Sigra kosningar - jafntefli var niðurstaðan - endurinnrás Rússa

Orðlof

Hvarf ’v’ á undan ’r’

Meðal eftirtektarverðari hljóðbreytinga sem urðu fyrir aðalbreytingatímann á 14.–15. öld, var hvarf ’v’ á undan ’r’ í orðum eins og vrangr, vreka, vríða og svo framvegis, sem urðu að rangr, reka, ríða. 

Í elsta kveðskap eru bæði dæmi um að ’v’ hafi enn verið á sínum stað og að það hafi verið horfið. Þessi hljóðbreyting varð líka í færeysku en ekki í öðrum skyldum málum eins og sjá má á norsku og dönsku orðunum vrang, sænsku vrång, dönsku vrage, sænsku vräka, dönsku vride, sænsku vrida. 

Í ensku eru orð sem áður höfðu ‚’r’ nú borin fram án þess, þótt stafsetningin haldi því enn (’wr’), til dæmis wrong og write. 

Fleiri dæmi má finna um hljóðbreytingar sem gengu með ólíkum hætti yfir skyld tungumál

Málsgreinar, Veturliði Óskarsson, Íslensk málsaga. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Örfá til­felli slíkra mála hafa komið í ljós og hafa verið kærð en ekki það mörg að Trump hefði sigrað kosn­ing­arn­ar sem fóru fram í nóv­em­ber árið 2020.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Hægt er að sigra í kosningum. Vandræðalega vitlaust er að segja að einhver „sigri kosningar“. 

Svo er það þetta endalausa og leiðinlega „fór fram“. Kosningarnar voru í nóvember. Álíka afturgöngur er orðalag eins og „um að ræða“ og „eiga sér stað“ sem eru oftast vita gagnslaus en óskaplega flott í augum skrifara sem lítið hafa stundað lestur.

Álíka hugsanavilla er algeng í fjölmiðlum. Stundum er sagt að einhver hafi „sigrað íþróttamót“. Það væri frétt til næsta bæjar ef íþróttamót hefði sigrað einhvern keppinautinn eða kosningar hefðu sigrað frambjóðendur.

Í gegnum tíðina hafa fjölmargir reynt að leiðrétta svona villur en alltaf ganga þær aftur og teljast þó aldrei til prentvillupúkans.

Tillaga: Örfá til­felli slíkra mála hafa komið í ljós og hafa verið kærð en ekki það mörg að Trump hefði sigrað í kosningunum í nóv­em­ber árið 2020.

2.

„Jafntefli var niðurstaðan í leik …“

Frétt í hádegisfréttum ruv.is 15.6.22.                                      

Athugasemd: Í útvarps- og sjónvarpsfréttum Ríkisútvarpsins er nær alltaf talað um „niðurstöðu“ í boltaleikjum. Afar sjaldan er sagt að annað liðið hafi sigrað eða tapað og ekki heldur þegar lið gera jafntefli. Í einstaklingsíþróttum er sigurvegarinn sagður „hlutskarpastur“ en sjaldnast að hann hafi sigrað.

Tillaga: Leikurinn endaði með jafntefli ...

3.

„Til­ræðis­maður Reagan endanlega frjáls og heldur uppselda tónleika í Brooklyn.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Eitthvað er hér málum blandið. Líklega er átt við að maðurinn muni halda tónleika og uppselt sé á þá. Heldur hann uppselda tónleika? Varla, virðist eitthvað enskuskotið. 

Bandarískir fjölmiðlar segja að uppselt sé á tónleikana, „sold out konsert“.

Sumir bandarískir fjölmiðlar kalla John Hinckley mishepnaðan tilræðismann“ (e. failed assassin). Dálítið kaldhæðnislegt að vera misheppnaður í manndrápsiðn.

Tillaga: Til­ræðis­maður Reagan er frjáls og heldur tónleika í Brooklyn og er uppselt á þá.

4.

„Áhrif endurinnrásar Rússlands í Úkraínu verða sífellt ljósari …“

Aðsend grein á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 16.6.22.                                     

Athugasemd: Í nokkuð fróðlegri og grein notar höfundurinn orðið „endurinnrás“ sem er frekar ókunnuglegt þó ekki sé það alveg óþekkt. Sjaldgæft er það engu að síður og fannst ekki í orðabókinni minni.

Ekkert er að þessu orði en ekki hefði mér dottið í hug að nota það. Hefði skrifað um aðra eða hina nýju innrás Rússa væri það brýnt að vekja athygli á að hún væri ekki sú fyrsta.

Algengt er að sameina orð eða orðalag í eitt nafnorð í stað þess að segja frá í aðeins lengra máli. Ég hef það á tilfinningunni að íslenskan sé að þessu leyti að nálgast enskt mál. Oft eru textar við sjónvarpsþætti og kvikmyndir með þessu hætti og því er  innrætingin mikil þó varla sé hún viljandi.

Vil bæta því hér við að ég hlusta mikið á þýddar hljóðbækur og sumar þeirra virðast ekki vel þýddar. Aragrúi orða virðast þýddur beint, án tilfinningar fyrir merkingu eða andblæ sögunnar. Hráþýðingar virðast vera algengar í fjölmiðlum.

Stundum tek ég eftir svona í eigin skrifum og þarf þá að taka á hinum stóra mínum og rífa mig lausan (eða ætti ég að segja „lausrífa“ mig).

Gera má fleiri athugasemdir við skrifin. Höfundur hefði ekki átt að nota orðalagið „keðjuverkandi áhrif á aðfangakeðjur“. Orðið „aðfangakeðja“ er í nástöðu, kemur fyrir tvisvar með stuttu millibili. 

Höfundur skrifar:

Afleidd hungursneyð í þróunarríkjum er því miður fyrirséð. 

Þetta er mjög óljóst, flatt og „skriffinnskulegt“ orðalag, engin samúð í því.

Þrátt fyrir nokkra agnúa er greinin fróðleg eins og áður var sagt. 

Tillaga: Áhrif annarrar innrásar Rússlands í Úkraínu verður sífellt ljósari …“

5.

„Það endar í markinu hvort sem það er eitthvað brotið á Árna eða hvernig það var en þetta er ódýrt og soft og gríðarlega svekkjandi.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Eftir boltaleiki taka blaðamenn viðtöl og leikmenn og þjálfarar sem eru enn æstir, verða eðlilega óðamála, tala hratt, oft vanhugsað og stundum verður útkoman illskiljanlegur orðaflaumur. 

Á Vísi er sagt frá því að KR-ingar hafi tekið á móti ÍA-ingum í fótboltaleik og jafntefli var „niðurstaðan“ (eins og jafnan er sagt á Ríkisútvarpinu).

Blaðamenn gera ekki neina tilraun til að lagfæra orðalag boltafólksins, birta allt orðrétt rétt eins og það tali gullaldarmál. Engum er gerður greiði með „óritskoðuðum“ ummælum, hvorki viðmælendum, blaðamönnum og síst af öllu okkur lesendum, öllu er samt fleygt frama í okkur rétt eins og við eigum ekkert gott skilið. 

Ummælin eru varla skiljanleg. Hér fyrir neðan er gerð tilraun til að umrita þau en það hefði blaðamaðurinn auðvitað átt að gera. Óvíst hvað enska orðið „soft“ merkir. Það er í hróplegu ósamræmi við myndina sem fylgir fréttinni og er af sködduðu og blóðugu andliti Árna markmanns. Ekkert mjúklegt (e. soft) við það. 

Tillaga: Boltinn endar í markinu hvort sem það var brotið á Árna eða ekki, en þetta var ódýrt mark og gríðarlega svekkjandi.