Vinur meðlimarins - slitrótt úrkoma - haustfundur sem fer fram

Orðlof

Beyging mannanafna

Algengt er orðið að sleppa því að beygja mannanöfn sem að sjálfsögðu eiga að beygjast eins og önnur nafnorð. Algengast er að sleppa beygingu í tvínefnum, en ekki á sama hátt í karlmanns- og kvenmannsnöfnum.

Ef maður heitir Einar Gunnar eða Björn Þór ætti eignarfallið að vera Einars Gunnars og Björns Þórs, það er báðir liðir eru beygðir. Mjög oft er því sleppt að beygja fyrra nafnið og aðeins sagt Einar Gunnars eða Björn Þórs. 

Þessu er öfugt farið í kvenmannsnöfnum. Þar er það síðara nafnið sem margir láta óbeygt og segja til dæmis „ég ætla til Unnar Sif“ eða „ég ætla til Elvar Ósk“ í stað Unnar Sifjar og Elvar Óskar. 

Eins er orðið talsvert algengt að heyra einkvæð kvenmannsnöfn notuð án eignarfallsendingar þegar þau eru einnefni, til dæmis til Sif, Þöll, Dögg, Dís í stað til Sifjar, Þallar, Daggar, Dísar.

Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bát­ar slitnuðu frá og fisk­vinnslukör fuku hérna eins og syk­ur­púðar út um all­an fjörð“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er reglulega fyndið. Þó hafa fæstir séð sykurpúða fjúka en þeir eru ábyggilega léttir. Hvað átti viðmælandinn svo sem að segja? Hann fann sér líkingu og lesandinn sér sykurpúða í feykjast til og frá í vindinum og þykist heppinn að fá ekki nokkra slíka í andlitið.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Fyrir eru til staðar eða í ferli fjöldi kvíabóla annarra fyrirtækja í Djúpinu.“

Frétt á blaðsíðu 14, Sviðsljós, í Morgunblaðinu 27.9.22.

Athugasemd: Þetta er óskiljanleg setning og veldur þar mestu feitletruðu orðin. Sé orðunum „til staðar“ sleppt áttar maður sig á merkingunni en hvort hún sé sú sem átt er við er óvíst.

Hins vegar er fréttin áhugaverð og að öðru leyti vel skrifuð.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ástæðan er að ummæli sem Waters viðhafði um stríðið í Úkraínu …“

Frétt á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 27.9.22.

Athugasemd: Sum orð í ritmáli skipta litlu. Þeim má oft sleppa, enginn skaði verður, merkingin breytist ekki. Þannig er með sagnorðið „viðhafa“ í tilvitnuninni. 

Orðið er ekki mikið notað. Einna helst kemur það fyrir í upphöfnum ræðum og jafnvel prédikunum. Í flestum jafnvel öllum tilvikum má sleppa forskeytinu „við“ og stendur þá efir sögnin hafa sem dugar okkur flestum. Samt er þetta allt smekksatriði og ekki viðhafa allir sömu skoðun.

Tillaga: Ástæðan er ummæli Waters um stríðið í Úkraínu …

4.

„Hún segir það síðan hafa komið sér á óvart þegar aðrir stjórnarmeðlimir, og nefnir sérstaklega vin miðlimarins …“

Frétt á fréttablaðið.is.

Athugasemd: Illa skrifað. Meðlimur er algengt í málinu þó margir telji það orðskrípi. Hefði reyndur blaðamaður skrifað fréttina hefði ofangreint tilvitnun litið út eins og segir í tillögunni.

Þess má geta að þarna er fjallað um bréf í félagasamtökum. Konan sem skrifaði það talar aldrei um „stjórnarmeðlimi“. Orðið „meðlimur“ verður til í endursögn blaðamannsins. Hann er ekki jafn ritfær og bréfritarinn og sést það greinilega í fréttinni.

Tillaga: Hún segir það síðan hafa komið sér á óvart þegar aðrir stjórnarmenn, og nefnir sérstaklega vin eins þeirra …

5.

„Slitrótt úrkoma …“

Sjónvarpið, veðurþáttur á eftir sjöfréttum 27.9.22.

Athugasemd: Gullkornin hrökkva nær stanslaust frá veðurfræðingunum. Góðlegur maður talar um „slitrótta úrkomu“ og hlýtur að eiga við skúrir sem honum er þó tamt því hann er óhræddur að nefna þær. Í sjálfu sér er orðalagið frekar fyndið rétt eins og í skemmtiþættinum Kappsmál þegar þátttakendur eiga að semja ný orð eða hugtök í stað hefðbundinna.

Veðurfræðingar virðast einstaklega ragir að nefna rigningu, tala miklu frekar um „úrkomu“. Engu að síður rignir duglega á blessuðu landinu þrátt fyrir útkomuna.

Sama á við vindinn. Einatt er talað um lítinn vind, talsverða vind eða mikinn vind. Sjaldnast eru gömlu veðurorðið nefnd, til dæmis, andvari, kul, rok, hvassviðri, storm og svo framvegis. Svona smitast til fjölmiðlamanna sem þá veigra sér við að víkja frá „veðurfræðingamálinu“ og gömlu veðurorðin týnast.

Tillaga: Skúrir …

6.

„Þriðjudaginn 4.október næstkomandi fer fram haustfundur Landsvirkjunar.“

Færsla á Fésbókinni.

Athugasemd: Betur fer á því að segja að fundurinn verði á þessum degi, jafnvel má bæta við að hann verði haldinn. Alltof margt „fer fram“ og er í flestum tilvikum óþarfa tíundun. Leiðinlegt er að sjá að bil vantar milli dagsetningar og mánaðar. Svona sést mjög víða.

Allir hljóta að átta sig á því að haustfundurinn verði á þessu ári en ekki því næsta. Orðinu næstkomandi er því ofaukið. Hafi forráðamenn fyrirtækisins áhyggjur af því að auglýsingin skiljist ekki er má bæta við ártalinu.

Tillaga: Haustfundur Landsvirkjunar verður 4. október 2022.

Ástand á Eyrinni - manneskja sem reyndi að stela - skildi eftir sig tjón

Orðlof

Tvennd

Orðið par er ekki af germönskum stofni frekar en önnur orð málsins sem byrja á ’p’ Par kemur þó fyrir þegar í fornu máli, og líklega hafa fæstir verulega andúð á orðinu. 

En vilji menn komast hjá að nota það er stundum hægt að nota í staðinn orðið tvennd, og talað er um tvenndarkeppni og tvenndarleik í íþróttum. 

Samt er varla hægt að tala um þrjár tvenndir af sokkum, heldur þrenna sokka eða þrjú pör. 

Par er líka fast í ýmsum samsetningum, og þar er útilokað að nota tvennd í staðinn og segja t.d. bollatvennd eða hnífatvennd í stað bollapar og hnífapar.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Við erum að koma okkur í haustgírinn, það kemur almennileg gusa annað kvöld, helst norðvestanlands.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Ekkert er að þessu en einnig fer á því að segja „einkum norðvestanlands“. 

Tillaga:Við erum að koma okkur í haustgírinn, það kemur almennileg gusa annað kvöld, einkum norðvestanlands.

2.

„… dyra­vörður var grunaður um að hafa kýlt mann ít­rekað í höfuðið.“

Frétt á  mbl.is.

Athugasemd: Þetta er úr svokallaðri dagbók lögreglunnar. Hvernig ber að skilja orðið ítrekað í þessu sambandi. Barði dyravörðurinn manninn einu sinni, tvisvar, þrisvar, fjórum sinnum eða oftar? Vera má að þetta skipti litlu máli en hvers vegna er skrifað „ítrekað“ en ekki oft.

Hefði löggan sagt að dyravörðurinn hefði slegið manninn oft hefðu allir skilið það. Aumingjans maðurinn hefði fengið fleiri en tvö högg.

Í fréttinni segir:

Þá var maður hand­tek­inn í hverfi 108 …

Enn er mættur á vaktina varðstjórinn sem heldur að póstnúmer séu nöfn á hverfum. 

Blaðamaður á Vísi hefur einhverja glóru og skrifar þannig upp úr dagbók lögreglunnar:

Þá var maður í hverfi Háaleitis og Bústaða handtekinn …

Ekki er mikil reisn yfir þessu en þó skárra en á Mogganum. 

Á Vísi stendur:

Maðurinn var sagður meðvitundarlaus og greint frá blæðingu frá höfði.

Í frétt Moggans stendur:

Í til­kynn­ingu til lög­reglu var maður­inn sagður meðvit­und­ar­laus og með blæðingu frá höfði.

Varðstjórinn gat ekki skrifað að blætt hefði úr höfði mannsins. Blaðamennirnir eru algjörlega gagnrýnislausir og gapa af aðdáun yfir ritfærni löggunnar.

Á vef Fréttablaðsins stendur:

Tilkynnt var um þá þriðju í nótt við veitingastað í hverfi 101 þar sem dyravörður er grunaður um að hafa kýlt mann ítrekað í höfuðið.

Sama orðalag og í hinum fjölmiðlunum og blaðamaðurinn tekur sem gefnu að póstnúmer séu heiti hverfa. 

Fæst af því sem stendur í dagbók löggunnar á erindi í fréttir fjölmiðla. Svona kallast kranablaðamennska og er afskaplega ómerkileg. Enginn blaðamaður spyr lögguna um póstnúmerin, enginn spyr hvers vegna dyravörðurinn barði manninn og hvort sá fyrrnefndi hafi verið handtekinn. Engu er fylgt eftir. Blaðamenn gapa af aðdáun.

Í annarri frétt á mbl.is segir:

At­vikið átti sér stað í hverfi 108.

Vera má að sami blaðamaður Moggans hafi skrifað þetta og fyrri löggufréttir. Hann er ekki vel upplýstur. Fréttin er ruglingsleg og fjallar um ökumann/móður sem var með ungabörn í bíl og þau ekki með öryggisbúnað. Svo segir í fréttinni:

… og varð niðurstaðan sú að móðir barn­anna yf­ir­gaf bíl­inn með börn­in og sagðist ætla með þau í strætó, að kem­ur fram í upp­lýs­ing­um frá lög­reglu.

Er öryggisbúnaður fyrir ungabörn í strætó? Löggan lætur þetta bara gott heita. Hefur lesandinn heyrt annað eins?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… að breski sendiherrann í Teheran hafi einnig verið kallaður inn á teppi íranska utanríkisráðuneytisins.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Í gamla daga þótti fínt að vera yfirmaður og hafa skrifstofu sem var teppalögð. Svo komu harðviðargólf í tísku og allt varð eins. Sá sem var kallaður á teppið þurfti að fara til yfirmanns. Til varð orðatiltæki sem merkir að vera snupraður, fá ávítur eða álíka.

Í stuttri frétt þarf blaðamaðurinn tvisvar að nefna teppi. Rétt eins og það sé formlegur og alþjóðlegur vettvangur fyrir kvartanir eða skammir. Svo er ekki. Einu sinni hefði verið nóg. Best er að tala skýrt, sleppa teppum og álíka orðalagi.

Hvað gerist þegar teppinu er sleppt? Ekkert. Þar af leiðir að það er óþarft. Litla forsetningin ’í’ er nóg.

Tillaga: … að breski sendiherrann í Teheran hafi einnig verið kallaður í íranska utanríkisráðuneytið.

4.

„Nú er búið að vera ástand á Eyr­inni, mikið sjáv­ar­flóð inn í hús­eign­ir á svæðinu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er í upphafi fréttar og haft eftir lögreglunni á Akureyri. Hvorugkynsorðið ástand stingur í augu. Eitthvað vantar, til dæmis lýsingarorð: Slæmt ástand, erfitt, gott, hættulegt, ískyggilegt, óhuggulegt, óvenjulegt, skaplegt og svo framvegis.

Orðið eitt og sér segir lítið því þegar öllu er á botninn hvolft er allt í ástandi, góðu, slæmu eða eitthvað þar á milli.

Þarna stendur „er búið að vera“ sem er heldur mikið í lagt. Skárra að segja hefur verið.

Getur verið að löggan haldi að orðið ástand, eitt og sér, sé aðeins lýsing á slæmum aðstæðum? Eða er hægt að viðhafa sama orðalag þegar allt gengur vel: Ástand er á Eyrinni, gullpeningar falla af himnum ofan.

Tillaga: Slæmt ástand hefur verið á Eyr­inni, mikið sjáv­ar­flóð inn í hús­eign­ir á svæðinu.

5.

„… þar sem geislavirka úrfellið myndi þá blása aftur yfir landamærin til Rússlands.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 26.9.22.

Athugasemd: Varla á sögnin að blása við þarna. Skárra hefði verið að segja að úrfellið berist, það er með vindum.

Fréttin er undir dálkaheitinu Sviðsljós og fjallar um Rússa sem hugsanlega munu beita kjarnorkuvopnum í stríðinu við Úkraínu. Greinin er afar fróðleg og vel skrifuð.

Tillaga: … þar sem geislavirka úrfellið myndi þá berast aftur yfir landamærin til Rússlands.

6.

„… þegar mann­eskja réðst að hon­um með brotna flösku og ætlaði að stela úri hans.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Tvisvar er sá sem reyndi að stela úri kallaður „manneskja“ og tvisvar sinnum „árásarmaður“. Verst er að orðið „árásarmanneskja“ er ekki til? 

„Fréttin“ er della, fengin af samfélagsmiðli. Fórnarlambið“ skrifar og blaðamaðurinn tekur þetta orðrétt upp af því að þetta er auðvitað stórfrétt:

Ég er reynd­ar mjög ánægður að ég er bú­inn að vera í rækt­inni svona mikið und­an­farið því að um miðja nótt, þegar ég var að ganga heim af barn­um, vildi mann­eskja stela af mér úr­inu. Hún kom með brotna flösku og sagði mér að láta sig fá úrið, og reyndi að ráðast á mig. En mér tókst að af­greiða það.

Skilur einhver svona hrærigraut? Auðvitað áttið blaðamaðurinn að segja frá þessu í óbeinni ræðu, til dæmis á þennan veg:

Hann sagðist vera mjög ánægður enda verið mikið í ræktinni. Eitt sinn um miðja nótt, á leiðinni heim af bar réðst að honum maður með brotna flösku og heimtaði að fá úrið.

Hvað haldiði: Hann afgreiddi dónann. Ja, hérna. Aldeilis hetjuskapur. Þó kemur ekki fram í „fréttinni“ hvernig afgreiðslan var innt af hendi.

Hvert er nú aðalatriði fréttarinnar: Maðurinn var ánægður? Hann hafði verið í ræktinni? Verið á barnum? Gengið heim? Maður með brotna flösku? Afgreiðslan?

Annars er þetta dæmigerð „ekkifrétt“, báðum til vansa, blaðamanninum og þeim sem segir frá á samfélagsmiðlinum.

Tillaga: … þegar maður réðst að hon­um með brotna flösku og ætlaði að stela úri hans.

7.

„Telja ekkert kerfi hannað til að ráða við flóðið sem skildi eftir sig mikið tjón.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hefði ekki verið einfaldara að tala um að flóðið hafi valdið miklu tjóni? Flóðið kom ekki með neitt, var bara sjór og eftir sat sjór.

Tillaga: Telja ekkert kerfi hannað til að ráða við flóðið sem olli miklu tjóni.

 

Notkun gerir vart við sig - orsaka tjón - ástarsamband með lögmanni

Orðlof

Vera kominn á steypirinn

Í orðatiltækinu að vera kominn á steypirinn, sem einkum er haft um konur sem eru komnar nærri því að ala barn, geymist gömul orðmynd, þolfallsmyndin steypir. 

Nú hafa orð af þessu tagi yfirleitt ekkert ’r’ nema í nefnifalli og þannig var það líka í fornu máli en á tímabili hélst r-ið í flestum beygingarmyndum (læknirar, kíkirnum). Orðið steypir heyrist sjaldan nema í þessu sambandi en bókstafleg merking þess er ’hengiflug’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Notk­un blysa og reyk­sprengja gerði einnig gjarna vart við sig.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Gerði notkunin „vart við sig“? Svona orðalag gengur ekki upp og sá sem hefur sæmilega málkennd hlýtur að átta sig á því. Sjaldgæft er að sjá stafsetningavillur en hér er ein.

Tillaga: Blys- og reyksprengjum var stundum beitt.

2.

„… að það, auk frágangs verksins, hafi orsakað tjónið.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Betur fer á því að nota hér sögnina að valda.

Tillaga: … að það, auk frágangs verksins, hafi valdið tjóninu.

3.

„Dómsmálaráðherra segir komið að því að stíga fast til jarðar í baráttunni við glæpahópa.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Dálítið einkennilegt orðalagið „að stíga fast til jarðar“. Gæti verið sagt um tröll í þjóðsögu. Þau eru líklega ekki til lengur.

Í dag vilja þeir sem stíga fast til jarðar  vera ákveðnir, láta til sín taka, standa sig, taka af skarið, taka sig á og svo framvegis. Gott er að standa styrkum fótum, í eiginlegri og óeiginlegri merkingu.

Seigla er umfram allt einkennisorð sem mér finnst eiga við Dóru – uppgjöf er ekki til í hennar orðabók. Sjálf segist hún muni standa í fæturna svo lengi sem hún getur og stíga fast til jarðar – og það gerir hún í orðsins fyllstu merkingu,“ sagði Halldóra Haraldsdóttir.

Þetta var sagt um Dóru Ólafsdóttur sem varð 109 ára árið 2021. Mjög vel sagt og þetta skilja allir. Heimildin er akureyri.net. Dóra lést í febrúar 2022.

Tillaga: Dómsmálaráðherra segir komið að því að efla baráttuna gegn glæpahópum.

4.

„Í ástarsambandi með lögmanni sínum.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Spurningin sem brennur á flestum er þessi: Hvort er maðurinn  í ástarsambandi með eða við lögfræðinginn?

Getur verið að sé hann í ástarsambandi með lögmanni sínum taka fleiri þátt? 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… eða hryðjuverk væru nokkuð sem aðeins gerðist erlendis.“

Staksteinar á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 23.9.22.

Athugasemd: Gleðjast má yfir smáu. Minni háttar skrifarar hefðu sagt að „hryðjuverk væri eitthvað sem aðeins gerðist erlendis.“ Sem betur fer eru margir betur skrifandi.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Viðbragðsáætlanir til staðar komi til hryðjuverkaárása.“

Frétt á ruv.is.

Athugasemd: Allt er „til staðar“ núorðið, ekkert er tilbúið, fyrirfram gert eða unnið og svo framvegis. 

Mikilvæg er að grípa ekki til orðalags sem er vinsælast hjá fjölmiðlum heldur láta tungumálið njóta sín.

Hér færi til dæmis betur á því að segja að til séu viðbragðsáætlanir og brjóta þannig upp steinrunnið orðalag.

Tillaga: Til eru viðbragðsáætlanir komi til hryðjuverkaárása.

Kalla að Óla Björn - kostnaðarsamur stuðningur - maðurinn sem var myrkur í máli

Orðlof

Myrkur eða ómyrkur í máli

Orðasambandið vera ekki myrkur í máli (vera ómyrkur í máli) merkir: tala tæpitungulaust, segja hug sinn skýrt og vafningalaust, nota stór orð. 

Lýsingarorðið myrkur vísar til þess sem er óljóst eða hulið. 

Þveröfug merking væri: vera myrkur í máli. (Mergur málsins).

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það mátti einnig heyra aðra þing­menn taka undir með Loga og kalla hástöfum að Óla Björn sem …“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Æ oftar gerist það að blaðamenn gleyma að fallbeygja, sérstaklega orð sem breytast í föllum. Hvað veldur?

Tillaga: Það mátti einnig heyra aðra þing­menn taka undir með Loga og kalla hástöfum að Óla Birni sem …

2.

„Kostnaðarsamur stuðningur stjórnvalda við kaupendur rafbíla …“

Frétt á blaðsíðu 10 í viðskiptablaði Morgunblaðsins 21.9.22.

Athugasemd: Kostnaðarsamur er bjánalegt orð sem þykist vera fínna en lýsingarorðið dýr.

Vera kann að sumir haldi því fram að nokkur munur sé á því sem er „kostnaðarsamt“ og dýrt. Enginn vafi leikur á því hvað átt sé við með orðinu dýr.

Um hitt er orðið leikur þokukenndur vafi og erfitt að drepa niður fæti á spariskónum án þess lenda í flækjum.

Taka skal fram að greinin er afar athyglisverð þó þar sé gripið til orðskrípisins „ákvarðanataka“ en gengið á ofangreindum spariskóm framhjá sögninni að ákveða.

Tillaga: Dýr stuðningur stjórnvalda við kaupendur rafbíla …

3.

„Herkvaðning, og að virkja alla sem und­ir henni eru, mun taka fleiri mánuði.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Líklega er átt við marga mánuði.

Í fréttinni segir:

Ég er hrædd­ur um að það sé ekki að ger­ast.

Skárra er að orða þetta svona:

Ég er hrædd­ur um að það gerist ekki.

Fréttin gæti verið betur skrifuð.

Tillaga: Herkvaðning, og að virkja alla sem und­ir henni eru, mun taka marga mánuði.

4.

„Guðmundur Gunnarsson landsliðsþjálfari var myrkur í máli í viðtali 16. apríl sl.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Blaðamaðurinn skilur ekki orðalagið að vera myrkur í máli og heldur að með því segi hann að Guðmundur tali tæpitungulaust. Það er nú öðru nær.

Björn Bjarnason fyrrum þingmaður og ráðherra segir á Facebook-síðu sinni:

Guðmundur var alls ekki myrkur, það er óskýr, í máli sínu heldur ómyrkur eins og orð hans sýna. 

Þetta er hárréttur skilningur rétt eins og segir í Málfarsbankanum (sjá efst í pistlinum). Íslenskan liggur daglega undir ágjöf, oft frá þeim sem ekki hafa næga þekkingu en láta samt vaða af því að orð eða orðalag er kunnuglegt.

Tillaga: Guðmundur Gunnarsson landsliðsþjálfari var ómyrkur í máli í viðtali 16. apríl síðast liðinn.

Km að baki grálúðu - reyndasta liðið lengi - Heimir gerði frábært mót

Orðlof

Skýrt mál

Gott mál eða vandað mál er að jafnaði skýrt að því er varðar orðaval, orðalag og framburð. Reynt er að velja þau orð sem best eiga við hverju sinni, nota lipurt orðalag og tala skýrt og ekki of hratt. Þannig getur málið gegnt vel því hlutverki sínu að færa boð milli mælanda og viðmælanda.

Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Veiddu grálúðu með 2.600 kílómetra að baki.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er ekki alveg nógu góð fyrirsögn en fréttin er vel skrifuð og forvitnileg. 

Grálúðan hafði verið merkt vestan við Grænland og er hún veiddist milli Íslands og Grænlands hafði hún synt 2.600 km.

Segja má að í óeiginlegri merkingu hafi fiskurinn lagt vegalengd að baki? Þetta er hefðbundið orðalag og á ekki einungis við þá sem hafa lóðrétt bak. En vera má að bak sé ekki bakið heldur það sem liðið er. Hugsanlega hefði þó farið betur á því að nota annað orðatiltæki eða sleppa því alveg?

Grálúða sem er við botn kann að hafa marga metra að baki og er þá átt við dýpið sem hún er á. Þetta er nú baka útúrsnúningur. Hitt er ágætt að hafa í huga að sé orði sleppt og merking setningar eða málsgreinar breytist ekki, bendir flest til þess að orðið sé óþarft.

Tillaga: Veiddu grálúðu sem synt hafði 2.600 km.

2.

„… segir tvo bíla hafa lent saman, framan á hvorn annan.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Í fréttinni segir að „farþegar“ hafi slasast en í næstu línu hafa þeir breyst í „aðila“. Eins gott að fréttin sé ekki lengri.

Í frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 17.9.22 segir um sama atburð:

… en þá skullu tveir bílar saman. 

Miklu betra og einfaldara hjá Mogganum.

Í fréttinni á Vísi segir:

Myndatökur voru enn í gangi á vettvangi þegar fréttastofa náði tali …

Hvað er átt við að „myndatökur séu í gangi“? Eru ljósmyndar fjölmiðla að taka myndir, „viðbragðsaðilar“ eða einhverjir aðrir? Í það minnsta er fréttin ekki fullkláruð þó svo að blaðamaðurinn haldi það.

Tillaga: … segir tvo bíla hafa skollið saman.

3.

„Ekki er enn vitað hvort manntjón hafi orðið en allar 42 hæðir þessa 218 metra háu byggingar urðu alelda.“

Frétt á rúv.is. 

Athugasemd: Þetta er illa skrifað. Blaðamaðurinn gleymir að nota punkt. Hann er hentar prýðilega, ekki síst fyrir lesendur.

Fréttin er frekar fljótfærnislega unnin og óskipulögð.

Tillaga: Ekki er vitað hvort fólk hafi látist. Byggingin er fjörutíu og tvær hæðir, 218 m há, og var alelda.

4.

„Reyndasta liðið lengi.“

Frétt á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 17.9.22.

Athugasemd: Atviksorðið lengi truflar lesandann. Hann veltir því fyrir sér hvort orðið standi ekki þarna í leyfisleysi. Í fréttinni er sagt frá því að undanfarið rúmt ár hafi ekki valist leikreyndari hópur í íslenskt fótboltalandslið.

Í vangaveltum um leyfisleysi orðsins „lengi“ er ágætt að velja annað atviksorð í staðinn og sjá hvernig það fer:

Reyndast liðið „oft“
Reyndasta liðið „sjaldan“

Einhvern veginn gengur þetta ekki alveg upp. Skelfing virðist þetta nú bjánalegt og líklega betra að orða setninguna á annan hátt.

Tillaga: Reyndasta liðið í langan tíma.

5.

„Heimir gerði frábært mót með íslenska landsliðið frá því hann var fyrst ráðinn sem aðstoðarþjálfari.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Þetta er því miður algjörlega óskiljanlegt. Hvaða mót á blaðamaðurinn? 

mót sem nafnorð; fótboltamót, fundur, fundarstaður?
mót sem sagnorð; mæta
mót sem forsetning; koma til móts við
mót sem atviksorð; aftur á móti

Má vera að þetta sé einhvers konar „íþróttablaðamannamál“ en margt í því er tóm vitleysa og rugl og gengur gegn flestu í íslensku máli. Dæmi er að sá sem er leikmaður er oft nefndur „lærisveinn“ þjálfara síns, meistari af ýmsu tagi er oft nefndur „ríkjandi meistari“, „endurkoma“ liðs í fótbolta og fleira má nefna.

Tillaga: Heimir stóð sig vel með íslenska landsliðið frá því hann var fyrst ráðinn sem aðstoðarþjálfari.

Umsvif sem telja - skildi eftir stóra kórónu til að fylla - 153. setning Alþingis

Orðlof

Viðvörun

Nafnorðin aðvörun og viðvörun eru talsvert algeng í íslensku. Þau merkja bæði það sama, ’það að vara við (t.d. hættu)’, og eru sennilega einkum notuð um boð um aðsteðjandi hættu. 

Orð af þessu tagi, kvenkynsorð sem enda á ’-un’, eru yfirleitt mynduð af sagnorðum. 

Þar sem sambandið ’*vara að’ er ekki til hafa margir lagst gegn notkun orðsins aðvörun og mælt með því að nota heldur viðvörun með tilvísun til sambandsins vara (einhvern) við sem allir þekkja. 

Það kann líka að mæla gegn orðinu aðvörun að það minnir mjög á danska orðið advarsel.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Umsvif sem telja níu milljarða króna.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Fjárhæð „telur“ ekki neitt. Hún er.

Á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 10.9.22 segir:

vinna nú við að mynda skjalasafn Landsnefndarinnar síðari, sem telur um 5.000 síður. 

Þetta orðalag er algengt. Hvað starfa margir blaðamenn á Mogganum. Tja, þeir „telja“ þrjátíu fyrir utan ritstjóra og hinar silkihúfurnar sem nenna ekki að leiðbeina samstarfsmönnum sínum. 

Tillaga: Umsvif upp á níu milljarða króna.

2.

„… og fór til Sviss. 1938 var hann sviptur þýskum ríkisborgararétti.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 11.9.22.

Athugasemd: Svo bregðast krosstré … varð mér að orði þegar einn reyndasti blaðamaður Morgunblaðsins og afskaplega vel máli farinn byrjar málsgrein á tölustaf. Vonbrigði. 

Ætli það sé ekki kominn tími til að segja upp áskriftinni. Ég get þó ekki sagt upp áskriftinni að Ríkisútvarpinu. Las á vefsíðu þess ágæta frásögn um stríðið í Úkraínu eftir snjallan íslenskan sögumann:

73. sveitin er með stærstu fallbyssur Úkraínu …

Smáatriði? Nei, síður en svo. Allir eiga að kunna regluna; ekki skrifa tölustaf í upphafi málsgreinar. Vonbrigði.

Tillaga: … og fór til Sviss. Árið 1938 var hann sviptur þýskum ríkisborgararétti.

3.

„Móðir hans skildi eftir stóra kórónu til að fylla …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Skrýtið orðalag. Með hverju eru kóróna fyllt? Höfði? Þó má vera að nýi kóngurinn sé höfuðstærri en móðir hans og geti ekki „fyllt kórónuna“ og því þurfi að stækka hana. Kjánalegt bull.

Mikið andskoti er þetta nú samt illa orðað sem og öll fréttin. Blaðamaðurinn kann líklega hrafl í ensku en á bágt með að þýða það yfir á íslensku.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Þeir köstuðu bara rifflunum sínum í jörðina …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Misjafnt hafast rússneskir hermenn að samkvæmt frétt Vísis. Sumir „lögðu frá sér byssur sínar“, aðrir „köstuðu bara rifflunum á jörðina“. Það er aldeilis, köstuðu þeim í jörðina. Svona hamagangur endar með því að einhver verður fyrir voðaskoti. 

Í fréttinni segir:

Þegar blaðamenn ræddu við Matvienko voru Úkraínumenn að mæta í þorpið …

Líklegra voru þeir að koma í þorpið. Talsverður munur er á því að koma á staðinn eða mæta þangað.

Einnig segir í fréttinni:

Lík þessa fólks hefur í einhverjum tilfellum legið á götum …

Þarna hefði verið betra að tala um nokkur tilfelli.

Í fréttinni segir:

Úkraínumenn geta þannig einbeitt sér að því að ráðast á Rússa þar sem þeir eru veikir fyrir og halda Rússum á hælunum.

Hvað merkir orðalagið „að halda einhverjum á hælunum“. Fjölmörg orðatiltæki eru til um hæl og hæla en ekkert þessu líkt. Giska má á að blaðamaðurinn eigi við að Úkraínumenn haldi Rússum á tánum. Það skilja allir. Nástaða er í málsgreininni, orðið Rússar kemur fyrir tvisvar sem er of mikið.

Í fréttinni segir:

Það að hafa frumkvæðið í átökum felur í stuttu máli sagt í sér að stjórna framvindu mála. Andstæðingurinn þarf þá að bregðast við aðgerðum þínum og sækir síður fram.

Líklega er þetta þýðingarvilla. Ástæðulaust er að nota enskt orðalag þegar þýtt er á íslensku. 

Enska persónufornafnið „you“ merkir þú á íslensku og orðin eru náskyld. Hins vegar er ekki alltaf hægt að þýða „you“ sem þú. Í persónuleg ávarpi í sendibréfi og tölvupósti fer ekki á milli mála hver „þú“ er. Þannig er það á ensku og íslensku og líklega flestum öðrum tungumálum. Í ensku er „you“ oft notað um almenning, til dæmis: „this is something you have never seen“.

Í fréttinni er þessi myndatexti:

Úkraínskur hermaður virðir fyrir sér rústir rússnesks skriðdreka …

Réttara er að tala um flak farartækja, aldrei rústir.

Tillaga: Þeir köstuðu bara rifflunum frá sér …

5.

„Hannesína er flutt til Reykjavíkur fyrir nokkru síðan og hefur ekkert verið að mæta á fundi.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Svona talsmáti breiðir úr sér í stað þess að segja að konan hafi ekki mætt á fundi. Skárra er að segja fyrir nokkru en ekki „fyrir nokkru síðan“. Sé atviksorðinu síðan sleppt breytist ekkert og þar af leiðandi er orðið óþarft.

Annað dæmi úr fréttinni:

Hann sagðist lítið vera farinn að frétta af því sem væri í gangi.

Skárra væri að orða þetta svona: 

Hann sagðist lítið hafa frétt af því sem væri í gangi.

Tillaga: Hannesína er flutt til Reykjavíkur fyrir nokkru og hefur ekki mætt á fundi.

6.

„153. setning Alþingis fór fram með hefðbundnum hætti í gær …“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 14.9.22. 

Athugasemd: Þetta er illa skrifað. Í upphafi málsgreinar er raðtala, þrír tölustafir og punktur. Verra gerist það varla. Ætla mætti að þetta væri atriði númer 153 og blaðamanninum hafi láðst að setja stóran upphafsstaf í fyrsta orðinu þar á eftir. Svo er hins vegar ekki. 

Fyrirsögnin fyrir ofan tilvitnuðu málsgreinina er svona:

Alþingi sett í 153. sinn í gær.

Hvers vegna þarf að tvítaka þetta og búa um leið til nástöðu? Hún er aldrei er til bóta. 

Tillaga: Setningin fór fram með hefðbundnum hætti í gær …

Með afar blendnu móti - Englandsdrottnin lét lífið - ölvunarakstrar

Orðlof

Nástaða

Það er kallað nástaða þegar sömu orð (eða stílbrigði) standa óþægilega nálægt í sama texta. Þetta orkar illa á lesendur eða áheyrendur og best er með forðast slíka hnökra. 

Samheitaorðabækur geta reynst hér gagnlegar og æskilegt er að forðast merkingarsnauð orð. 

Dæmi: 

Sumum hjónaböndum lýkur með skilnaði hjónanna. Betra væri: Sumum hjónaböndum lýkur með skilnaði. 

Bóndinn fór með sauðfé sitt í sláturhús til slátrunar. Betra væri: Bóndinn fór með sauðfé sitt í sláturhús. 

Gott mál. Ólafur Oddsson (1943-2011), íslenskufræðingur og menntaskólakennari.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Snorri drullar yfir myndina hans Balta“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Orðfæri götustráka á ekkert erindi í fjölmiðla, hvorki í beinni eða óbeinni frásögn blaðamanns. 

Þar að auki er það ekki frétt þótt einhverjum líki ekki við bíómynd. Hvers konar blaðamaður nennir að eltast við svona neikvæð ummæli sem hrekkur upp úr manni sem enginn þekkir.

Oftast fer betur á því að nota fullt nafn þeirra sem um er rætt í frétt. Vel má vera að af vinum og kunningjum sé Baltasar Kormákur kallaður Balti en það þekkja fáir nema kumpánlegir blaðamenn.

Tillaga: Snorri fer ófögrum orðum yfir myndina hans Balta.

2.

„Viðbrögð við nýjum forsætisráðherra Bretlands með afar blendnu móti.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 6.9.22.

Athugasemd: Hvað má kallast blendin viðbrögð? Eru viðbrögðin þá óskýr eða viðsjál? Allir þekkja sögnina að blanda saman. Forðum drakk fólk blöndu, það er súra mysu, en það er nú allt annað mál en tengist þó. 

Blendinn náungi er viðsjáll, undirförull, sviksamur.

Sá sem er blandinn er lævís. 

Oft er talað um að loft sé lævi blandið og þá stundum átt við að svik, óhreinlyndi sé meðal fólks eða jafnvel baktjaldamakk. 

Lævís náungi er sviksamur. Fyrri hlutinn, læ er nafnorð í hvorugkyni, eintöluorð, sem merkir svik eða undirferli. Í nútímamálið er þekkist vart annað en þágufallið í f. Orðið beygist svona:

læ
um læ
frá lævi
til læs

Séu viðbrögðin „afar blendin“ eru þau líklega ekki lengur blendin heldur hljóta viðbrögðin að hafa allt annað heiti, ekki lengur beggja blands. Fái nýi forsætisráðherrann afar blendnar móttökur eru flestir á móti honum. Svo er hins vegar ekki. Pólitískir andstæðingar eru á móti en samherjar með styðja hann. Viðbrögðin eru því misjöfn og veltur á því hverjir eru spurðir.

Skiljist þetta ekki má taka dæmi af malti og appelsín sem oft er blandað saman og nefnt jólaöl. Hvað verður um jólaölið ef 95% af miðinum er appelsín? Er hann afar blandinn eða bara appelsín?

Tillaga: Sitt sýnist hverjum um nýjan forsætisráðherra Bretlands.

3.

„Elísabet Englandsdrottning lét lífið, 96 ára að aldri, nú fyrir skömmu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ekki telst þetta gott. Samkvæmt orðabók hefur sá orðið fyrir slysi eða árás sem lætur lífið. 

Sem betur fer hefur fréttin verið leiðrétt, raunargjörbreytt. Finnst þó á Google.

Best er að hafa sem fæst orð um þetta hörmulega slys Moggans og er ekki átt við andlát drottningarinnar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Grípa til mjög sérstakrar aðgerðar vegna fækkunar í íþróttafélaginu.“

Frétt á vísi.is.  

Athugasemd: Hvernig getur svo margt verið „sérstakt“? Ekki er alltaf ljóst hvað átt er við. Hugsanlega er átt við að eitthvað sé öðru vísi en annað.

Í mörgum tilvikum ber notkunin á lýsingarorðinu sérstakur vitni um næfurþunnan orðaforða. 

Í frétt Vísis er sagt frá því að sveitarfélagið Vogar vilji með óvenjulegum hætti fjölga í samfélagi sínu, einkum með því að núverandi íbúar eignist afkvæmi.

Tillaga: Grípa til mjög óvenjulegra aðgerða vegna fækkunar í íþróttafélaginu.

5.

„Bitin til bana af hákarli í snorkli.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 9.9.22.

Athugasemd: Enska sögnin „to snorkle“ merkir samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók: 

kafa með kafaragleraugu og öndunarpípu nálægt vatnsyfirborði

Líklega er ekkert íslenskt orð til um það nema „snorkla“ en það er hálfgildings bastarður og síst af öllu gegnsætt orð. 

Hitt er þó lakara ef hákarl hafi verið að „snorkla“ og er þetta sagt beinum orðum.

Þolmyndin ruglar frásögnina. Tillagan er skárri.

Tillaga: Hákarl beit til bana konu sem var að kafa.

6.

„Átta ölv­unar­akstr­ar komu inn á borð lög­reglu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Akstur er eintöluorð, ekki til í fleirtölu. Ekki heldur ölvunarakstur. 

Ótaldæmi eru um vitleysur í svokallaðri dagbók lögreglunnar sem blaðamenn birta án leiðréttingar. Löggan heldur til dæmis að póstnúmer séu heiti á hverfum á höfðaborgarsvæðinu, þó ekki utan þess.

Löggan nefnir stundum um aðila í dagbókinni en stuttu síðar eru þeir sömu orðnir að einstaklingum. Sömu einstaklingar verða í næstu línu að manneskjum og svo kunna þær að verða í sömu málsgrein að mönnum.

Á vísi.is er haft eftir löggunni að listamaður hafi lofað „að lækka í sér“ og var átt draga úr styrk í hljómflutningstækjum.

Þetta allt og meira til er líklega þolandi en verra er þegar blaðamenn telja allt í dagbókinni vera fréttaefni og birta allar „ekkifréttirnar“ og með orðalagi sem sæmir hvorki fjölmiðli né opinberri stofnun eins og löggunni.

Tillaga: Átta manns voru teknir fyrir ölvun við akstur.

Meðferð sem varir - leit að farseðli - raunheimarof

Orðlof

Þunglamalegur stíll

Nafnorðastíll heitir það þegar menn nota einkum (samsett) nafnorð, þegar eðlilegra væri að nota sagnorð og um það eru ýmis dæmi. 

Íslenskan er sagnorðamál, og oft er rismeira og betra að nota þau frekar en nafnorð, sé þess kostur. 

Þunglamalegur nafnorðastíll er algengur: 

framkvæma málningarverk í stað: mála.

Umfang framkvæmda hefur aukist í ár í stað orðanna: Meiri framkvæmdir eru í ár, eða: Meira er framkvæmt í ár en í fyrra. 

Gott mál. Ólafur Oddsson (1943-2011), íslenskufræðingur og menntaskólakennari. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eyddi tveimur árum í að undirbúa opnun veitingastaðarins.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Allt í fréttinni bendir til að maðurinn hafi varið tveimur árum í verkefnið.

Talsverður munur er á að verja eða nota tíma til einhvers eða eyða honum. Margir verja tíma sínum í bóklestur, gönguferðir eða aðrar tómstundir. Í flugvél kunna margir að nota tímann til lestrar. Til eru þeir sem eyða tíma sínum í að glápa á sjónvarpið. Ég eyddi tíma í gær í að búa til mat sem varð ekki góður (enda er ég hræðilega lélegur kokkur).  

Tillaga: Varði tveimur árum í að undirbúa opnun veitingastaðarins.

2.

„… nú þegar hafið lyfjameðferð gegn krabbameininu og muni meðferðin vara í sex mánuði.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Sögnin að vara sem notuð er í tilvitnuninni merkir það sem stendur yfir, endist og svo framvegis. Skárra hefði verið að nota orðalagi standa yfir. 

Ellefu sinnum í stuttri frétt kemur persónufornafnið hún fyrir sem er dálítið of mikið, ekki síst hér:

Í tilkynningunni sem hún birtir á Instagram reikningi sínum segir hún að hún hafi …

Blaðamaðurinn er greinilega óvanur skrifum. Ritstjórnarfulltrúinn og ritstjórinn eru það ekki heldur, eru bara upp á punt, leiðbeina ekki blaðamanninum né lesa yfir það sem hann skrifar. Öllu má bjóða lesendum, þeir virðast ekki skipta máli.

Tillaga: … nú þegar hafið lyfjameðferð gegn krabbameininu og muni meðferðin standa yfir í sex mánuði.

3.

„Stelpurnar okkar eru í leit að farseðli á sitt fyrsta heimsmeistaramót …“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd: Skelfing er þetta nú léleg myndlíking. Landslið kvenna er ekki í neinni leit, enginn farseðill er týndur. Kjánalegt að orða þetta svona.

Hvað mælir á móti því að tala eðlilegt mál, segja frá stöðunni eins og hún er? 

Sá sem ætlar sér að búa til myndlíkingu þarf að kunna til verka.

Í fréttinni eru óþarfa endurtekningar: 

HM-draumurinn er orðinn mjög raunverulegur.

Og:

… og möguleikinn á því að þær verði meðal bestu þjóða heims […] er betri en nokkru sinni fyrr.

Slæmt er að þokkalega ritfær blaðamaður fái ekki tilsögn frá yfirmönnum sínum svo hann nái meiri þroska.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Það þarf sérstaka gerð af raunheimarofi til að telja það að tapa tveimur milljónum á klukkustund, allar klukkustundir fyrri hluta ársins, vera rekstur í járnum.“

Pistill á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 5. september 2022.

Athugasemd: Dálítið skondið orð, „raunheimarof“. Finnst ekki á málið.is. Þar er þó til nafnorðið raunveruleiki og einnig veruleiki. Hefði ekki farið betur á því að nota hið síðarnefnda? Ef til vill er það ekki eins skondið.

Sé „rofinu“ sleppt hefði mátt nota ágæt orð eins og hugaróra, tilbúningur, hugarheimar, ímyndun, sýndarveruleika, draumsýn og svo framvegis, en öll finnast þau í samantekt á Íslensku orðaneti. En hér er líklega komið nokkuð langt frá skopinu sem einkenndi orðið í málsgreininni sem vitnað er til.

Höfundurinn hefði má vanda orðalagið betur og hafi hann á annað borð skopskyn hefði ekkert tapast.

Tillaga: Það þarf sérstaka gerð af veruleikarofi að telja tveggja milljón króna tap á klukkustund, allar klukkustundir fyrri hluta ársins, sé vera rekstur í járnum.

5.

„Geri fastlega ráð fyrir því að fólk fái bættar sínar eigur.“

Frétt á fréttablaðið.is.

Athugasemd: Orðaröð skiptir oftast máli og hún er yfirleitt ólík því sem gerist í ensku. Ofangreind tilvitnun gæti verið þýðing:

Firmly assume that people will be paid for their belongings.

Svona gæti þetta hafa verið á ensku, það er eignarfornafnið á undan nafnorðinu sem það á við. Í íslensku er eignarfornafnið oftast á eftir.

Ætli blaðamaðurinn að hafa eitthvað eftir viðmælandanum þarf bein ræða að vera nokkuð skýr. Svo er ekki í þessi tilviki:

Hvað við­gerðin felur í sér, næstu að­gerðir varðandi þessa lögn og að koma henni í rekstur aftur ræðst svo af því hvað kemur í ljós þegar við erum búin að grafa ofan af lögninni.

Blaðamaðurinn hefur haft fyrir því að skrifa þetta niður jafnvel þó hann skilji ekkert í ummælunum. Þannig eiga blaðamenn ekki að vinna. Þeir eru ekki einkaritarar viðmælenda sinna. Þeim ber að lagfæra orðalag og jafnvel túlka það sem sagt er sé þörf á því. Fréttin er illa fram sett, ekkert hugsað um lesendur og vinnubrögðin eru viðmælandanum ekki í hag.

Tillaga: Geri fastlega ráð fyrir því að fólk fái eigur sínar bættar.

Mötuneytið er staðsett - ríkjandi Víkingur - bísingsvindur

Orðlof

Málfar ungra blaðamanna

Ég hef ekki varið óvönduð vinnubrögð og mun ekki gera. Vitanlega eiga allir að vanda sig við það sem þeir gera, og fólk sem hefur atvinnu af skrifum á auðvitað sérstaklega að vanda sig í meðferð málsins. Sannarlega er oft misbrestur á því. En það verður að sýna sanngirni og taka tillit til breyttra aðstæðna. Áður var allt efni blaðanna lesið yfir af þjálfuðum og vandvirkum prófarkalesurum. Síðan fór það til setjara sem einnig voru sumir hverjir miklir íslenskumenn og lagfærðu textann ef þeir sáu ástæðu til. Textinn fór því í gegnum margar síur áður en hann birtist lesendum.

Nú skrifa blaðamenn á vefmiðlum texta sem birtist iðulega á netinu um leið, ósíaður, og öll þjóðin getur skoðað – og gert athugasemdir við. Vissulega koma prófarkalesarar stundum við sögu, en oft er textinn settur á netið um leið og hann hefur verið skrifaður og prófarkalesarinn fer svo yfir hann eftir á, þegar tækifæri gefst. Það fer ekki hjá því að þessi vinnubrögð, og hraðinn og sú pressa sem blaðamenn eru undir, leiða til þess að ýmislegt sem betur mætti fara kemur fyrir sjónir lesenda. En það er ekki hægt að kenna blaðamönnunum um allt sem miður fer, heldur þeim vinnuaðstæðum sem þeir búa við.

Ég legg áherslu á, eins og ég hef gert áður, að þetta þýðir ekki að fólk eigi bara að yppta öxlum yfir öllu sem því finnst ábótavant í málfari og framsetningu. Það er sjálfsagt að benda á hroðvirknisleg vinnubrögð og þegar brugðið er út af málhefð. En það skiptir máli hvernig það er gert.

Eiríkur Rögnvaldsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„8. bekk­ur mun fyrstu dag­ana fara í …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ótrúlegt er blaðamenn á Mogganum skuli byrja málsgrein á tölustaf. Í þokkabót, tölustaf með punkti, það er raðtölu. Ljótara verður þetta ekki.

Blaðamenn sem vilja láta taka sig alvarlega gera þetta ekki. Hvergi í heiminum. Hinir gera lítið úr sjálfum sér og blaði sínu.

Í fréttinni segir:

Stefnt er á að opna mötu­neytið í nóv­em­ber, en það er staðsett á fyrstu hæðinni …

Sumir blaðamenn hafa tekið ástfóstri við orð og frasa sem notaðir eru í tíma og ótíma. Eldri og reyndari blaðamenn hefðu orðað þetta svona:

Stefnt er á að opna mötu­neytið í nóv­em­ber, en það er á fyrstu hæð …

Sláandi munur. Ekki satt?

Einnig segir í fréttinni:

Önnur vett­vangs­ferð verður sigl­ing út í Viðey þar sem eyj­an verður skoðuð.

Þarna segir beinlínis að ætlunin sé að skoða Viðey úti í Viðey. Orðin „þar sem“ henta ekki en samtengingin og hefði nýst prýðilega.

Tillaga: Áttundi bekk­ur mun fyrstu dag­ana fara í …

2.

„Arnar Bergmann Gunnlaugsson, þjálfari ríkjandi Íslands- og bikarmeistara í Víkingi …“

Frétt á íþróttasíðu Fréttablaðsins 31.8.22.

Athugasemd: Þetta er alröng notkun á lýsingarorðinu ríkjandi. Sá sem hefur sigrað í keppni er ekki á neinn hátt „ríkjandi“, heldur er meistari, hver svo sem titillinn er. Orðið „ríkjandi“ bætir engu við skilning lesenda nema síður sé.

Þetta er aðeins bjánaleg viðbót sem alltof margir blaðamenn nota hugsunarlaust af því að íþróttafréttamenn á Ríkisútvarpinu misnota það. Þeir mættu gjarnan athuga sinn gang.

Tillaga: Arnar Bergmann Gunnlaugsson, þjálfari Íslands- og bikarmeistara í Víkingi …

3.

„… sem hófst fyrir fimm árum síðan …“

Frétt á blaðsíðu 32 í Morgunblaðinu 1.9.22.

Athugasemd: Stundum slæðast óþarfa orð inn í ritað mál. Sé þeim sleppt gerist ekki neitt, merking setningarinnar breytist ekki, allt er eins og skrifarinn hugsaði sér nema hortitturinn er horfinn og skrifin orðin álitlegri. Bera má tilvitnunina saman við tillöguna hér fyrir neðan. Er þar ekki allt eins og það á að vera?

Þannig er það með atviksorðið „síðan“. Í Málfarsbankanum stendur:

Það er talið betra mál að segja fyrir stuttu, fyrir ári, fyrir þremur dögum o.s.frv. en „fyrir stuttu síðan“, „fyrir ári síðan“, „fyrir þremur dögum síðan“. Orðið síðan er óþarft í slíku samhengi.

Betra mál, stendur þarna. 

Í fréttinni stendur á tveimur stöðum:

160 þjóðir nota SPI-vísitöluna. 

Og:

48% barna búa við fátækt. 

Afspyrnu ljótt er að byrja málsgrein á tölustaf. Þarna á að vera stór stafur og hann er ekki til í tölustöfum og því getur þetta valdið ruglingi fyrir utan ljótleikann. Skrýtið að blaðamaðurinn sem er ágætlega ritfær átti sig ekki á þessu.

Tillaga: … sem hófst fyrir fimm árum …

4.

„Bísingsvindur …“

Vísnahorn Morgunblaðsins 1.9.22.

Athugasemd: Oft eru áhugaverður kveðskapur í Vísnahorni Morgunblaðsins, til dæmis er hér þula um vindorð:

Dálítið hvasst í dag, sagði Gunnar J. Straumland á Boðnarmiði á þriðjudag og lét fylgja þessa skemmtilegu þulu. Mörg orðanna þekki ég úr daglegu tali, önnur ekki. 

Bísingsvindur, barviðri, 
bylur, túða, steglingur. 
Höggpípa og hrakviðri, 
hnattroka og derringur. 
Stafurgola, steytingur, 
stólpi, hregg og beljandi. 
Þytur, gustur, þræsingur, 
þeyr og hrök og sveljandi. 
Blástur, gráð og belgingur, 
blæsa, gjóstur, snerra. 
Rimba, kul og rembingur, 
rokbylur og sperra. 
(Ekkert ræði iðravind 
né ólyktina sem ég fann
þó varla sé það váleg synd
að viðra í dag sinn innri mann.) 

Stórskemmtilega ort, af þrótti og andagift. Mæli með því að lesa þuluna upphátt fyrir einhvern. Niðurlagið er hnyttið.

Þulan tengist óneitanlega síðasta Orðlofsþætti.

Ég gæti þess alltaf (oftast) að láta innbyggt forrit leita að stafsetningavillum. Það ber þó ekkert skyn á orðalag. Þegar ég setti villuleitina í gang fór nærri því allt á aðra hliðina því það þekkti ekki sum orðin í þulunni; þekkir ekki Boðnarmjöð, bísingsvind, barviðri, stegling, stafurgolu, steyting, þræsing, sveljanda, blæsu eða rimbu. Nokkur þekkir jafnvel málið.is. ekki og er þá fokið í flest skjól því ekki þekki ég öll orðin, fjarri því.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Rússneskir ríkismiðlar segja að eftirlitssveit Alþjóðakjarnorkumálastofnunarinnar hafi mætt í kjarnorkuverið í Zaporizhzhia í Úkraínu skömmu fyrir hádegi.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Nokkur munur er á því að koma á einhvern stað, fara þangað eða og mæta þar. 

Hér fer betur á því að segja að eftirlitssveitin hafi komið í kjarnorkuverið.

Tillaga: Rússneskir ríkismiðlar segja að eftirlitssveit Alþjóðakjarnorkumálastofnunarinnar hafi komið í kjarnorkuverið í Zaporizhzhia í Úkraínu skömmu fyrir hádegi.