Landa gulli - tilraun til manndráps gagnvart móður

Orðlof

Systkin

Orðið systkin þvælist stundum fyrir fólki í stafsetningu því mörgum finnst að í orðinu ættu að vera tvö ’y’. 

Seinni hluti orðsins á þó ekkert skylt við kyn, jafnvel þótt systkin séu auðvitað náskyld, heldur er þetta viðskeyti, það sama og í orðunum mæðgin og feðgin.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Lönduðu gulli í dansi á Spáni.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 28.2.22.                                     

Athugasemd: Einu sinni þótti frumlegt og sniðugt að segja að einhver hafi „landað sigri“ í íþróttum. Tíminn líður og það frumlega verður smám saman ofnotað og missir gildi sitt. 

Þegar netið er skoðað sést hversu algengt orðalagið að „landa sigri“ er orðið. Á netinu sést að stundum er talað um að landa afla sem merkir að setja afla á land. Oft er það stytt og sagt að skip landi og allir skilja að átt er við aflann. Oft er talað um löndun, þá er afli fluttur úr skipi og á land.

Sjá nú allir að í samanburðinum að orðalagið að „landa sigri“ er afar hallærislegt. Vonandi kemur ekki til þess að sagt verði í íþróttum að eitt félag eigi allskostar við annað og sé í löndun.

Og með tímanum getur verið að sögnin að sigra verði brátt talin bæði frumleg og sniðug. Takið samt eftir hversu sjaldgæf sögnin er í íþróttafréttum.

Tillaga: Sigruðu í dansi á Spáni.

2.

„Framkvæmdir við Mammoth, nýju lofthreinsiveri Climeworks á Hellisheiði, eru hafnar …“

Frétt á visi.is.                                     

Athugasemd: Hellisheiðarvirkjun er ekki á Hellisheiði. Hún er vestan við hana. Lofthreinsiverið „Mammoth“ er ekki heldur á Hellisheiði, það er í Svínahrauni (þó ekki Svínahraunsbruna). Fyrirtækið „Climeworks“ fer með rangt mál og blaðamaðurinn veit ekki betur..

Mikilvægt er að rétt sé farið með landafræði. Í fréttinni segir að koltvísýringi sé dælt ofan í jörðu þar sem það hvarfast við berggrunninn. Átt er við basalt sem er algengasta bergtegundin hér á landi.

Eitthvað myndu nú forráðamenn „Climeworks“ segja ef því væri haldið fram að berggrunnurinn væri móberg eða granít. Rétt skal vera rétt hvort heldur umræðuefnið sé efnafræði eða landafræði. 

Tillaga: Framkvæmdir við Mammoth, nýju lofthreinsiveri Climeworks í Svínahrauni, eru hafnar …

3.

„Mál manns sem er grunaður um tilraun til manndráps gagnvart móður sinni var þingfest í Héraðsdómi Reykjavíkur í morgun.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þetta er alls ekki góð málsgrein. Tilvitnunin er í einhvers konar „kansellístíl“ og það er ekki hrós.

„Manndráp gagnvart ...“ Furðulegt orðalag.

Fyrirsögn fréttarinnar er hins vegar afar góð, kjarni málsins:

Á­kærður fyrir að reyna að drepa móður sína ...

Svona lekur frá Fréttablaðinu og enginn lagfærir, hvorki blaðamenn né stjórnendur. Eru allir meðvitundalausir?

Tillaga: Mál manns sem er grunaður um að reynt  að drepa móður sína var þingfest í Héraðsdómi Reykjavíkur í morgun.

4.

„Vilja halda kosningar um sjálf­stæði Skota á næsta ári.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Tillagan hér fyrir neðan er miklu skárri. Af hverju, kann einhver að spyrja. Svarið liggur í augum uppi.

Tillaga: Vilja kjósa um sjálfstæði Skota á næsta ári.

5.

„Boris segir Pútín ekki hefðu ráðist inn í Úkraínu ef hann væri kona.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Höfundur fyrirsagnarinnar hefur ábyggilega ekki lesið hana yfir fyrir birtingu. Hún er illa samin og í henni er villa. Tillagan er mun skárri. 

Tillaga: Boris fullyrðir að væri Pútín kona hefði hann ekki ráðist inn í Úkraínu.

6.

„Stjórn félags hjúkrunarfræðinga hefur áhyggjur af því „samviskubitsáreiti“ sem …“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Samviskubirtsáreiti er langt orð en nokkuð merkilegt nýyrði og skemmtilegt.

Tillaga: Engin tillaga.

Labba - hópur sem telur - lokaúrslit

Orðlof

Stokkur

Orðið stokkur í orðasambandinu stíga á stokk og strengja heit merkir: sæti, öndvegi.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„„Stórkostlegur“ fornleifafundur í Kanada“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Fornleifar eru skilgreindar sem mannvistarleifar sem eru 100 ára eða eldri. Hvergi í heimild fréttarinnar sem er vefur CBS er talað um „archaeology“ sem merkir fornleifafræði.

Blaðamaðurinn virðist ekki vita betur og lætur vaða. Enginn fréttastjóri les yfir fréttina og samþykkir birtinguna nema ef vera skyldi að hann sé ekkert betur að sér en blaðamaðurinn.

Í fréttinni segir: 

Hætti hann sam­stund­is að grafa og hringdi í yf­ir­mann sinn, sem kom samstund­is á staðinn.

Blaðamaðurinn sér ekki nástöðuna. Hann þýðir ekki fréttina. Hvert ætti yfirmaðurinn að fara ef ekki „á staðinn“? Þarf að taka það fram? Í heimildinni segir:

He stopped and called his boss who went to see him right away.

Þetta er skýrara en flækjan í frétt Moggans.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hvert ætl­ar þú að labba í sum­ar?“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fréttin er viðtal við konu sem fer í gönguferðir um Ísland. Hvergi í fréttinni er sögnin að ganga notuð, þess í stað „að labba“. Talsverður munur er á orðunum. Yfirleitt gengur fólk en labb er lítilsháttar rölt, ef til vill innan íbúðar er úr bíl inn í búð.

Í Íslenskri orðsifjabók er sagt að orðið sé leitt af norska orðinu „labb“ sem merkir fótur eða úr sænsku en þar merkið orðið stór fótur. Í færeysku merkir „labbi“ fótur eða loppa.

Skilja má af fréttinni að konan fari í gönguferðir, ekki „labbiferðir“.

Tillaga: Hvert ætlar þú að ganga í sumar.

3.

„Hóp­ur­inn tel­ur tæp­lega 700 manns víðs vegar af land­inu.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Eru ekki tæplega 700 manns í hópnum? Skárra er að segja að fólkið sé víða um land, því það hefur ekki safnast saman. Á íþróttamóti kemur hins vegar fólk víðs vegar að af landinu eða kemur víða af landinu.

Tillaga: Í hópnum eru tæplega 700 manns, búsettir víða um land.

4.

„Ómar átti frá­bært tíma­bil.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Enskumælendur myndu segja: 

Ómar had a great season.

Og blaðamaðurinn sem er frábær í ensku, þýðir orðin ekki hugsunina. Á þýsku myndi þetta vera á þessa leið:

Ómar hat eine großartige Saison gespielt.

Sem er ekki neitt enskulegt, held ég.

Við sem hvorki kunnum ensku né þýsku, tölum bara í staðinn ósköp venjulegt íslenskt alþýðumál, myndum orða þetta eins og segir í tillögunni. 

Tillaga: Ómar stóð sig vel á tímabilinu.

5.

„Staðan orðin 3:2 fyr­ir Breiðablik og það voru lokaúr­slit leiks­ins.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Ofmælt er að tala um „lokaúrslit“. Orðið úrslit merkir lyktir, málalok.

Úrslit í fótboltaleik verða þegar dómarinn segir leiknum lokið. Þá blæs hann um leið í flautu og hætta leikmenn þá hlaupum og sparki.

Leik lýkur aðeins einu sinni og því er orðið „lokaúrslit“ ekki til.

Tillaga: Staðan orðin 3:2 fyr­ir Breiðablik sem voru úr­slit leiks­ins.

Beita samvinnu - árás í póstnúmerinu 112 - gera gott mót

Orðlof

Rauðgulur

Nú vita líklega allir hvaða lit er átt við þegar sagt er að eitthvað sé appelsínugult. 

Þetta orð er þó ekki gamalt í málinu, og virðist ekki fara að breiðast út fyrr en eftir 1960 þegar appelsínur fóru að verða algengari sjón hér á landi. 

Liturinn var þó vitaskuld þekktur áður, en var þá kallaður rauðgulur.

 Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eigingjörn nálgun getur haft skaðlegar afleiðingar síðar meir ef við beitum ekki samvinnu og hugsum langt fram í tímann. “

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Málgreinin er óskiljanleg, hvorki ein sér né af samhenginu. Hún er í niðurlagi fréttar um apabólu. 

Hvað merkir orðalagið „beita samvinnu“? Er átt við að vinna saman?

Í upphafi fréttarinnar segir:

Um er að ræða sjúkdóm sem smitast úr dýrum í menn …

Þegar þarna var komið sögu veit lesandinn að fréttin fjallar um apabólu og því óþarfi að nota margtuggna, ofnotaða og innihaldslausa orðalagið „um að ræða“. Að skaðlausu hefði mátt segja:

Sjúkdómurinn smitast úr dýrum í menn …

Í fréttinni segir:

Alvarleiki sjúkdómsins á enn eftir að koma í ljós.

Blaðamaðurinn hefur lýst sjúkdómnum nokkuð ítarlega og klykkir síðan út með ofangreindri setningu. Hún er óskiljanleg.

Loks má nefna eftirfarandi í fréttinni:

Ekki er talin ástæða né þörf til að grípa til útbreiddra bólusetninga að svo stöddu en þeir sem hafa verið útsettir og eru í sérstakri hættu á að veikjast alvarlega yrðu bólusettir.

Í fréttinni kemur ekkert fram hverjir kunna að vera „útsettir“ né heldur hvað orðið merkir í þessu samhengi. Hér er helst hallast að því að sleppa megi feitletruðu orðunum án þess að merkingin breytist.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„… hefði boðað staðgengil sendiherra Litáens í Moskvu á sinn fund til að fjargviðrast yfir þessari „ögrandi“ og „fjandsamlegu“ aðgerð.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 21.6.22.                                     

Athugasemd: Fjargviðrast er neikvætt orð, merkir samkvæmt orðabókinni að bölsótast, skammast, nöldra, mögla og svo framvegis. Það getur líka merkt að kvarta en þá í merkingunni „væl“.

Fréttin fjallar um ágreining Rússa og Litháa. Síðarnefnda þjóðin hefur bannað vörulestum að aka í gegnum Litháen til Kalíníngrad. Varla telst það góð blaðamennska að segja að Rússar fjargviðrist, bölsótist, skammist eða nöldri út af banninu. Blaðið hefði einfaldlega getað sagt að Rússar mótmæli eða kvarti en ekki nota gildishlaðin orð sem líta má á að blaðið taki afstöðu til efnis fréttarinnar.

Tillaga: … hefði boðað staðgengil sendiherra Litháens í Moskvu á sinn fund til að mótmæla „ögrandi“ og „fjandsamlegri“ aðgerð.

3.

„Skömmu áður var tilkynnt um líkamsárás í póstnúmerinu 112.“

Frétt á vísi.is.                                       

Athugasemd: Það verður að segjast eins og er að löggan virðist ekki vera skörp. Hún heldur að póstnúmer séu hverfi í Reykjavík og víðar. Þrisvar sinnum í stuttri frétt er kemur þetta fyrir.

Verst er að blaðamenn flestra fjölmiðla birta vitleysuna frá löggunni gagnrýnislaust rétt eins og að hús sé handhafi allsherjar visku, jafnvel þó sagt sé frá ómerkilegustu atburði. Allt tíunda fjölmiðlarnir.

Hér er linkur sem sýnir póstnúmer á landinu og hér er annar á hverfi í Reykjavík.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Guðmundur Árni Stefánsson leiðtogi Samfylkingarinnar í Hafnarfirði gerði gott mót í síðustu kosningum.“

Staksteinar á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu.                                     

Athugasemd: Hvaða „mót“ „gerði“ maðurinn? Jú, líklega kökumót, brauðmót eða álíka. Nema það hafi verið skátamót. Gallinn er bara sá að enginn „gerir mót“, hvorki skátamót né aðrar samkomur. Til eru þeir sem smíða mót.

Höfundur Staksteina gleymdi að lesa skrifin sín yfir fyrir birtingu.

Líklega er átt við að Guðmundur Árni hafi staðið sig vel í kosningunum, náð góðum árangri. Af hverju er ekki hægt að einfalt alþýðumál?

Tillaga: Guðmundur Árni Stefánsson leiðtogi Samfylkingarinnar í Hafnarfirði stóð sig vel í síðustu kosningum.

5.

„Nokkuð hef­ur verið um eft­ir­skjálfta í kjöl­far skjálfta að stærð 4,6 sem mæld­ist skammt frá Ei­ríks­jökli …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Á skjálftavef Veðurstofunnar er fjöldi ákveðinna staða sem miðað er út frá þegar jarðskjálftar verða (ekki eiga sér stað). Kerfið er sjálfvirkt og mannshöndin kemur ekki að fyrr en nokkru síðar, við skoðun á því sem hefur gerst. Samkvæmt þessu segir forritið að jarðskjálfti hafi verið 13,5 km suður af Eiríksjökli.

Og hér ríður á að blaðamenn haldi meðvitund sinni þegar þeir kanna heimildir og skrifa frétt. Hvar er sá staður sem er  13,5 km suður af Eiríksjökli? Sá sem er með meðvitund skoðar landakort á vefnum eða það sem hangir á veggnum og er áttar sig fljótlega á því að hann er á Langjökli.

Sá sem ekki er með meðvitund gæti allt eins skrifað frétt um að árekstur tveggja bíla hafi verið skammt sunnan við vegamótin við Grundarhverfi á Kjalarnesi. Þegar nánar er að gáð var áreksturinn á vegamótum Bústaðavegar og Réttarholtsvegar í Reykjavík, 13,5 km í burtu.

Af hverju eru svo margir blaðmenn án meðvitundar? Er það skilyrði fyrir ráðningu?

Tillaga: Nokkuð hef­ur verið um eft­ir­skjálfta í kjöl­far 4,6 stiga skjálfta í Langjökli …

Árás sem hafði banvænar afleiðingar í för með sér - fingur urðu innlyksa milli bílhurðar

Orðlof

Guð

Orðið guð var notað löngu fyrir kristnitöku enda er það notað um fleiri guði en guð kristinna manna. 

Í öndverðu var þetta hvorugkynsorð eins og orðið goð sem er af sömu rót runnið. Síðar breyttist það í karlkynsorð og nú er talað um „guðinn“ (en aftur á móti „goðið“). 

Þessi kynskipti hafa m.a. leitt til þess að þetta er eitt fárra karlkynsorða í íslensku sem ekki hafa neina endingu í nefnifalli. 

En það er fleira sérkennilegt við þetta orð því það er borið fram ‘gvuð’. Allar samsetningar með því hafa sama framburð, þar á meðal öll mannanöfn sem byrja á ‘Guð-’ (Guðrún, Guðríður, Guðmundur, Guðlaugur).

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Því miður hefur honum elnað sóttin nú síðustu tímana.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 17.6.22.                                     

Athugasemd: Þegar hráþýðingar og kæruleysi einkenna skrif alltof margra kemur Mogginn stundum á óvart.

Sögnin að elna merkir að vaxa eða aukast. Sóttin leggst þyngra á hann en áður.

Í fréttinni segir:

Mér er ljóst að dagar mínir eru taldir og tíminn er af skornum skammti …

 Þetta merkir einfaldlega að ævinni lýkur brátt. Vel þýtt hjá blaðamanninum.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Euro­vision fer ekki fram í Úkraínu og Bretar beðnir að hlaupa í skarðið.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Hér er nóg að segja að skemmtunin verði ekki í Úkraínu. Orðalagið að „fara fram“ er ofnotað. Hér eru dæmi fundin á netinu.

• Fótboltaleikur fer fram
• Reykjavíkurmaraþon fer fram
• Verðlaunaafhending fer fram
• Brjóstamyndataka fer fram
• Skákmót fer fram
• Ristilspeglun fer fram

Svo er það allt annað mál þegar einhver fer fram á eitthvað. Þannig var oft talað fyrir svona tíu árum og fyrr. Nú á tímum er kallað eftir einhverju og enginn veit hvað átt er við. 

Enskir segja „call for“ og enskusnillingar kannast umsvifalaust við orðin og þýða beint. Hráþýðingin er allsráðandi. Sumir kalla þetta verksmiðjuþýðingu

Tillaga: Euro­vision verður ekki í Úkraínu og Bretar beðnir að hlaupa í skarðið.

3.

„Ein stærsta björgun sem gerð hefur verið á Vatna­jökli.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                     

Athugasemd: Fer ekki betur að segja að björgunin hafi verið á Vatnajökli. Í því felst að hún hafi „verið gerð“. Varla þörf á því að stafa það ofan í lesendur.

Blaðamenn verða að lagfæra orðalag viðmælenda sinna. Í fréttinni er haft eftir einum:

Þetta var náttúrulega algjört samstarfsverkefni eins og allt annað hjá Landsbjörgu. Það komu sveitir allt frá Höfuðborgarsvæðinu, Norðfirði, Djúpavogi og Kirkjubæjarklaustri. Þetta er ein stærsta björgun sem hefur verið gerð á Vatnajökli, að ná að bjarga þarna 14 manns …

Betur fer á því að orða þetta svona:

Þetta var samstarfsverkefni hjá Landsbjörgu. Sveitir komu frá höfuðborgarsvæðinu, Norðfirði, Djúpavogi og Kirkjubæjarklaustri. Fjórtán manns voru sóttir á Vatnajökul …

Stundum verða viðmælendur nokkuð óðamála í viðtali við blaðamann eða tala skipulagslaust. Þá er það verkefni blaðamannsins að koma því í skiljanlegt mál sem viðmælandinn segir. Verkefnið er aldrei að skrifa frétt sem er ýmist samhengislaus eða illskiljanleg.

Tillaga: Ein stærsta björgunin á Vatna­jökli.

4.

„Dæmi þar um er örnefni sem ég rakst á í skráningu frá jörðinni Kjalardal frá árinu 1942.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 18.6.22.                                     

Athugasemd: Í fróðlegu viðtali er rætt um örnefni. Blaðamaðurinn gleymir að geta þess hvar örnefnin eru. Hvar er til dæmis Kjalardalur? Dalurinn gengur inn í norðanvert Akrafjall og þar fyrir neðan er samnefndur bær.

Þetta eru alltof algeng mistök í fjölmiðlum.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… og stakk hana því næst 21 sinni með hníf, árás sem hafði banvænar afleiðingar í för með sér.“

Frétt á blaðsíðu 19 í Morgunblaðinu 18.6.22.                                     

Athugasemd: Þetta er nú furðulegt orðalag. Hér dugar að segja að konan hafi látist eftir ótalmargar hnífstungur. Mér finnst of mikið að telja þær, óþarflega miklar upplýsingar sem hafa ekkert gildi fyrir fréttina.

Í fréttinni segir:

Hlaut stúlkan níu ára varðveisludóm (n. forvaring), réttarúrræði …

Ekki veit ég hvað norska orðið „forvaring“ merkir á íslensku en dreg í efa að til sé orðið „varðveisludómur“. Einu heimildirnar sem finnast á netinu eru eftir blaðamanninn sem skrifar fréttina. 

Mikilvægt er að blaðamenn noti þau hugtök sem notuð eru á Íslandi þegar sagt er frá atburðum í Noregi og öðrum löndum.

Tillaga: … og myrti hana með ótal hnífstungum.

6.

„… og að einn sjúkra­flutn­ingamaður braut bein í fingr­um sín­um þegar þeir urðu innlyksa milli bílhurðar.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Ekki er nú þetta spaklega orðað. Innlyksa merkir að lokast inn eins og ráða má af samsetningu orðsins. Af málsgreininni má skilja að maðurinn hafi klemmt fingur sína á milli stafs og hurðar, ef hægt er að nota það orðalag um bíl. Fingurnir urðu varla eftir „milli bílhurðar“.

Óskaplega er nú sorglegt að lesa svona illa þýdda. Heimildin er vefur BBS. Þar stendur:

Hands and fingers becoming trapped in the sliding door, with one staff member breaking two fingers.

Heldur blaðamaðurinn að hendur og fingur hafi lokast inni, skorist af sjúkraflutningamanninum? Varla. En veit hann hvað orðið innlyksa þýðir? 

Niðurstaðan er þessi; oft er varasamt að þýða beint. Þá getur þýðandinn lent í ógöngum og klúðrið bitnar að lokum á þeim sem síst skyldi, lesandanum.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Henry er markahæsti leikmaður í sögu Arsenal og er af mörgum talinn besti leikmaður til að spila fyrir liðið frá upphafi.“

Frétt á dv.is.                                     

Athugasemd: Mikil synd er að gagnfróðir menn sem skrifa um íþróttir í fjölmiðlum skuli ekki vanda sig. Ofangreind málsgrein skilst en hún er illa samin. Tillagan er skárri.

Eftirfarandi stendur í fréttinni:

Nketiah mun taka við goðsagnarkenndu númeri hjá Arsenal eða númerinu 14 sem Thierry Henry bar á sínum tíma.

Hvað er „goðsagnakennt númer“? Líklega er átt við að maður sem bar númerið í leik sé svo frægur að hann njóti aðdáunar.

Orðið goðsögn/goðasagnakenndur hefur tapað gildi sínu því það er ofnotað og yfirleitt haft um fótboltamenn. Hér er það einhvers konar uppfylling sem aðeins þeir sem þekkja vel til í enskum fótbolta kunna skil á.

Í ofangreind tilvitnun er nástaða; númeri - númerinu. Auðveldlega er hægt að komast hjá henni.

Nketiah mun taka við treyju með númerinu fjórtán sem goðsögnin Thierry Henry hafði á sínum tíma.

Þetta er mun skárra.

Tillaga: Henry er markahæsti leikmaður í sögu Arsenal og er af mörgum talinn einn sá besti.

 

Sigra kosningar - jafntefli var niðurstaðan - endurinnrás Rússa

Orðlof

Hvarf ’v’ á undan ’r’

Meðal eftirtektarverðari hljóðbreytinga sem urðu fyrir aðalbreytingatímann á 14.–15. öld, var hvarf ’v’ á undan ’r’ í orðum eins og vrangr, vreka, vríða og svo framvegis, sem urðu að rangr, reka, ríða. 

Í elsta kveðskap eru bæði dæmi um að ’v’ hafi enn verið á sínum stað og að það hafi verið horfið. Þessi hljóðbreyting varð líka í færeysku en ekki í öðrum skyldum málum eins og sjá má á norsku og dönsku orðunum vrang, sænsku vrång, dönsku vrage, sænsku vräka, dönsku vride, sænsku vrida. 

Í ensku eru orð sem áður höfðu ‚’r’ nú borin fram án þess, þótt stafsetningin haldi því enn (’wr’), til dæmis wrong og write. 

Fleiri dæmi má finna um hljóðbreytingar sem gengu með ólíkum hætti yfir skyld tungumál

Málsgreinar, Veturliði Óskarsson, Íslensk málsaga. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Örfá til­felli slíkra mála hafa komið í ljós og hafa verið kærð en ekki það mörg að Trump hefði sigrað kosn­ing­arn­ar sem fóru fram í nóv­em­ber árið 2020.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Hægt er að sigra í kosningum. Vandræðalega vitlaust er að segja að einhver „sigri kosningar“. 

Svo er það þetta endalausa og leiðinlega „fór fram“. Kosningarnar voru í nóvember. Álíka afturgöngur er orðalag eins og „um að ræða“ og „eiga sér stað“ sem eru oftast vita gagnslaus en óskaplega flott í augum skrifara sem lítið hafa stundað lestur.

Álíka hugsanavilla er algeng í fjölmiðlum. Stundum er sagt að einhver hafi „sigrað íþróttamót“. Það væri frétt til næsta bæjar ef íþróttamót hefði sigrað einhvern keppinautinn eða kosningar hefðu sigrað frambjóðendur.

Í gegnum tíðina hafa fjölmargir reynt að leiðrétta svona villur en alltaf ganga þær aftur og teljast þó aldrei til prentvillupúkans.

Tillaga: Örfá til­felli slíkra mála hafa komið í ljós og hafa verið kærð en ekki það mörg að Trump hefði sigrað í kosningunum í nóv­em­ber árið 2020.

2.

„Jafntefli var niðurstaðan í leik …“

Frétt í hádegisfréttum ruv.is 15.6.22.                                      

Athugasemd: Í útvarps- og sjónvarpsfréttum Ríkisútvarpsins er nær alltaf talað um „niðurstöðu“ í boltaleikjum. Afar sjaldan er sagt að annað liðið hafi sigrað eða tapað og ekki heldur þegar lið gera jafntefli. Í einstaklingsíþróttum er sigurvegarinn sagður „hlutskarpastur“ en sjaldnast að hann hafi sigrað.

Tillaga: Leikurinn endaði með jafntefli ...

3.

„Til­ræðis­maður Reagan endanlega frjáls og heldur uppselda tónleika í Brooklyn.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Eitthvað er hér málum blandið. Líklega er átt við að maðurinn muni halda tónleika og uppselt sé á þá. Heldur hann uppselda tónleika? Varla, virðist eitthvað enskuskotið. 

Bandarískir fjölmiðlar segja að uppselt sé á tónleikana, „sold out konsert“.

Sumir bandarískir fjölmiðlar kalla John Hinckley mishepnaðan tilræðismann“ (e. failed assassin). Dálítið kaldhæðnislegt að vera misheppnaður í manndrápsiðn.

Tillaga: Til­ræðis­maður Reagan er frjáls og heldur tónleika í Brooklyn og er uppselt á þá.

4.

„Áhrif endurinnrásar Rússlands í Úkraínu verða sífellt ljósari …“

Aðsend grein á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 16.6.22.                                     

Athugasemd: Í nokkuð fróðlegri og grein notar höfundurinn orðið „endurinnrás“ sem er frekar ókunnuglegt þó ekki sé það alveg óþekkt. Sjaldgæft er það engu að síður og fannst ekki í orðabókinni minni.

Ekkert er að þessu orði en ekki hefði mér dottið í hug að nota það. Hefði skrifað um aðra eða hina nýju innrás Rússa væri það brýnt að vekja athygli á að hún væri ekki sú fyrsta.

Algengt er að sameina orð eða orðalag í eitt nafnorð í stað þess að segja frá í aðeins lengra máli. Ég hef það á tilfinningunni að íslenskan sé að þessu leyti að nálgast enskt mál. Oft eru textar við sjónvarpsþætti og kvikmyndir með þessu hætti og því er  innrætingin mikil þó varla sé hún viljandi.

Vil bæta því hér við að ég hlusta mikið á þýddar hljóðbækur og sumar þeirra virðast ekki vel þýddar. Aragrúi orða virðast þýddur beint, án tilfinningar fyrir merkingu eða andblæ sögunnar. Hráþýðingar virðast vera algengar í fjölmiðlum.

Stundum tek ég eftir svona í eigin skrifum og þarf þá að taka á hinum stóra mínum og rífa mig lausan (eða ætti ég að segja „lausrífa“ mig).

Gera má fleiri athugasemdir við skrifin. Höfundur hefði ekki átt að nota orðalagið „keðjuverkandi áhrif á aðfangakeðjur“. Orðið „aðfangakeðja“ er í nástöðu, kemur fyrir tvisvar með stuttu millibili. 

Höfundur skrifar:

Afleidd hungursneyð í þróunarríkjum er því miður fyrirséð. 

Þetta er mjög óljóst, flatt og „skriffinnskulegt“ orðalag, engin samúð í því.

Þrátt fyrir nokkra agnúa er greinin fróðleg eins og áður var sagt. 

Tillaga: Áhrif annarrar innrásar Rússlands í Úkraínu verður sífellt ljósari …“

5.

„Það endar í markinu hvort sem það er eitthvað brotið á Árna eða hvernig það var en þetta er ódýrt og soft og gríðarlega svekkjandi.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Eftir boltaleiki taka blaðamenn viðtöl og leikmenn og þjálfarar sem eru enn æstir, verða eðlilega óðamála, tala hratt, oft vanhugsað og stundum verður útkoman illskiljanlegur orðaflaumur. 

Á Vísi er sagt frá því að KR-ingar hafi tekið á móti ÍA-ingum í fótboltaleik og jafntefli var „niðurstaðan“ (eins og jafnan er sagt á Ríkisútvarpinu).

Blaðamenn gera ekki neina tilraun til að lagfæra orðalag boltafólksins, birta allt orðrétt rétt eins og það tali gullaldarmál. Engum er gerður greiði með „óritskoðuðum“ ummælum, hvorki viðmælendum, blaðamönnum og síst af öllu okkur lesendum, öllu er samt fleygt frama í okkur rétt eins og við eigum ekkert gott skilið. 

Ummælin eru varla skiljanleg. Hér fyrir neðan er gerð tilraun til að umrita þau en það hefði blaðamaðurinn auðvitað átt að gera. Óvíst hvað enska orðið „soft“ merkir. Það er í hróplegu ósamræmi við myndina sem fylgir fréttinni og er af sködduðu og blóðugu andliti Árna markmanns. Ekkert mjúklegt (e. soft) við það. 

Tillaga: Boltinn endar í markinu hvort sem það var brotið á Árna eða ekki, en þetta var ódýrt mark og gríðarlega svekkjandi.

Sprengt hefði verið skriðdreka - forræðismál sem spilast út

Orðlof

Stíll Íslendingasagna

Málfar Íslendingasagna er einfalt og stíllinn að jafnaði slípaður og fágaður. Setningaskipan er einföld, málsgreinar stuttar og samtöl hnitmiðuð. 

Stundum ber nokkuð á kaldhæðni og fá orð eru höfð um tilfinningar, sem þó eru sýndar með myndrænum hætti. Þetta er því knappur og raunsæislegur stíll sem rúmar ekki óþarfa mælgi, en gefur lesandanum þess í stað svigrúm til túlkunar, og þess að lesa á milli línanna. 

Ýmis fleiri stílbrögð mætti tína til, svo sem forspá og fyrirboða, sem eru vel til þess fallin að magna spennu, sem og sviðsetningu atburða sem getur verið áberandi myndræn.

Vísindavefurinn, Aðalheiður Guðmundsdóttir, prófessor í íslenskum bókmenntum fyrr alda. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hópur vísindamanna við Háskólasjúkrahúsið í Óðinsvéum í Danmörku og Háskólann í Suður-Danmörku veltir því fyrir sér í rannsókn, sem birt var nú nýverið og náði til 74.193 þiggjenda bólusetninga og 61 sem lést, hvort mRNA-bóluefnin Pfizer og Moderna, sem beitt var gegn kórónuveirunni í heimsfaraldrinum, og hafa þá virkni að erfða- efnissameind er sett í fituhjúp svo frumur taki hana upp eftir bólusetningu, hafi þegar upp er staðið gefið betri raun en adenóveirubóluefnin Astra-Zeneca og Janssen, þar sem önnur veikluð veira var notuð til að hýsa erfðaefni kórónuveirunnar.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 3.6.2022.                                     

Athugasemd: Þetta er löng málsgrein, óhæfilega löng, myndu margir segja. Þó er merkilegt hversu blaðamanninum tekst að halda þræði í þýðingu sinni ekki síst á flóknum lyfjafræðilegum orðum og heitum. Engin orð eru óhóflega notuð, engin nástaða, engar flækjur. Þetta skilst furðu vel.

Hins vegar er best að nota stuttar málsgreinar. Af hverju? Kemur í veg fyrir flækju, skrifin verða skýrari og lesendur skilja betur.

Fréttin er þó ekki gallalaus.

Í fréttinni segir:

Klykkja rannsakendur út með því í niðurstöðukafla sínum að við kaldhæðni jaðri að …

Skárra væri að orða þetta svona:

Í niðurstöðum sínum segja höfundar að við kaldhæðni jaðri að …

Fleira mætti gagnrýna.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Bókin er 263 blaðsíður með 224 myndum og 12 uppdráttum sem Guðmundur Ó. Ingvarsson dró upp.“

Auglýsing á blaðsíðu 39 í Morgunblaðinu 5.6.22.                                     

Athugasemd: Hér er vel skrifað. Í stað þess að nota kort eða landakort er talað um uppdrátt.

Draga upp kort merkir að teikna kort. Núorðið er sjaldgæft að sjá þetta.

Þarna er lýst árbók Ferðafélags Íslands 2022 sem nefnist „Undir Jökli, frá Búðum að Ennisfjalli. Áhugaverð bók rituð af Sæmundi Kristjánssyni á Rifi, miklum sagnaþul.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Varnar­mála­ráðu­neyti Rússa til­kynnti í dag að sprengt hefði verið skrið­dreka sem Vestur­lönd hafi komið til Úkraínu.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                     

Athugasemd: Í heimild fréttarinnar, enska vefnum The Guardian, segir:

Russia’s ministry of defence said the strikes had destroyed T-72 tanks that had been provided to Ukraine by European countries …

Halda mætti að þýðingin Fréttablaðisins væri frá Google-Translate sem oft er ansi slæm. Það er nú samt aldeilis ekki. Svona vill Google-Translate hafa þetta á íslensku:

Rússneska varnarmálaráðuneytið sagði að árásirnar hefðu eyðilagt T-72 skriðdreka sem Úkraínumenn hefðu látið evrópsk lönd í té …

Merkilegt er að vélræn tölvuþýðing er miklu betri en þýðing Fréttablaðsins. Þó fallbeygir forritið ekki rétt, ætti að vera ’evrópskum löndum‘.

Í fréttinni segir:

Á­rásin vekur upp óróleika í höfuð­borginni og sýnir að Rússar eru vel megnugir um á­rásir á Kænu­garð.

Málsgreinin er slæm á íslensku þó eflaust sé höfundurinn ágætur í ensku. Það dugar hins vegar ekki. 

Fréttin í The Guardian er löng en mjög áhugaverð. Fréttablaðið tekur það sem því hentar en sleppir mjög mörgu mikilvægu. Til dæmis að Úkraínumenn sögðu það rangt að skriðdrekinn hefði verið sprengdur.

Tillaga: Varnarmálaráðuneyti Rússlands tilkynnti í dag að Rússar hefðu eyðilagt skriðdreka sem Vesturlönd hefðu sent til Úkraínu.

4.

„For­dæm­a að for­ræð­is­mál hafi spil­ast út á Barn­a­spít­al­an­um.“

Frétt á fréttablaðið.is.                                     

Athugasemd: Hvað merkir að eitthvað hafi „spilast út“? Þetta er mjög ókunnuglegt orðalag og stirt. Minnir á enska orðalagið „to play out“ sem þýðir að þróast eða gerast.

Bein þýðing úr ensku er oftar en ekki illskiljanleg og því stundum andlaus og flöt. Blaðamenn verða að varast að þýða á þann hátt. 

Ekki er ljós hvort átt sé við að fréttin um forræðismálið hafi lekið út af spítalanum eða eitthvað annað. Orðalagið kemur samkvæmt skrifum Fréttablaðsins frá samtökunum „Foreldrum langveikra barna og fatlaðra barna“. Ekki er það þeim til hróss né heldur Fréttablaðinu sem reynir ekki að lagfæra þetta.

Í fréttinni er þetta haft eftir samtökunum:

Við fordæmum einnig að stjórn spítalans hafi ekki stigið inn í og vísað þessu út fyrir veggi spítalans.

Þetta er afar illa orðað. Af samhenginu má ráða að stjórn spítalans hefði átt að skipta sér af málinu á því hefði átt að taka utan spítalans.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Sigið úr þyrlu í safnskipið Óðin sem sigldi í Garðsjó.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 13.6.22.                                     

Athugasemd: Nú hefur Mogginn klikkað á fallbeygingunni, hefur eflaust einhver sagt. En þetta er rétt. Heitið beygist svona:

Óðinn
Óðin
Óðni
Óðins

Forsetningin ’í’ stjórnar hér þolfalli. Þeir sem ekki átta sig á þessu geta sett nafnorðið ’hestur’ í staðinn fyrir ’Óðin’ og sé það gert segir máltilfinningin okkur samstundis að þarna á að vera þolfall, ’hest’.

Örnefnið Garðsjór er gott og gilt, hefur þekkst lengi og á við fiskimiðin utan við Garð sem er nyrst á Miðnesi. Vestan megin er Miðnessjór, utar er Vesturhraun og svo framvegis.

Tillaga: Engin tillaga

Fá magnaða frammistöðu - lífshótandi áverkar - gera ranga ályktun

Orðlof

Vefur darraðar

No. darraðardans (kk.) merkir í beinni merkingu ‘vopnadans’ en vísar í síðari alda máli til mikils atgangs, t.d.: 

• Lenda í darraðardansi; mikill darraðardans hefst á skákborðinu;
• Yst á skaganum þar sem náttúruöflin heyja eilífan darraðardans (JTrRit II, 367).

Nafnorðið darraður ‘spjót’ er algengt í kenningum sem vísa til bardaga, orrustu, t.d.: skúrir darraðar ‘spjótaregn’ og vefur darraðar ‘spjótsvefur, bardagi’.

Jón G. Friðjónsson, Málfarsbankinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Stundum fékkst þannig hreint mögnuð frammistaða frá honum og stundum frammistaða sem getur talist fremur furðuleg og/eða slök.“

Ljósvakinn á blaðsíðu 46 í Morgunblaðinu 28.5.22.                                     

Athugasemd: Þetta er nú meira hnoðið. Einhver hefði átt að benda höfundinum á að lesa textann betur yfir og endurskrifa.

Stundum - stundum. Frammistaða - frammistaða. Dágott afrek að koma þessu orðum fyrir tvisvar í ekki lengri málsgrein, en þó ekki til fyrirmyndar. Þvert á móti.

Tillaga: Oft stóð hann sig frábærlega vel en stundum frekar illa.

2.

„Risasnekkja sökk niður á hafsbotn.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Skip sem sökkva enda oftar en ekki á hafsbotni. Þó kunna sum þó að mara í hálfu kafi. Fróðleg umfjöllun er um sögnina að mara í Málsfarsbankanum.

Mogginn er oft ansi upplýsandi og fyrir þá sem ekki vita er gott að nefna að snekkjan hafa sokkið niður á hafsbotn. 

Af myndinni að dæma er snekkjan ekki risastór. Hins vegar er það eflaust huggun gegn harmi snekkjueigandans að Mogginn segir að náðst hafi að slökkva eldinn áður en hún sökk.

Tillaga: Snekkja sökk.

3.

„Ellefu tjónsatburðir voru tilkynntir til Náttúruhamfaratryggingar Íslands (NTÍ) árið 2021 …“

Frétt á blaðsíðu 12 i Morgunblaðinu 1.6.22.                                     

Athugasemd: Hvað er tjón? Jú, líklega atburður sem hefur í för með sér fjárhagslegan skaða. En hvað er þá tjónsatburður? Samkvæmt málskilningin mínum getur tjón verið atburður og því gagnslaust að bræða orðin saman eins og þegar fundin voru upp orðin bílaleigubíll, borðstofuborð og pönnukökupanna. Í málinu er nóg af slíkum kjánaorðum.

Líklega eru lögfræðingar ekki sammála þessu. Orðið tjónsatburður er nær eingöngu notað í lögfræði samkvæmt málinu.is. Þar er það skýrt svona:

Sá atburður að tjón verður.

Eflaust er orðið gott og gilt. 

Þess ber að geta að orðið er ekki hugarsmíði blaðamannsins heldur er það ættað úr skýrslu opinberrar stofnunar með langa nafnið: Náttúruhamfaratryggingar Íslands.

Tillaga: Ellefu tjón voru tilkynnt til Náttúruhamfaratryggingar Íslands árið 2021 …“

4.

„69,1 prósent Dana vilja leggja niður undanþáguákvæði …“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Flestir blaðamenn á Ríkisútvarpinu byrja aldrei málsgrein á tölustaf því þeir þekkja regluna. Aðrir hafa ekki hugmynd að þessi regla sé til.

Svona hefst fréttin:

69,1 prósent Dana vilja leggja niður undanþáguákvæði um þátttöku danska ríkisins í varnarsamstarfi Evrópusambandsins. Þá vildu 30,9 prósent Dana halda fyrirvaranum.

Þarna er „þá“ samtengin en hefur ekkert gildi, er algjörlega óþörf.

Tillaga: Um 69% Dana vilja leggja niður undanþáguákvæði …

5.

„Samkvæmt læknisvottorði var um lífshótandi áverka að ræða.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                     

Athugasemd: Varla getur áverki hótað einu eða neinu. Hins vegar getur hann verið lífshættulegur sem er miklu betra orð en „lífshótandi“. Líklega er hið síðara fínna og flottara.

Hóta merkir að ógna, hafa í heitingum eins og segir í orðabókinni. Varla er grjót í fjallshlíð hótandi heldur getur það ógnað þeim sem eru fyrir neðan. Sama er með áverka. 

Tillaga: Samkvæmt læknisvottorði voru meiðslin lífshættuleg.

6.

„Innrásin var frá upphafi mjög hernaðaraðgerð og virtust ráðamenn í Moskvu gera hverja ranga ályktunina á fætur annarri.“

Frétt á vísi.is.                                     

Athugasemd: Greinilegt er að blaðamaðurinn las ekki fréttina yfir fyrir birtingu. Ofangreind málsgrein er hræðilega vond. Lýsingarorð vantar með fyrri feitletruninni.

Enginn „gerir ranga ályktun“. Miklu frekar draga menn ranga ályktun af einhverjum forsendum. 

Í fréttinni er talað um að herdeildir eigi að „innhalda hermenn“ í stað þess að segja að í herdeildum séu hermenn, það er nota sögnina að vera.

Staðhæft er að herdeildir sé „samansettar af“ í stað þess að segja að í þeim séu hermenn, tæki og svo framvegis.

Fréttin virðist hafa verið unnin í flýti.

Tillaga: Engin tillaga.