.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég vil keppnislag sem sigrar Eurovision.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Maðurinn sem þetta sagði hefur líklega ætlað að segja að hann vildi lag sem gæti sigrað í Eurovision. Munurinn liggur í forsetningunni ’í’. Ekki gleyma henni, þá er illa fyrir manni komið og áhorfendur hlægja.

Allir eiga að vita að nafn eða heiti er ekki keppandi. Útilokað er að „sigra“ þessi:

• Íslandsmótið í fótbolta
• Maraþonhlaupið
• Kosningar
• Skoðanakönnun
• Danskeppni
• Rallí
• Laugavegshlaupið

Svarið liggur í augum uppi. Hins vegar keppa margir við sjálfan sig, reyna að gera betur í dag en í gær. Fjölmargir sigrast á fíknum af ýmsu tagi og þeir eru til sem komast á efsta fjallstind og telja sig hafa sigrað fjallið en í reynd er hver og einn sigurvegari með sjálfum sér.

Loks er það auglýsandinn sem talar galvaskur um að „sigra sumarið“. Hvernig er sumarið sigrað og hvers vegna er þörf á því?

Tillaga: Ég vil keppnislag sem sigrar í Eurovision.

2.

„Flottur tímapunktur að enda þetta á Evrópumóti.“

Frétt á blaðsíðu 54 í Morgunblaðinu 21.7.22.

Athugasemd: „Tímapunktur“ er draslorð. Miklu betra er að nota tími, augnablik, tímasetning og ábyggilega margt annað. Svo má nota atviksorðið núna eða nú. 

Takið eftir tillögunni, ekkert breytist þó orðinu sé sleppt. Hvers vegna? Engin ástæða er til að spyrja, orðið er vita gagnslaust. Það sjá allir.

Tvisvar í fréttinni sagt að „skórnir séu komnir á hilluna“. Einu sinni þótti þetta skemmtilegt og frumlegt orðalag. Nú er það ofnotað og leiðinleg. Eðlilegra og skýrara er að nota sögnina að hætta. Jafnvel börn þekkja nota það.

Tillaga: Flottur tími að hætta á Evrópumótinu.

3.

„En fót­bolt­inn er fljót­ur að bíta í rassgatið á þér ef þú held­ur að þú sért orðinn pró­fesor í fót­bolta­fræðunum“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Líklega á maðurinn við að ýmislegt komi á óvart í fótbolta, jafnvel sérfræðingum.

Engin þörf er á klúryrðum í fréttaskrifum, jafnvel þó þau hrökkvi upp úr viðmælanda. Fréttin batnar ekki fyrir vikið, síður en svo.

Tillaga: Engin tillaga. 

4.

„Segir ekki til­efni til að blása af útihátíðir um Verslunar­manna­helgina.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Sjaldgæft er að í fjölmiðlum sé sagt að hætt hafi verið við eitthvað. Miklu algengara er að fundir eða mót séu „blásin af“ og það skilst svo sem ágætlega. Íslenska er ekki einhæft tungumál og orða má hlutina á margvíslegan hátt. 

Skrifarar, blaðamenn sem aðrir, þurfa samt að kunna að beita tungumálinu, en til þess þarf drjúgan orðaforða svo vel sé, og hann hafa ekki allir. Það fer ekki framhjá lesendum fjölmiðla.

Tillaga: Segir ekki til­efni til að hætta við útihátíðir um verslunar­manna­helgina.

5.

„Sér­sveit rík­is­lög­reglu­stjóra er með viðveru við Rauðar­ár­stíg í miðbæ Reykja­vík­ur sem stend­ur.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Hvað merkir orðalagið „að vera með viðveru“? Þvílíkt dómsdags bull sem þetta er. Örugglega ættað frá löggunni en hún er óskrifandi. Hér þykist hún skrifa virðulegt mál sem á að vera hafið upp yfir gaggið í alþýðu manna.

Síðan hvenær varð Rauðarárstígur í miðbæ Reykjavíkur?  

Berum saman tilvitnunina og tillöguna hér fyrir neðan.

Svona lítur fréttin út:

Sér­sveit rík­is­lög­reglu­stjóra er með viðveru við Rauðar­ár­stíg í miðbæ Reykja­vík­ur sem stend­ur. 

Hið minnsta einn sér­sveita­bíll og ann­ar merkt­ur lög­reglu­bíll er á svæðinu að sögn sjón­ar­votta. 

Bíl­arn­ir eru stadd­ir rétt norðan við Hlemm, ekki svo langt frá lög­reglu­stöð 1 í Reykja­vík.  

Ekki ligg­ur fyr­ir að svo stöddu um hvað aðgerðir sér­sveit­ar­inn­ar snú­ast á svæðinu. 

Þarna teygir og togar blaðamaðurinn bullið frá löggunni svo úr verður tómt bull. Rembst er við að búa til frétt úr engu. Með erfiðismunum er hægt að þýða ósköpin á íslensku:

Bíll sérsveitar ríkislögreglustjóra er nú við Rauðarárstíg í Reykjavík og lögreglan með annan. Ekki er vitað hvað er að gerast.

Blaðamaðurinn skrifar 54 orð þegar 20 hefðu nægt. Hvað er eiginlega að gerast á Mogganum?

Tillaga: Sér­sveit rík­is­lög­reglu­stjóra er núna við Rauðar­ár­stíg í Reykja­vík­ur.

6.

„Skógareldar dreifast á Tenerife.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þegar svona stendur á er sagt að eldurinn breiðist út. 

Í fréttinni segir:

Neyðarsveit­ir á Teneri­fe berj­ast við að ná tök­um á skógar­eld­um á norður­hluta eyj­unn­ar, en eld­ur­inn hef­ur þegar brennt 500 hekt­ara lands á eyj­unni.

Já, „eldurinn hefur brennt …“ Eldurinn hefur líklega brunnið á um 500 hekturum.

Tillaga: Skógareldar breiðast út á Tenerife.

Þú ert með stóran skjálfta - sækja úrslit - verslun í næringarkeðju

Orðlof

Í barndóm aftur komnir

Í bréfi til alþingismanna árið 1663 baðst Árni lögmaður Oddsson undan því að gegna áfram starfi sínu. Hann bar við heilsubresti og ritaði með eftirminnilegum hætti:

Svo sem fuglinn flýgur ekki vel, þá hann missir fjaðranna, einn hestur þreytist undir of þungri byrði, svo hann neyðist til að leggjast, skipið siglir ei án byrjar, eldurinn logar ei þá eldsneytið þrýtur, og allir eldar náttúrlegir brenna út um síðir, og allt hold slitnar sem klæði, því vil eg meðkenna [’viðurkenna’] minn vanmátt enn nú að nýju [sama erindi hafði hann borið upp 1662] og engan góðan mann á tálar draga (Alþ VII, 4 (1663)).

Allt mun þetta vera tímalaust í þeim skilningi að flest á það enn við. Síðar í sama bréfi segir hann:

En sá sem ekki minnist hvað sér alkunnugur maður heitir – eg vil ekki tala um fleiri náttúrunnar bresti, sérhver getur sjálfum sér næst. Heimsins ósómi og veraldarinnar villuveltur veikja þá, sem ístöðulitlir eru, og þá, sem í barndóm eru aftur komnir. (Alþ VII, 5 (1663)).

Sjálfur kannast ég vel við að muna ekki hvað ýmsir heita og ég er meira að segja farinn að rugla saman nöfnum á barnabörnum mínum en það er aukaatriði í þessu samhengi. 

Pistlar Jón G. Friðjónssonar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við erum stoltar af því að klæða stelpurnar okkar á EM.“

Auglýsing á blaðsíðu 7 í Morgunblaðinu 18.7.22. 

Athugasemd: Þannig segir í auglýsingu frá versluninni „Hjá Hrafnhildi“ og á stórri mynd brosa landsliðsmenn, óaðfinnanlega klæddir. Þetta eru stelpurnar okkar eins og sagt er, glæsilegir fulltrúar Íslands.

Klæða er sagnorð og merkir að fara í föt, jafnvel að setja einhvern í föt eins og sagt er á málinu.is. Orðið er dregið af nafnorðinu klæði sem getur merkt dúkur, flík og fatnaður. 

Verslunin „Hjá Hrafnhildi“ klæðir ekki stelpurnar okkar. Þær gera það sjálfar. Hins vegar útvegar það sparifötin í ferðina.

Orðalagið skilst vissulega en hefði mátt vera hnitmiðaðra.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hann biðlar því til Willum Þórs Þórssonar heilbrigðisráðherra að grípa til aðgerða og stuðla að betri sjúkraflutningum.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 18.7.22.

Athugasemd: Hvað merkir að biðla? Er átt við að biðja, óska, krefjast, heimta?

Áður fyrr merkti orðið að biðja sér konu. Það er dregið af orðinu biðill. Á fyrri tíð virðist hafa verið algengt að þegar beðið var um hönd konu var fyrst rætt við föðurinn eða annan sem réði. Konan var ekki alltaf höfð með í ráðum.

Í Njálssögu segir svo er Gunnar Hámundarson frá Hlíðarenda hitti Hallgerði Höskuldsdóttur í fyrsta sinn og voru þau á Þingvöllum er alþingi var háð:

„Hversu munt þú svara ef eg bið þín?“ segir Gunnar.

„Það mun þér ekki í hug,“ segir hún.

„Eigi er það,“ segir hann.

„Ef þér er nokkur hugur á,“ segir hún, „þá finn þú föður minn.“

Síðan skildu þau talið.

Gunnar biður hennar ekki því þó ekkja sé vísar hún honum á föður sinn. Og hann fer á fund Höskuldar Dala-Kollssonar. Viðstaddur er bróðir hans Hrútur Herjólfsson, segir í sögunni:

Þar kom niður ræða Gunnars að hann spurði hversu þeir bræður mundu því svara ef hann bæði Hallgerðar.

Sutt en listileg frásögn og eftirminnileg í alla staði:

„Hversu líst þér Hrútur frændi?“ segir Höskuldur.

Hrútur svaraði: „Ekki þykir mér þetta jafnræði“

„Hvað finnur þú til þess?“ segir Gunnar.

Hrútur mælti: „Því mun eg svara þér um þetta er satt er. Þú ert maður vaskur og vel að þér en hún er blandin mjög og vil eg þig í engu svíkja.“

„Vel mun þér fara,“ segir Gunnar, „en þó mun eg það fyrir satt hafa að þér virðið í fornan fjandskap ef þér viljið eigi gera mér kostinn.“

„Eigi er það,“ segir Hrútur, „meir er hitt að eg sé að þú mátt nú ekki við gera. En þó að vér keyptum eigi þá vildum vér þó vera vinir þínir.“

Gunnar mælti: „Eg hefi talað við hana og er þetta ekki fjarri hennar skapi.“

Hrútur mælti: „Veit eg að svo mun vera að ykkur er báðum girndarráð. Hættið þið og mestu til hversu fer.“

Biðillinn Gunnar á Hlíðarenda var ekki biðill lengi og voru kaupin samþykkt og brúðkaup haldið.

Víkur nú sögunni til nútíma. Hér er verið að amast út sögnina að biðla sem er greinilega ofnotuð af blaðamönnum. Merkingin er oftast óljós. Enginn fer í kröfugöngu og biðlar um eitthvað, í þeim er krafist. Beðið er til guðs og óskað eftir að hann geri eitthvað, ekki biðlað.

Sé einhver beðinn um eitthvað er óþarfi að notað sögnina að biðla. Börn biðja jólasveininn um gjöf, þau biðla ekki. Mikið andskoti væri tungumálið óljóst ef við myndum ekki orða hugsun okkar að fullu.

Tillaga: Hann biður því Willum Þór Þórssonar heilbrigðisráðherra að grípa til aðgerða og stuðla að betri sjúkraflutningum.

3.

„Það hefur oft sést að ef þú ert með stóra skjálfta, þá færðu svokallaða eftirskjálftavirkni. Það hefur til dæmis gerst í Suðurlandsskjálftum, þá færðu einn stóran skjálfta og svo eru ákveðnar sprungur sem verður mikil skjálftavirkni á í kjölfarið. En þetta er aðeins öðruvísi þar sem um er að ræða framrás kvikugangs. Þú ert að fá mjög stóran skjálfta sem veldur spennubreytingum í jarðskorpunni …“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 18.7.22.

Athugasemd: Ég hef aldrei fengið jarðskjálfta? En þú lesandi góður? Nei, ég hélt ekki enda er þetta frekar óvandað talmál.

Blaðamaðurinn skrifar nákvæmlega upp orð viðmælanda síns rétt eins og einkaritari í gamla daga. Honum dettur ekki í hug að umorða það sem sagt er eða breyta og skrifa í óbeinni ræðu. Hann virðist hafa skilið skynsemina eftir heima.

Fyrir vanan blaðamann er svo óskaplega auðvelt að færa orðalagið til betri vegar, en fái hann engar leiðbeiningar frá ritstjórninni verður fréttin svona hrikalegt stórslys. Hvernig er hægt að birta svona?

Verkefni blaðamanns er að miðla upplýsingum. Hann gerir engum greiða með því að skrifa upp talmál, hvorki viðmælenda sínum og allra síst okkur lesendum.

Tillaga: Oft koma eftirskjálftar á eftir stórum skjálftum. Í Suðurlandsskjálftum verður oft einn stór skjálfti og eftir það mikil skjálftavirkni. En þetta er aðeins öðruvísi þar sem um er að ræða framrás kvikugangs. Mjög stór skjálfti veldur spennubreytingum í jarðskorpunni …

4.

„Það var erfitt að koma okkur í þá stöðu að þurfa að sækja úrslit á móti Frakklandi …“

Frétt á fréttablaðinu.is.

Athugasemd: Hvað merkir „að sækja úrslit“? Veit blaðamaðurinn það? Þetta er ekki til. Leikur liða í fótbolta endar, það eru úrslit hans, lyktir. 

Ekki er heldur hægt að segja að „ná í úrslit“, það er bara bull. Úrslit eru ljós í enda leiks hvernig sem hann fer.

Ekki segja að úrslit leiksins sé „niðurstaða“. Leitun er að orði sem er eins útjaskað. Íþróttablaðamenn Ríkisútvarpsins misnota það gegndarlaus rétt eins og þeir þekki ekki orðin úrslit, sigur, jafntefli eða tap.

Hins vegar reyna fótboltamenn að sigra og það á viðmælandi Fréttablaðsins við. Blaðamenn verða að lagfæra það sem hrekkur upp úr viðmælendum sínum í æsingi eftir leik.

Tillaga: Það var erfitt að koma okkur í þá stöðu að þurfa að sigra Frakkland …

5.

„Ef hópur fer hér um og leiðsögumaður kaupir kannski 40 brauð á leið upp á hálendið hlýtur að skapast ástand …“

Frétt á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu.

Athugasemd: Kaupi enginn brauð „skapast ástand“? Kaupi leiðsögumaðurinn ekki brauð en fjörutíu farþegar eitt hver, hefur þá „skapast ástand“?

Skrif blaðamannsins „skapar ástand“? Er Fréttablaðið í ástandinu?

Í fréttinni segir:

Hún [verslunin] hefur aftur á móti stórt hlutverk í næringarkeðju þeirra sem búa í Mývatnssveit og eiga leið um. 

Mikilvægt er að spyrja hvor fólk éti verslanir í Mývatnssveit? Það væri nú ljóta ástandið.

Tillaga: Komi hópur hingað á leið upp á hálendið og leiðsögumaðurinn kaupi fjörutíu brauð hlýtur þeim að fækka …

Gera góða hluti - löggan send í póstnúmer 113 - varð fyrir hjartastoppi

Orðlof

Gær

Orðið gær er stundum greint sem atviksorð. Það beygist ekki í föllum eða tölum, bætir ekki við sig greini, tíðbeygist ekki, stjórnar ekki falli, og er hvorki samtenging né upphrópun. 

Þetta er vissulega dæmigerð lýsing á atviksorðum; þau eru oft notuð sem eins konar „ruslakista“, og skilgreind út frá því sem þau eru ekki, frekar en út frá þeim eiginleikum sem þau hafa. 

Á hinn bóginn hefur gær ekki dæmigerða setningarstöðu atviksorða. Það kemur eingöngu fyrir í sambandinu í gær, og í stað þess er hægt að setja orð eins og morgun, kvöld o.fl. sem eru ótvírætt nafnorð. 

Þótt gær komi ekki fyrir í öðrum samböndum eru það ekki rök gegn því að telja það nafnorð. 

Sama gildir um boðstólum í á boðstólum og takteinum í á takteinum, en þau orð eru ævinlega greind sem nafnorð (í þágufalli fleirtölu), þótt þau komi ekki fyrir í öðrum myndum.

Orðflokkar. Ásta Svavarsdóttir og Eiríkur Rögnvaldsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Óskar hefur gert mjög góða hluti með Blikum og var fyrir það hjá Gróttu þar sem árangurinn var frábær.“

Frétt á dv.is.                                       

Athugasemd: Hvaða „hluti“ skyldi Óskar Hrafn Þorvaldsson þjálfari meistaraflokks karla í Breiðabliki hafa gert? Smíðar hann úr tré eða járni, mótar í leir eða málar? Um það er ekki vitað. 

Hitt er ljóst af hann hefur staðið sig vel í starfi sínu. Má vera að blaðamaður hafi ætlað að segja það en ekki fundið réttu orðin.

Tillaga: Óskar hefur staðið sig vel með Blikum og árangurinn var ekki síðri hjá Gróttu þar sem hann var áður.

2.

„Þeir koma frá 32 mis­mun­andi lönd­um en …“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Sé atviksorðinu mismunandi sleppt verður engin breyting á merkingu setningarinnar. Þar af leiðir að orðið er gagnslaust þarna.

Komi hlauparar frá fleiri en einu landi skilja lesendur sig samstundis að þau eru ólík („mismunandi“). Varla eru til tvö eins lönd.

Tillaga: Þeir koma frá þrjátíu og tveimur lönd­um en …

3.

„Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu var kölluð til í póstnúmerinu 113 …“

Frétt á visi.is.                                       

Athugasemd: Ætli það sé ekki alhæfing að fullyrða að löggan sé vitlaus? Að minnsta kosti veit hún ekki að póstnúmer eru ekki hverfi eins og blaðamaður Vísis afritar úr svokallaðri „dagbók lögreglunnar“. 

Löggan á við alvarlega vanþekkingu að glíma - og veit ekki af því. 

Ástandið hjá blaðamönnum er ekkert skárra. Þeir birta ruglið frá löggunni athugasemdalaust. Vera má að þeir viti ekkert betur. Þá hlýtur lesandinn að velta því fyrir sér hvort aðrar fréttir séu jafn ótrúverðugar.

Oft kemur fyrir að löggan segi frá atburðum sem gerast í „hverfi 220“. Það er ekki til en póstnúmerið 220 er í Hafnarfirði. Skyldi vera fréttalaust í hverfi 600, hverfi 700, hverfi 630 eða hverfi 450 svo dæmi séu tekin. 

Þetta er fyrir neðan allan þjófabálk hjá blaðamönnum sem lepja þetta upp eftir þeim Geir og Grana í löggunni.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„23 fór­ust í árás­inni, að sögn Úkraínu­manna, þar á meðal þrjú börn.“

Frétt á mbl.is.                                    

Athugasemd: Blaðamenn á Mogganum talast greinilega ekki við. Sumir þeirra vita að ekki á að byrja málsgrein á tölustaf. Aðrir vita það ekki eða kæra sig kollótta. Reynsla flæðir ekki á milli manna.

Fréttin er ekki nógu vönduð. Í henni segir:

Þegar loft­árás­in var gerð var hald­inn fund­ur úkraínska flug­hers­ins með full­trú­um er­lendra vopna­birgja …

Þetta skilst ekki. Var fundurinn haldinn vegna árásarinnar eða eftir hana? Stóð fundurinn yfir og var hann skotmarkið?

Í fréttinni segir:

Þeim sem tóku þátt í fund­in­um var tor­tímt í loft­árás­inni.

Fer ekki betur á að segja að fundarmenn hafi látist eða verið drepnir í árásinni?

Tillaga: Tuttugu og þrír fór­ust í árás­inni, að sögn Úkraínu­manna, þar á meðal þrjú börn.

5.

„Tiger Woods, einn besti kylfingur sögunnar fékk afar góðar viðtökur er hann labbaði í átt að 18. holu St. Andrews vallarins …“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Af mynd sem fylgir fréttinni sést að Tiger Woods gengur á golfvellinum. Talsverður munur er að ganga og „labba“, orðin merkja alls ekki það sama. Göngustígar eru á milli brauta á flestum golfvöllum. Hvergi eru „labbistígar“.

Tillaga: Tiger Woods, einn besti kylfingur sögunnar fékk afar góðar viðtökur er hann gekk að 18. holu St. Andrews vallarins …

6.

„Eriksen, sem er þrítugur, virðist hafa náð sér að fullu eftir hjartastoppið sem hann varð fyrir á síðasta ári …“

Frétt á blaðsíðu 32 í Morgunblaðinu 16.2.22                                      

Athugasemd: „Varð hann fyrir hjartastoppi eða fékk hann hjartastopp? Ég þekki mann sem varð fyrir bíl og slasaðist. Má vera að „hjartastopp“ sé eins og bíll sem kemur aðvífandi og skaðar heilsuna.

Tillaga: Eriksen, sem er þrítugur, virðist hafa náð sér að fullu eftir hjartastoppið á síðasta ári …

7.

„… eini forsætisráðherra Breta sem horfið hefur úr embætti sínu með þessari aðferð.“

Reykjavíkurbréf Morgunblaðsins 17.7.22.                                     

Athugasemd: Höfundurinn skrifar um Spencer Perceval (1762-1812) sem var forsætisráðherra Bretlands: Sá var myrtur í embætti og sá eini í því starfi sem mætti örlögum sínum á þann hátt.

Ansi algengt er að breskir forsætisráðherrar séu þvingaðir úr embætti en sem betur fer eru þeir ekki myrtir.

Tillaga: … eini forsætisráðherra Breta sem þannig hefur horfið úr embætti.

Eiga háværa rödd í umræðu - verða við áköllum - sækja Kötlujökul heim

Orðlof

Góða helgi

Til okkar hafa einnig borist annars konar kveðjur eða óskir sem tíðkast með öðrum þjóðum, t.d. e. have a nice weekend og þ. Schönes Wochenende. 

Það má kallast góðra gjalda vert að þýða slíkt góss ef menn kjósa að nota það, t.d. góða/(hæga) helgi, en kveðjurnar verður þá að nota í samræmi við reglur íslenskrar tungu.

Á ónefndri útvarpsstöð heyrði umsjónarmaður þáttarstjórnanda tönnlast í sífellu á eftirfarandi: 

Áttu góða helgi! (23.6.06). 

Hér virðist orðmyndin áttu notuð í stað boðháttarmyndarinnar eigðu. 

Orðasambandið eigðu góða helgi hljómar reyndar sérkennilega, góða helgi nægir í þessu samhengi. 

Íslenskt mál – þættir Jóns G. Friðjónssonar 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Segist reiðubúinn til þess að stíga til hliðar.“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Of margir virðast reiðbúnir til að „stíga til hliðar“ en færri eru sagðir hætta. 

Blaðamenn sem telja sig fullnuma í ensku hafa sagt að orðalagið „to step aside“ þýði að stíga til hliðar. Það er hárrétt en það merkir ekki að hætta.

Fréttin fjallar um forsætisráðherra Sri Lanka. Við sem ekkert kunnum í ensku getum samt lesið. Af fréttinni má geta sér þess til að ráðherrann er tilbúinn að hætta.

Reiður almenningur réðst inn í hús forsætisráðherrans og kann hann að hafa þá stigið til hliðar til að þurfa ekki að mæta múgnum. Líklega var það rétt ákvörðun hjá honum.

Þegar göngumenn mætast á þröngum stígum í fjöllum eða bara í Heiðmörk, gerist það undur að annað hvor eða báðir stíga til hliðar. Hvorugur er hins vegar hættur göngu sinni né nokkru öðru.

Takið eftir hortittinum „til þess“ í tilvitnuninni. Hann gjörsamlega þarflaus, málleysa.

Tillaga: Segist reiðubúinn að hætta.

2.

„Melník hef­ur átt há­væra rödd í umræðunni í Þýskalandi …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Ekki er þetta gott. Átt er við að maðurinn hafi verið hávær eða látið að sér kveða í umræðunni. „Að eiga háværa rödd“ er furðulegt orðalag og er vart til á íslensku.

Í fréttinni segir:

Ítrekaðar ósk­ir hans um meiri aðstoð, sér­stak­lega í formi vopna­út­flutn­ings frá Þýskalandi til Úkraínu, hafa ít­rekað ratað í fyrirsagn­ir þýskra miðla.

Af hverju vandar blaðamaðurinn sig ekki? Málsgreinin er klúðurslega samin og þar að auki sér skrifarinn ekki nástöðu orðsins „ítrekað“. Í staðinn hefði hann getað sagt oft eða margoft. Lýsingarorðið ítrekað er eitt af þessum orðum sem eru ofnotuð og jafnvel misnotuð í fjölmiðlum.

Miklu skárra er að orða þetta svona:

Hann hefur margoft óskað eftir frekari aðstoð, sérstaklega vopnum. 

Fréttin um Úkraínu og maðurinn er sendiherra landsins í Þýskalandi.

Tillaga: Maðurinn hefur látið að sér kveða í umræðunni í Þýskalandi …

3.

„Forsetinn lýsti því yfir fyrr í vikunni að hann myndi verða við áköllum og segja af sér …“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Hvað eru „áköll“? Ósk, bænir, kröfur eða hvað? Þetta er svo máttlaust orð í nútímamáli fjölmiðlamanna að leitun er að öðru. Orðalagið að „kalla eftir“ er álíka gagnslaust.

Almenningur á Sri Lanka hefur gengið hart fram og beinlínis krafist afsagnar forseta landsins og ríkisstjórnar. Ekki var óskað eftir því eða hvíslað. Þar af leiðir að orðið „ákall“ er afar villandi og segir ekki neitt. Draslorð.

Fréttin er hins vegar skýr og bendir ekki til að almenningur hafi „kallað eftir“ einhverju eða verið með „ákall“. Krafist var að forsetinn segði af sér. 

Tillaga: Forsetinn lýsti því yfir fyrr í vikunni að hann myndi verða við kröfum og segja af sér …

4.

„Ég er búin að kom­ast að því að fjölmiðlafólk það borðar ekki.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Reginmunur er á talmáli og ritmáli. Viðmælandi Moggans segir þetta en blaðamaðurinn á að hafa vit á því að lagfæra orðalagið smávægilega. 

Þarna á að sleppa persónufornafninu „það“. Orðið gerir ekkert gagn, er algjörlega tilgangslaust eins og sést á tillögunni.

Mjög algengt er að blaðamenn skrifi orðrétt upp eftir viðmælendum sínum og skiptir engu hversu kjánalegt orðalag þeirra er. Blaðamenn verða að lagfæra það sem haft er eftir viðmælendum, þeirra vegna og lesenda.

Tillaga: Ég er búin að kom­ast að því að fjöl­miðlafólk borðar ekki.

5.

„Hundruð sækja Kötlujökul heim dag hvern.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 14.7.22.                                     

Athugasemd: Sækja heim merkir að heimsækja, fara að heimili, bústað einhvers. Enginn orðar það svo að sækja eigi Esju heim, Þingvallavatn eða Þórsmörk. Við förum að eða göngum á Esju, förum að Þingvallavatni, í Þórsmörk og að eða á Kötlujökul.

Sumir þekkja ekki merkingu orða eða orðasambanda, eins og sækja heim eða heimsækja. 

Út af fyrir sig skilja allir hvað átt er við þegar til dæmis sagt er að gaman sé að heimsækja Húsavík Þeir sem vel eru að sér myndu segja að gaman sé að fara til Húsavíkur eða vera þar.

Aftur á móti myndi aldeilis versna í’ðí ef Kötlujökull væri ekki heima.

Tillaga: Hundruð fara að Kötlujökli dag hvern.

horfum fram á eftirspurn - ofkældur göngumaður - magn af fólki -

Orðlof

Tungumál

Val á tungumáli í samskiptum er vitaskuld háð aðstæðum og því hvaða tungumál fólkið kann en það er líka táknræn athöfn að nota eitt mál fremur en annað. 

Á flugvellinum í Dublin eru áletranir á írsku ofan við þær ensku þótt enska sé miklu oftar notuð í samskiptum. 

Stjórnarráðið [íslenska] lyfti sínu tákni á loft í starfsauglýsingunni á dögunum. 

Ari Páll Kristinsson, Tungutak á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við horfum fram á mikla eftirspurn sem við getum ekki mætt nema að hluta …“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 8.7.22.                                     

Athugasemd: Skrýtið hvernig tungutak fólks hefur breyst, oft til hins verra, bæta sumir við. Viðmælandi Moggans á við að hann búist við mikilli eftirspurn en kýs að orða mál sitt eins og vinsælast er í dag. 

Allir „horfa til einhvers“, enginn býst við.

Þetta minnir á að fæstir óska eftir, biðja um, krefjast eða heimta. Þess í stað er gripið til froðulega orðalagsins „kalla eftir“ sem ekki nokkur maður skilur en er álíka vinsælt eins og fyllingarefni í vörum „áhrifavalds“.

Fréttin heldur áfram á blaðsíðu 10. Þar eru þessi gullkorn:

• Við sjáum líka mikil áhrif af Úkraínustríðinu í Evrópu. 
• Við horfum hins vegar ekki fram á verðhækkanir til almennings …
• En við erum að sjá smærri fyrirtæki í …
• Við horfum fram á mikla eftirspurn 

Frán augu eru greinilega mikilvæg stjórnendum og duga því ekki gleraugu.

En svo segir viðmælandinn eins og „skrattinn úr sauðalæknum“:

Þannig að við gerum ráð fyrir að afkoman verði mjög góð á þessu ári. 

Þetta er óskiljanlegt. Hann „sér ekki fram á“ góða afkomu, „horfir ekki til“ hennar, „horfir ekki fram á“ eða „er ekki að sjá“. Hann gerir ráð fyrir. Ótrúlegt. Maðurinn beitir gömlu og úreltu alþýðumáli sem allir skilja, jafnvel gleraugnaglámar sem yfirleitt sjá vart fram yfir nefbrodd sinn.

Tillaga: Við búumst við mikilli eftirspurn sem við getum ekki mætt nema að hluta …

2.

„Þar fannst á göngu­leiðinni of­kældur göngumaður sem var í mikilli hættu og á ekki góðum stað í mjög slæmu veðri.“

Frétt á Fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þetta skilst en göngumaðurinn var hvorki vankældur né ofkældur heldur þjáðist hann líklega af ofkælingu. Þegar líkamshiti er fyrir neðan 35° gráður er talað um ofkælingu og þá er voðinn vís.

Matvæli eru kæld en ekki fólk, það kólnar. Göngumaðurinn hefur ekki verið kældur, honum varð kalt í veðrinu. Líklegt er að björgunarfólk hafi séð á honum einkenni ofkælingar. 

Í fréttinni segir:

Hann var sam­stundis fluttur með björgunar­sveitar­bíl …

Ekki er sagt hvert maðurinn hafi verið fluttur. Kannski var honum hent út skömmu síðar. Hver veit? Af hverju lýkur blaðamaðurinn ekki við fréttina?

Í fréttinni segir:

… og sjúkra­flutningar­menn verið send upp í Emstru­botna í grennd við Emstru­skála.

Í svokölluðum Botnum, syðst í Emstrum eru skálar Ferðafélags Íslands. Örnefnið „Emstrubotnar“ kannast ég ekki við. Ekki þarf annað en að skoða vef félagsins.

Loks segir í fréttinni:

Þannig þetta sannað sig hvað þetta skiptir miklu máli …

Málsgreinin er óskiljanleg. Fréttin er ekki vel skrifuð og blaðamaðurinn hefur ekki lesið hana yfir fyrir birtingu.

Tillaga: Á göngu­leiðinni fannst göngumaður sem var í mikilli hættu vegna ofkælingar. Hann var illa staddur og veðrið vont.

3.

„Það er nátt­úru­lega ofboðslegt magn af fólki sem geng­ur Lauga­veg­inn og all­ir voru meðvitaðir um hvernig veðirð væri og vel upp­lýst­ir en nokkr­ir voru van­bún­ir til þess­ar­ar göngu.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Blaðamaðurinn virðist gjörsamlega áhugalaus um orðalag viðmælanda síns sem talar um „magn af fólki“ sem er í gönguferð. Svona orðalag er ekki boðlegt lesendum, ekki frekar en „hrúga af fólki“. Fyndið í talmáli en út í hött í frétt.

Blaðamaðurinn á að vera gagnrýninn, skrifa það sem viðmælandinn segir en færa orðalagið til betri vegar, ekki breiða út bull. Tillagan er mun skárri.

Seinni hluti málsgreinarinnar er illskiljanlegur. Fór fólk út í brjálað veður eða vissi það þegar út var komið að það var brjálað veður? Ekki heil brú í þessu.

Fréttin er hroðvirknislega skrifuð. Stafsetningarvilla er í tilvitnuninni.

Tillaga: Ofboðslega margir ganga Lauga­veg­inn. Allir vissu hvernig veðrið yrði en nokkr­ir voru van­bún­ir.

4.

„Sjö leikmenn til að fylgjast með á EM.“

Frétt á ruv.isv.                                      

Athugasemd: Málsgreinin er skrýtin. Halda mætti að sjö leikmenn hafi verið sendir til að hafa eftirlit með Evrópumótinu. Af lestri fréttarinnar má hins vegar ráða að lesendur eigi að fylgjast með sjö nafngreindum fótboltamönnum sem leika með landsliðum sínum á mótinu, svo góðir að vert sé að fylgjast með þeim.

Athygli vekur að ábendingarfornafnið „þessi“ er ofnotað í fréttinni. Í öllum tilvikum hefði má sleppa því. Um leið hefði þurft að breyta orðalagi en það er hverjum skrifara hollt. Ábendingarfornöfn eru áberandi í fréttaskrifum og þeim má að skaðlausu fækka.

Tillaga: Sjö áhugaverðir leikmenn á EM.

5.

„Hún hefur verið hluti af íslenska kokkalandsliðinu til fjölda ára …“

Frétt á baksíðu Morgunblaðsins 9.7.22.                                     

Athugasemd: Þetta er svo vinsælt orðalag að halda mætti að blaðamenn kunni ekki annað. Dæmi: Gift „til fjölda ára“, á þingi „til fjölda ára“, vélstjóri „til fjölda ára“, viðamesta framkvæmdin „til fjölda ára“ og svo framvegis.

Engu að síður er óhætt að orða það þannig að þau hafi verið gift í mörg ár, á þingi í mörg ár, vélstjóri í mörg ár og stærsta verkefnið í mörg ár. Eða í fjölda ára.

Tillaga: Hún hefur verið hluti af íslenska kokkalandsliðinu í mörg ár …

Handtaka fór fram - fjall sem er staðsett - hætta ísjakanna

Orðlof

Iðratilfinning

Stundum er fárast yfir því að sumt orðfæri á ensku eigi sér ekki nákvæma samsvörun í íslensku. Þannig sé annað að tala um kúltúr en menningu; íslenska orðið sé of þröngt og bundið við háttsemi mannsins en enski kúltúrinn nái yfir allt sem vex og dafnar. 

Umkvartanir af þessu tagi geta sett íslenskuna á sakabekk fyrir að bjóða ekki upp á sama orðfæri eða hugsun og enskan. En það liggur í eðli tungumála að vera ólík. 

Orðaforði þeirra er sjaldnast beinþýðanlegur; þótt enskir segi „I feel it in my bones“ og hafi „gut feeling“ fyrir hinu og þessu er ekki þar með sagt að það sé íslensku bjóðandi að finna eitthvað í beinum sínum eða hafa iðratilfinningu – til að ná enskunni sem best. 

Má þó minnast draumvísu sem látinn félagi kvað: 

„beinin mín í brennivín, bráðlega langar núna“ 

með frómri ósk um að umbeðnum skammti yrði hellt á gröfina.

Gísli Sigurðsson, Tungutak, Morgunblaðið. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bönnuðustu svæði í heimi“

Frétt á dv.is.                                     

Athugasemd: Í fréttinni kemur glögglega fram að staðirnir eru ekki „bannaðir“ heldur lokaðir. Nokkur munur er á því.

Tillaga: Lokuðustu staðir í heimi

2.

„Niðurstaðan varð jafn­tefli …“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Íþróttablaðamenn hafa tekið upp á því að kalla það „niðurstöðu“ þegar boltaleik lýkur með sigri eða jafntefli. 

Þetta er alveg skínandi hugmynd. Nafnorðið sigur eða sögnin að sigra eru alveg ómöguleg orð, úrelt og ber að útrýma.

Í fréttinni segir:

Kristij­an Jajalo var svo kom­inn í markið í fyrsta deild­ar­leikn­um á tíma­bil­inu.  

Stíll blaðamannsins er áhrifamikill. Lakari skrifarar hefðu sagt:

Markmaðurinn Kristij­an Jajalo lék fyrsta leik sinn í deildinni.

í fréttinni segir:

Bæði lið voru að sýna ágæt­is fót­bolta …

Þetta er alveg frábært orðalag, miklu betra en það hefðbundna …

Liðin léku vel …

Nóg er af nástöðu enda ekki vanþörf á að endurtaka ákveðin orð svo lesendur fylgist með. Í stuttri frétt þurfti blaðamaðurinn að nota orðið „leikur“ tíu sinnum til að halda lesendum við efnið. Það sýnir vanmátt blaðamannsins að honum skyldi ekki dottið í hug að nota orðið oftar.

Tillaga: Leikurinn endaði með jafntefli …

3.

„Handtakan fór fram um miðja nótt.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Þarf allt „að fara fram“? Nei, síður en svo. Oftast má sleppa  þessum útjaskaða orðalepp. 

Fréttin byrjar á tölustaf. Enginn sómakær blaðamaður eða skrifari gerir slíkt. Tölustafir eiga aldrei heima í upphafi setningar.

Í fréttinni segir:

… eftir að konan gaf formlega skýrslutöku.

Orðið skýrslutaka er eins og orðið ber með sér að taka skýrslu, einhver tekur skýrslu af öðrum, þó ekki af sjálfum sér. Þar af leiðir að sá sem gefur skýrslu getur ekki „gefið skýrslutöku“.

Svo má velta fyrir sér hvort til sé „óformleg skýrslutaka“. Þarna á auðvitað að standa að konan hafi gefið skýrslu.

Ofangreint er hrá- og hraðþýtt úr ensku. Heimildin er vefur dagblaðsins The Telegraph. Blaðamaðurinn hlýtur að geta gert betur.

Tillaga: Handtekinn um miðja nótt.

4.

„…toppi Matterhorn en fjallið er staðsett í Ölpunum á landamærum Sviss og Ítalíu.“

Frétt á visi.is.                                     

Athugasemd: Nei, nei, nei. Svona má ekki skrifa. Fjöll hafa alla tíð verið á sínum stað. Blaðamaðurinn kann að vera „staðsettur“ á skrifstofu fjölmiðilsins. En fjall er þar sem það er.

Orðið „staðsettur“ er orðið draslorð, hrikalega misnotað og oftast tilgangslaust í íslenskum fréttaskrifum. Best, raunar langbest, er að nota sögnina að vera.

Tillaga: … toppi Matterhorn sem er í Ölpunum, á landamærum Sviss og Ítalíu.

5.

„Gísli Gíslason, fyrrverandi stjórnarmeðlimur í KSÍ, og Hallbera Fríða Jóhannesdóttir …“

Frétt á blaðsíðu 8 í EM blaði Fréttablaðsins 6.7.22.                                     

Athugasemd: Meðlimur er draslorð. Man ekki eftir að hafa séð því beitt þar sem ekki mætti nota annað og betra orð í staðinn. Og þetta segi ég ekki vegna þess að orðið er af dönsku ætterni. „Stjórnarmeðlimur“ er að sjálfsögðu stjórnarmaður.

Við Gísli og Hallbera vorum um tíma í sama bekk í MR. Ef til vill ætti ég að kalla þau „sambekkjarmeðlimi“? Nei, varla. Þau eru öndvegishjón og eiga annað og betra skilið.

Í fréttinni segir:

Skagamærin er í hópi reynslumestu leikmanna liðsins …

Nei, hún er ein af þeim reyndustu (ekki „í hópi“, það er ofmælt). Og hér erum við komin að öðru draslorði, „reynslumikill“. Dreg í efa að hægt sé að nota það.

Og að lokum. Er ekki dálítið niðurlægjandi að kalla fullorðna konu mær (mey). Hún er þrjátíu og fimm ára. Sambærilegt orð er ekki til um karla sem til dæmis leika í karlalandsliðinu.

Tillaga: Gísli Gíslason, fyrrverandi stjórnarmaður í KSÍ, og Hallbera Fríða Jóhannesdóttir …

6.

„Fólk áttar sig ekki alltaf á hættu ísjakanna.“

Frétt á blaðsíðu 22 í morgunblaðinu 7.7.22.                                     

Athugasemd: Orðalagið er frekar skrýtið þó það skiljist. Þetta skýrist sé  annað orð sett í stað ísjakanna, til dæmis gangbraut, hestar, flugvélar og svo framvegis. 

Betur fer á því að segja að ísjakarnir geti verið hættulegir.

Tillaga: Fólk áttar sig ekki á að ísjakar geta verið hættulegir.

Íslensk fyrirtæki og enska - varnirnar hafa fallið

Orðlof

Sagt er frá litlum brugghúsum á Íslandi fróðlegri grein í Viðskiptablaði Morgunblaðsins 6. júlí 2022. Kennimyndir og nöfn tuttugu og fimm fyrirtækja eru birtar og það vakti forvitni mína því ég hafði staðið í þeirri trú að flest íslensk brugghús væru kölluð „brewery“ upp á ensku. Sem betur fer er það ekki svo. Langflest eru nefnd íslenskum nöfnum. 

Álfur
Austri brugghús
Beljandi brugghús
Bjórsetur Íslands
Brugghús steðja
Dokkan brugghús
Gæðingur
Húsavík öl
Kaldi
KHB brugghús
Litla brugghúsið
Malbygg
Öldur
Ölverk
Ölvisholt brugghús
Smiðjan Brugghús
Ægir brugghús
22.10 brugghús
6a kraftöl

Sum af ofangreindum nöfnum eru ágæt. Athygli vekur að eigendur Ægis brugghúss eru hvorki smeykir við íslenska né útlenda neytendur. Þeir hika ekki við að nota nafn sem byrjar á bókstafnum Æ sem er eflaust flestum útlendingum torskilinn ekki síður en nafnið sjálft.

Á „síðustu og verstu tímum“ þarf hugrekki til að slíta hugsunina frá ensku og meintu ástfóstri ferðamanna við það tungumál. Hér leita þeir ekki eftir engil-saxneskum áhrifum heldur íslenskri menningu, vilja snerta á landi og sögu. 

Svo eru það hinir, þeir huglausu, sem nota ensk heiti eða blanda saman íslensku og ensku í nafni fyrirtækja sinna. Nokkur brugghús gera þetta:

Eimverk distillery
Jón ríki brewery
Og natura
Rvk brewing co.
Segull 67 brewery
The brothers brewery

Verða örlög íslenskunnar á þessa leið?

Ömurð

Brugghúsin eru aðeins örfá. Eigendur miklu fleiri fyrirtækja virðast ekki hafa hugmynd um tungu sína eða kæra sig kollótta um hana. Nota óhikað ensk orð í fyrirtækjaheitum og skáka í því skjólinu að þeir séu nauðbeygðir vegna viðskipta við útlendinga. Það er nú meiri vitleysan. Hægt að benda á þúsundir fyrirtækja út um allan heim sem taka heiti af tungu eigenda sinna, þar sem þau eru skráð. Fjöldinn allur bætir við nokkurs konar „undirheiti“ á ensku.

Air Iceland Connect, hét áður Flugfélag Íslands.
Attentus mannauður og ráðgjöf ehf. ráðgjafafyrirtæki
AutoCenter, bílahreinsun.
Barion, sport- og veitingastaður í Reykjavík.
Beirsdorf ehf. Heildverslun.
Brandenburg ehf. Auglýsingastofa
Bullseye Reykjavík, fyrirtæki sem býður upp á pílukast
Core ehf. Heildverslun.
Creditinfo Lánstraust hf. Upplýsingar og innheimta.
Culican, veitingastaður í Reykjavík
Domavia, fyrirtæki í eigu Ísavia, hefur umsjón með flugvöllum innanlands.
Donky republic bike, rafmagnsreiðhjólaleiga í Reykjavík.
Dr. Football, hljóðvarpsþáttur fyrir íslenska hlustendur. Einnig Dr. Football-pubquiz.
Expectus ehf. Ráðgjafafyrirtæki.
Eyesland, gleraugnaverslun.
Eyrir investment hf. Eignarhaldsfélag.
Fisk-Seafood ehf. Útgerð fiskiskipa.
Fjárvakur-Icelandair shered services ehf. Bókhald og endurskoðun.
Fontana, baðstaður við Laugarvatn.
Glacier Goodies, söluvagn í Skaftafelli.
Grand Brasserie, veitingahús í Reykjavík
Hengill Ultra, hlaupakeppni umhverfis Hengil, fjall á Íslandi.
Home and you (borið fram: hómendjú), húsgagnaverslun
InExchange ehf. Ráðgjöf.
Inmarsat solutions ehf. Gervihnattafjarskipti.
Jónar transport hf. Flutningafyrirtæki.
Kompaní, viðskiptaklúbbur Morgunblaðsins
Livio Reykjavík ehf. Læknafyrirtæki.
Memorial, fyrirtæki sem býður upp á legsteina.
Men and mice ehf. Hugbúnaðarfyrirtæki.
Mini garðurinn. Innanhúsgolf,veitingastaður og bar.
Möst C íslensk fataverslun fyrir konur.
Motus ehf, innheimtufyrirtæki.
Prósjopp. Golfverslun.
Pure north recycling ehf. Íslenskt endurvinnuslufyrirtæki.
Rue de net reykjavik ehf. Hugbúnaðarfyrirtæki.
Savetravel.is íslenskur vefur á íslenksu og ensku: „the official source for safe adventure in Iceland“.
Scandinavian travel services ehf. Ferðaskrifstofa.
Sky Lagoon, nýtt baðlón í Kópavogi.
Sofestive, fyrirtæki í viðburðar- og verkefnastjórnun
Strúktúr, húsainnflutningsfyrirtæki
Sumac grill, veitingahús í Reykjavík
Swipeclub, fyrirtæki sem þróar netnámskeið
Terra, fyrirtæki sem hét fjórum ágætum íslenskum nöfnum.
The Garage, gisting í Varmahlíð undir Eyjafjöllum
The Rift, malarhjólreiðakeppni við Heklu, fjall á Íslandi.
Thor´s Power Gym, líkamsræktarstöð á Íslandi.
Townhouse Hotel, í miðborg Reykjavíkur
Train station, íslensk líkamsræktarstöð í Reykjavík.
Travel Conditions kortið, kort sem gefið er út af Savetravel.is.
Treemember, félag um trjárækt
Two Birds, „fjártæknifyrirtæki“ á íslenskum markaði, keypti og Auðbjörg ehf. og sameinaði undir enska heitinu.
Two birds, nýskppunarfyrirtæki sem vinnur að útreikningi á markaðsvirði fyrirtækja.
Vök baths, laugar skammt frá Egilsstöðum.

Vera má að sum ofangreindra fyrirtækja hafi hætt eða breytt um nafn. 

Staðan er einfaldlega sú að hægt og hægt hefur enskan fest rætur hér á landi sem annað tungumál. Svo algeng er hún í nöfnum fyrirtækja að það þykir ekkert tiltökumál lengur. Virðingin fyrir málinu og hefðum hefur slævst og líklega skammt í víðar falli varnir.

Á síðustu þrjátíu árum hefur enskan náð miklu meiri áhrifum en danskan á 360 árum.

Horfa framan í verðbólgutölur - fremja mannrán á manni - krafa á sigur

Orðlof

Maður, menn

Orðið maður hefur mjög óreglulega beygingu eins og títt er um algeng orð, aðallega vegna þess að orðstofninn breytist frá einni beygingarmynd til annarrar: MAÐ-ur ~ MANN-s ~ MENN. 

Það óvenjulegasta við beygingu orðsins er þó að það er endingarlaust í fleirtölu, menn, en þegar greinirinn bætist við er endingu skotið inn á undan: menn-IR-nir, menn-I-na. Er þetta eina nafnorðið sem hagar sér þannig.

Orðabelgur. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Gunnar Rögnvaldsson bendir á að Lettland er með „mynt Þýskalands“ og er …“

Staksteinar á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 30.6.22.                                     

Athugasemd: Þetta skilst mætavel en feitletraða sögnin hefði að mínu mati átt að vera í viðtengingarhætti. 

Æ fleiri nota framsöguhátt í stað viðtengingarháttar og ef til vill er hann að hverfa í máli ungs fólks. Það væri miður.

Tillaga: Gunnar Rögnvaldsson bendir á að Lettland sé með „mynt Þýskalands“ og er …

2.

„Nú er svo komið, að mati Morgan Stanley, að evrusvæðið horfir framan í efnahagslegan samdrátt á næstu tveimur ársfjórðungum …“

Leiðari Morgunblaðsins 30.6.22.

Athugasemd: „Ef þú smælar framan í heiminn, þá smælar heimurinn framan í þig,“ segir í alkunnum texta eftir Megas. Eflaust væri hægt að gera athugasemdir við orðalagið en höfundurinn er skáld og þau hafa leyfi.

Erfitt er að hugsa sér hvernig hægt sé að horfa „framan í efnahagslegan samdrátt“. Líklega hefði höfundurinn átt að nota aðra líkingu. Staðreyndin er líklega sú að fjármálafyrirtækið Morgan Stanley gerir ráð fyrir, býst við, telur að samdráttur verði á næsta hálfa árið í ESB löndunum sem nota Evru.

Varla er þetta stórmál en vandinn er sá að höfundurinn heldur áfram á sömu braut og skrifar þessu næst:

En við þær spár bætist að nú þegar er horft framan í verðbólgutölur sem hafa ekki sést í áratugi. 

Hann á við:

En við þær spár bætist að verðbólgan er núna hærri en hún hefur verið hefur í áratugi.

Ég horfi nú bara „framan í“ tölvuskjáinn og spyr hvers vegna vinur minn hann Davíð hafi ekki lesi yfir leiðarann áður en strákpjakkurinn sem skrifaði hann taldi hann nógu góðan fyrir okkur áskrifendur. Og skjárinn smælar framan í mig.

Tillaga: Nú er svo komið, að mati Morgan Stanley, að á evrusvæðinu megi efnahagslegs samdráttar á næstu tveimur ársfjórðungum …

3.

„Í kjöl­far­ið fóru eig­in­mað­ur Donh­am, Roy Bry­ant, á­samt hálf­bróð­ur sín­um John Will­i­am Mil­am og frömd­u mann­rán á Till …“

Frétt á fréttablaðið.is.                                     

Athugasemd: Hvort var manninum rænt eða „framið mannrán á honum“? Þetta er hörmulega illa skrifað og að auki eru stafsetningavillur í fréttinni.

Tillaga: Í kjöl­far­ið fóru eig­in­mað­ur Donh­am, Roy Bry­ant, á­samt hálf­bróð­ur sín­um John William Mil­am og rændu Till …

4.

„… hefur óskað eftir lausn frá störfum sem formaður félagsins.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Yfirleitt er seta í stjórn félags ekki talið vera hefðbundið starf hvort sem það er launað eða ekki. 

Stjórnarmaður hættir þegar honum sýnist, þarf ekki að „óska eftir lausn frá störfum“. Hann má alveg fara í fýlu eða hætta út af táfýlu annarra. Hann þarf ekki að gefa upp neina ástæðu.

Launþegi sem vill hætta er með ráðningarsamning og þarf að segja honum upp og jafnvel vinna í uppsagnartíma sem oft er þrír mánuðir.

Mikilvægt er að greina á milli stjórnarsetu í félagi og störfum launþega. Í fréttinni kemur fram að formaðurinn áttar sig ekki á þessu. 

Þá má spyrja: Hvað gerist ef stjórnin eða félagsfundur samþykkir ekki ósk formannsins? Situr hann áfram eða hvað? Auðvitað ætlar formaðurinn að hætta hver sem vilji stjórnarinnar er. 

Tillaga: … hefur ákveðið að hætta sem formaður félagsins.

5.

„Ég geri kröfu á sigur.“

Frétt á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 1.7.22.                                     

Athugasemd: Menn gera kröfu á aðra, jafnvel kröfu um bætur.

Stuðningsmaður körfuboltaliðs vill að liðið hans sigri og gerir því kröfu um sigur. Hann krefst sigurs.

Krafa „á sigur“ skilst ekki.

Tillaga: Ég krefst sigurs.

6.

„Aðild Úkraínu að ESB handan við hornið.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Enginn sér hvað er hinum megin við húshornið, handan þess. Orðalagið er ekki nýtt, þótti á sínum tíma frumlegt jafnvel skondið. Svo líður tíminn og enn grípa blaðamenn til sama orðalags sem nú er hvorki frumlegt né fyndið.

Sem lesandi fjölmiðla finnst mér langbest að lesa fréttir sem eru á einföldu máli, án orðskrúðs eða tilgerðalegs orðalags. Fréttir eru ekki fyrir þann sem skrifar þær, það mættu blaðamenn athuga.

Tillaga: Skammt í aðild Úkraínu að ESB.