Segja af létta - ekkert að sjá - ekkihaustlægð - vindgangur

Orðlof

Ný viðmið

Ríkisútvarpið er mikilvæg fyrirmynd um málfar. Með breytingum í átt að kynhlutleysi hafa sumir starfsmenn Ríkisútvarpsins tekið upp ný viðmið sem fáum eru þó mjög töm. 

Margir hafa áhyggjur af því að brátt verði litið niður á tungutak þeirra sem geta ekki fylgt (eða vilja ekki fylgja) hinum nýju viðmiðum; stéttskipt málfar hafi ekki verið áberandi hér á landi en með hinum nýja sið kunni það að breytast.

Eins og sjá má snúast rökin með breytingunum um tilfinningar: sumum finnst hefðbundið orðalag útilokandi og þarna hefur verið reynt að bregðast við því. 

Að baki nýmælunum í Ríkisútvarpinu býr sannarlega góður hugur. En ef fylgifiskar nýmælanna eru misskilningur og stéttbundið málfar er þetta nokkuð dýru verði keypt.

Úr pistlum Jóns G. Friðjónssonar í Málfarsbankanum.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Rishi Sunak segir af létta.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 30.8.22.

Athugasemd: Orðtakið að segja einhverjum allt af létta merkir að segja alla söguna, alla málvexti, draga ekkert undan og svo framvegis. Sjá nánar á Íslensku orðaneti. Þar er getið um orðasambandið að svara af létta og fleiri.

Ekki hef ég heyrt um orðalagið „að segja af létta“. Vera má að þarna hafi tvö orð fallið niður fyrir mistök eða viljandi.

Tillaga: Rishi Sunak segir alla söguna.

2.

„Þegar lög­regl­an kom á staðinn var ekk­ert að sjá nema tvo ölvaða menn sem sögðust ekki hafa tekið eft­ir neinu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Svokölluð „dagbók lögreglunnar“ hefur oftast ekkert fréttagildi ein og sér en þó gætu flotið með punktar sem vert er að vinna nánar.

Oft eru nýliðar á fjölmiðlunum skikkaðir til að vinna fréttir úr „dagbókinni“ og gera það sumir með hangandi hendi. Allt er birt sem löggan skrifar, yfirleitt gagnrýnislaust. Dæmi um slíkt er ofangreind tilvitnun sem reyndir blaðamenn hefðu aldrei tekið í mál að birta.

Er tilvitnunin fréttnæm? Nei, síður en svo. En Mogginn er ekki einn um þessa vitleysu. 

Á fréttablaðinu.is stendur:

Þegar lög­regla kom á vett­vang var ekkert að sjá nema tvo ölvaða menn sem sögðust ekki hafa tekið eftir neinu.

Blaðamaðurinn Fréttablaðsins notar orðið „vettvangur“ sem stendur ábyggilega í „dagbókinni“ enda afar löggulegt og trúverðugt orð og hlýtur að gefa „fréttinni“ trúverðugt yfirbragð. Á vef Moggans stendur einungis að löggan hafi komið „á staðinn“. Smá glæta þar.

Á vísi.is stendur:

Þegar lögregla hafi komið á staðinn hafi hins vegar ekkert verið að sjá „nema tvo ölvaða menn sem sögðust ekki hafa tekið eftir neinu“, líkt og það er orðað.

Niðurlagið í tilvitnuninni, „líkt og það er orðað“, er skrýtið og skilst ekki.

Í „fréttinni“ á Moggavefnum segir einnig:

Lög­regl­an vísaði jafn­framt manni út úr strætó sem hafði verið með al­menn leiðindi.

Á vef Fréttablaðsins stendur:

Þá vísaði lög­regla manni úr strætó en hann er sagður hafa verið með „al­menn leiðindi“.

Á Vísi stendur:

Lögregla á höfuðborgarsvæðinu vísaði manni úr strætisvagni í gærkvöldi en sá hafði verið „almenn leiðindi“ um borð.

Mogginn, Fréttablaðið og Vísir nota því sem næst orðalag lögregluvarðstjórans sem líklega segir „ekki benda á mig“. Ríkisútvarpið birti enga frétt upp úr þessari makalausu „dagbók“ löggunnar og er ástæða til að hrósa stofnuninni fyrir það.

Kom ekki til greina hjá blaðamönnunum eða fréttastjórum Moggans, Vísis og Fréttablaðsins að birta ekkert frá löggunni þennan daginn? Eða hafa þeir ekkert fréttanef eins og sagt er?

„Ekkifréttir“ frá löggunni eru vondar, þó af og til hægt sé að brosa af vitleysunni. Ef ekkert er fréttnæmt í dagbókinni á ekki að birta hana, hvorki með orðalagi löggunnar eða máttleysislegri umorðun blaðamanns. Lágmarkið er að fjölmiðlar geri eitthvað meira en að stunda nokkurs konar kranablaðamennsku.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Sumarlægð ekki haustlægð og rólegra framundan.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Fyrsti fjölmiðillinn tekur af skarið og nefnir vinsælasta sumarorð undanfarinna ára, „haustlægð“. 

Þann 30.8.22, þegar fréttin birtist var á höfuðborgarsvæðinu 14° hiti, skúrir og 12 m/s sem hefði kallast stinningskaldi eða strekkingur og þykir lítið tiltökumál. Sófafólkið kallar þetta „gluggaveður“ og hryllir sig á samfélagsmiðlum og óskar sér til Tenirífu-eyjar.

Oft hafa fjölmiðlar verið fyrr á ferðinni með fréttaflutning um haustlægðir og vekur sinnuleysi um alvörunnar mál athygli og áhyggjur á þessum „tímapunkti“ (d. tidspunkt). 

Hvað myndi nú gerast ef allir væru úti í svona vondum veðrum? Jú, stjórnvöld myndu „virkja“ neyðaráætlanir, löggan, björgunarsveitir, slökkvilið, sjálfboðaliðar og ekki síst hinir frægu og rösku „viðbragðsaðilar“ myndu fórna sér, vaða út í veðrið og koma fólkinu til hjálpar, með góðu eða illu, og drusla því í sérhannaða hjálparmiðstöð. Fjölmiðlarnir myndu svo lofa björgunina en atyrða fólk sem ekki tók ekki mark á veðurspá og fór út að ganga í slagveðrinu.

Þennan sama dag er bannað er að fara um gosstöðvarnar í dalnum sem kenndur er við merar. Ekki viljum við að fólk verði úti á ríkisgönguveginum, segir hann Þorbjörn grindvíski og almannavarnalöggan. Skárra að það gerist annars staðar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Talsverður vindur.“

Upplýsingar á vef Veðurstofu Íslands.

Athugasemd: Á vef Veðurstofunnar segir:

Til þess að auðvelda skilning á vindhraðaeingunni m/s má notast við eftirfarandi töflu:

Vindhraði í m/s	Lýsing
<5	Mjög hægur vindur
5-10	Fremur hægur vindur
10-20	Talsverður vindur
20-30	Mjög hvasst, fólk þarf að gá að sér
>30	Stórviðri, fólk ætti ekki að vera á ferli að nauðsynjalausu, hættulegt

Til samanburðar er hér tafla frá Veðurstofunni og í henni eru orð sem eru í útrýmingarhættu en voru notuð áður en metrar á sekúndu tóku við af vindstigum.

Veðurhæð	Meðlvindhraði
Heiti	m/s
Logn	0 - 0,2
Andvari	0,3 - 1,5
Kul	1,6 - 3,3
Gola	3,4 - 5,4
Stinningsgola (blástur)	5,5 - 7,9
Kaldi	8,0 - 10,7
Stinningskaldi (strekkingur)	10,8 - 1 3,8
Allhvass vindur (allhvasst)	13,9 - 17,1
Hvassviðri (hvasst)	17,2 - 20,7
Stormur	20,8 - 24,4
Rok	24,5 - 28,4
Ofsaveður	28,5 - 32,6
Fárviðri	>= 32,7

Ástæða fyrir aukastöfum í dáknum sem sýnir meðalvindhraða er útkoman þegar gömlu vindstigin eru reiknuð í metra á sekúndu. Að skaðlausu hefði mátt námunda aukastafi við næstu heilu tölu. 

Það verður að segjast eins og er að Veðurstofunni gengur ágætlega að búa til blæbrigðalausa nýíslensku og sú forna gleymist. 

Daglega eru útsendarar Veðurstofunnar með áróður í hljóðvarpi og sjónvarpi ríkisins. Þeir tala um mikinn vind og lítinn vind á NorðurLANDI og AusturLANDI (framburður nýíslenskunnar). 

Á Íslandi virðist ekki rigna lengur. Á nýíslensku heitir það úrkoma eða væta. Haugarigning kallast „úrkomuákefð“ sem er fræðilegt orð en á sjaldnast erindi til leikmanna.

Tillaga: Strekkingur, allhvasst, hvassviðri.

Sveigjanlegt starfsfólk - talsverður vindur

Orðlof

Skeleggur

Sá sem er djarfur og einarður er stundum sagður vera skeleggur. Í nútímamáli er orðið aðallega haft um þá sem flytja eitthvert mál af krafti og mælsku en í fornu máli ekki síður um þá sem voru djarfir og kappsfullir í orrustu. 

Hvort tveggja er reyndar líkingamál því orðið skeleggur er samsett úr kvenkynsorðunum skel og egg (á hnífi) og bókstafleg merking þess ætti því að vera ’með skelþunna egg’ eða með öðrum orðum ’flugbeittur’. 

Í fyrndinni kann að hafa verið talað um skelegg vopn en einkunnin síðan færst yfir á þá sem beita vopnunum og loks, þegar draga fór úr vígaferlum, á þá sem berjast með orðin ein að vopni.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sveigjanleiki starfsfólks sjálfsögð mannréttindi.“

Aðsend grein á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 28.2.22.

Athugasemd: Væru slík mannréttindi tryggð gæti ég fari í splitt, snert tærnar án þess að beygja hnén og afrekað enn fleira sem ég reyni ekki lengur.

Að aulafyndninni slepptri er ljóst að fyrirsögnin er gölluð. Þarna er átt við að fólk geti ráðið því hvenær það hættir störfum vegna aldurs.

Tillaga: Sveigjanleg starfslok sjálfsögð mannréttindi.

2.

„Var Óskar þá á leið með einn særðan einstakling af þeim 16 sem bjargað var á sjúkrahús.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 29. ágúst 2022.

Athugasemd: Orðaröð skiptir máli. Tillagan fyrir neðan er mun skárri.

Tillaga: Óskar var þá á leið á sjúkrahús með einn af þeim 16 sem bjargað var.

3.

„Fram kom í svari Jóns Baldvins við tillögu Þorsteins um viðurkenningu Íslands á sjálfstæði Eystrasaltsríkjanna á Alþingi að viðurkenning Íslands á fullveldi Eystrasaltsríkjanna væri í fullu gildi.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Um hvað er verið að tala? Já, „viðurkenningu Íslands á sjálfstæði/fullveldi Eystrasaltsríkjanna“. Var ekki hægt að segja þetta oftar?

Grínlaust: Þetta er svakalegasta nástaða sem um getur í gjörvallri fjölmiðlasögu Íslands.

Tillaga: Fram kom í svari Jóns Baldvins við tillögu Þorsteins um viðurkenningu Íslands á sjálfstæði Eystrasaltsríkjanna á Alþingi að hún væri í fullu gildi.

4.

„Tals­verður vind­ur var á Hlíðar­enda sem hafði nokk­ur áhrif á leik­inn en …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Veðurfræðingum er að takast að kenna almenningi að nota ekki gömul og góð veðurorð heldur tala oftast um mikinn vind eða lítinn. Hversu flatt og ómerkilegt verður málið þegar einhæfnin drepur allt í dróma.

Stundum hvarflar að manni að orðaforði margra sem starfa í fjölmiðlum sé ansi rýr. Þetta datt mér í hug þegar veðurfræðingur sagði að á landinu væri vindasamt. Þeir eldri hefðu líklega sagt að víða væri hvasst enda fjölmörg orð og orðasambönd til sem lýsa veðri, ekki síst „vindasemi“.

Á annað hundrað orð eru til á íslensku sem lýsa vindi. Nefna má þessi:

1. aftakaveður
2. andblær
3. andi
4. andvari
5. áhlaup
6. bál
7. bál 
8. bálviðri
9. belgingur
10. blástur
11. blær
12. blæs
13. brimleysa
14. derringur
15. drif
16. dúnalogn
17. dús
18. fellibylur
19. fjúk
20. fok
21. foráttuveður
22. galdraveður
23. gambur
24. garri
25. gerringur
26. gjóla
27. gjóna
28. gjóstur
29. gol
30. gola
31. gráð
32. gustur
33. hrakviðri
34. hregg
35. hríð
36. hroði
37. hrök
38. hundaveður
39. hvassviðri
40. hviða
41. hvirfilbylur
42. hægviðri
43. illviðri
44. kaldi
45. kali
46. kári
47. kul
48. kuldastormur
49. kuldastrekkingur
50. kylja
51. kyrrviðri
52. kæla
53. lágdeyða
54. ljón
55. logn
56. lægi
57. manndrápsveður
58. mannskaðaveður
59. músarbylur
60. nepja
61. næðingur
62. næpingur
63. ofsarok
64. ofsaveður
65. ofsi
66. ofviðri
67. ókjör
68. óveður
69. remba
70. rembingur
71. rok
72. rokstormur
73. rumba
74. runta
75. ræna
76. skakviðri
77. slagveður
78. snarvindur
79. snerra
80. snerta
81. sperra
82. sperringur
83. stilla
84. stormur
85. stólparok
86. stólpi
87. stórastormur
88. stórveður
89. stórviðri
90. strekkingur
91. strengur
92. streyta
93. streytingur
94. stroka
95. strykur
96. súgur
97. svak
98. svali
99. svalr
100. 100.sveljandi
101. 101.svipur
102. 102.tíkargjóla
103. 103.túða
104. 104.veðrahamur
105. 105.veðurofsi
106. 106.vindblær
107. 107.vindkul
108. 108.vindsvali
109. 109.vindur
110. 110.vonskuveður
111. 111.ördeyða
112. 112.öskurok

Legg til að lesandinn lesi listann aftur og aftur og leggi á minnið. 

Hvað orð er fallegast. Gráð? Sperringur? Kæla? Tíkargjóla? Rumba? Kylja? Stilla?

Öll eru orðin afskaplega falleg og synd ef flatneskjan geri út af við þau; „mikill vindur“, „talsverður vindur“, „lítill vindur“ ... 

Tillaga: Hvasst var á Hlíðar­enda sem hafði nokk­ur áhrif á leik­inn en …

Ríkjandi meistari - bílslys átti sér stað - leggja kylfurnar á hilluna

Orðlof

Læðingur

Orðið læðingur er eingöngu notað í föstum orðasamböndum eins og liggja í læðingi, leysa eitthvað úr læðingi og losna úr læðingi. 

Þessi sambönd eiga öll rætur í Snorra-Eddu. Læðingur var fyrsti fjöturinn sem reynt var að fjötra Fenrisúlf með en úlfurinn „leystist úr Læðingi“ og þannig er orðasambandið til komið. 

Næsti fjötur hét Drómi. Hann dugði engu betur því Fenrisúlfur „drap sig úr Dróma“. 

En þriðji fjöturinn hélt. Hann hét Gleipnir og var gerður úr því sem ekki er til: dyn kattarins, skeggi konunnar, rótum bjargsins, sinum bjarnarins, anda fisksins og fugls hráka.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Jafnvel þeir, sem þykir lítið til Borisar Johnson koma, geta ekki horft fram hjá því að hann hefur verið einarður stuðningsmaður þess að fórna mætti miklu öðru en ekki þó blóði þjóða NATÓ, …“

Leiðari Morgunblaðsins 26.8.22.

Athugasemd: Orðalagið „fórna miklu öðru“ skilst ekki. Líklega fljótfærnisvilla höfundarins.

Þarna stendur: „… einarður stuðningsmaður þess …“. Skelfing er þetta ljótt. Þar sem ég skil ekki málsgreinina er erfitt að lagfæra orðalagið.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Eldgosið í Meradölum hefur undirstrikað mikilvægi raforkumála sem mikilvægs þáttar í þjóðaröryggi Íslands.“

Aðsend grein á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu. 

Athugasemd: Sérkennileg nástaða sem höfundurinn sá ekki. Þar að auki er málsgreinin eiginlega bjánaleg, enginn rökstuðningur og því undirstrikar eldgosið í Meradölum ekki neitt, hvorki beint né óbeint. Þetta er marklaust tal.

Höfundurinn hefði betur fengið einhvern til að lesa greinina yfir. Þó hún sé efnislega merkileg er orðalagið sums staðar ógott. Hér er eitt dæmi:

Vindorkuver þurfa vissulega að vera þar sem vindinn er að finna en hann finnst mun víðar og hægt að staðsetja vindorkuver á köldum svæðum, langt frá hættu á jarðhræringum, og með því styrkja raforkuöryggi talsvert.

Hvar er „vind að finna“? Höfundurinn hefði getað orðað málsgreinina mun betur, þetta er bara orðagjálfur.

„… hann finnst mun víðar …“ stendur þarna. Víðar en hvar? setningin er eins og rekald, hjálpar ekkert en er til óþurftar.

Tillaga: Eldgos geta ógnað þjóðaröryggi Íslands, ekki síst orkuverum og dreifingu raforku.

3.

„Rauða stjarnan er ríkjandi deildar- og bikarmeistari í Serbíu.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hver er munurinn á því að vera „ríkjandi“ deildar- og bikarmeistari eða einfaldlega deildar- og bikarmeistari?

Rétt svar skal senda á „ríkjandi“ íþróttablaðamann Vísis eða „sitjandi“ ritstjóra. Sá sem fyrstur kemur með rétt svar fær ónot.

Tillaga: Rauða stjarnan er deildar- og bikarmeistari í Serbíu.

4.

„Samkvæmt upplýsingum frá Vegagerðinni ræðst upphaf framkvæmda við Fjarðarheiðargöng af því hvenær fjármagn verður til reiðu.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þarna hefði átt að nota viðtengingarhátt. Málsgreinin er hins vegar óhönduglega samin, nokkurs konar kansellístíll á því og það er ekki hrós.

Tillaga: Samkvæmt upplýsingum frá Vegagerðinni verður byrjað á Fjarðarheiðargöngum þegar veitt verðu fé til verksins.

5.

„Bílsys átti sér stað á Sogavegi rétt í þessu.“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd: Bílslysið varð, ekki „átti sér stað“. Óþarft að flýta sér svo með fréttina að stafsetningavilla verði í fyrsta orðinu.

Í fréttinni segir:

Tveir bílar áttu hlut að máli en annar þeirra lenti á hvolfi á Sogavegi, líkt og sést á meðfylgjandi myndum.

Skárra væri að orða þetta svona:

Tveir bílar rákust á og annar þeirra lenti á hvolfi eins og sést á meðfylgjandi myndum.

Um leið og við lesendur byrjum á fréttinni áttum við okkur á að slysið varð á Sogavegi. Óþarfi er að tönglast á því líkt og hætta sé á að við gleymum því.

Í myndatexta segir:

Frá vettvangi. Annar bílanna endaði á hvolfi.

Blaðamaðurinn þurfti endilega að skjóta þarna inn að myndin væri af „vettvangi“, svo óskaplega flott orð. En við lesendur hefðum áttað okkur á því án myndatextans. Hann bætir engu við fréttina.

Blaðamaðurinn reynir að teygja lopann. Fréttin fjallar um árekstur, bíl á hvolfi og einn maður var fluttur á sjúkrahús. Lengd frétta segir oft lítið um fréttagildið.

Og tíminn líður. Orðalagið „rétt í þessu“ er orðið afgamalt en enginn lagfærir fréttina.

Tillaga: Bílslys varð á Sogavegi rétt í þessu.

6.

„Ólafía Þórunn leggur kylfurnar á hilluna.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Er ekki nóg að segja að hún hafi hætt? Nei, blaðamaðurinn þarf endilega að nota þennan útjaskaða frasa tvisvar í fréttinni.

Í fréttinni segir:

Hún hefur nú ákveðið að kalla þetta gott, hætta í golfi …

Hér er annað ofnotað orðalag sem notað er í stað þess sagnarinnar að hætta. Vera má að einu sinni hafi þetta þótti sniðugt en sá tími er löngu liðinn. 

Tillaga: Ólafía Þórunn hættir í golfi.

Dylja frá - viðvörun um loftskeytaárás

Orðlof

Þýdd orðasambönd

Þeir sem kjósa að nota þýdd orðasambönd verða að mati umsjónarmanns að nota þýðingar sem samræmast íslensku málkerfi. 

Enska orðatiltækið see light at the end of the tunnel vísar trúlega til járnbrautarlestar sem nálgast enda jarðganga, yfirfærð merking er ’vonarglæta’. 

Þessu hefur verið snarað á íslensku: sjá ljós við enda ganganna […] en ætti vitaskuld að vera fyrir enda ganganna enda er erfitt að hugsa sér ljós við e-ð nema í merkingunni ’ljósker, hlutur sem lýsir’ (ljós við dyrnar).

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þá reyni framkvæmdastjórar miðilsins að dylja fjölda þeirra netárása sem Twitter verður fyrir frá bæði bandarískum yfirvöldum og þeim sem sitja í stjórn fyrirtækisins.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 24.8.22.

Athugasemd: Að dylja merkir að fela, leyna, hylja og svo framvegis. Orðalagið „að dylja frá“ er ekki til heldur er dulið fyrir. Eðlilegra er að nota þarna sögnina að fela.

Sé málsgreininni er breytt stendur „fyrir fyrir“. Ekki fer vel á því:

… dylja fjölda þeirra netárása sem Twitter verður fyrir fyrir bæði bandarískum yfirvöldum og þeim sem …

Frekar ósnyrtilegt. Betra er að umorða málsgreinina eins og gert er í tillögunni.

Tillaga: Twitter verður fyrir fjölda netárása sem framkvæmdastjórar miðilsins reyna að fela fyrir bandarískum yfirvöldum og stjórn fyrirtækisins.

2.

„Sam­kvæmt áætl­un Biden munu tíu þúsund dal­ir vera af­skrifaðir af skuld­um vegna náms­lána þeirra sem þéna minna en 125 þúsund dali á ári. 125 þúsund dal­ir nema um sautján og hálfri millj­ón ís­lenskra króna.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er nú meira klúðrið. Hvaða tilgangi þjónar punkturinn á milli setninganna?

Blaðamaðurinn býr til nástöðu. Auðveldlega hefði mátt komast hjá henni hefði skrifari nennt að lesa fréttina yfir fyrir birtingu. Þar að auki byrjar hann nýja málsgrein á tölustaf sem aldrei á að gera. Tillagan er margfalt skárri.

Tillaga: Sam­kvæmt áætl­un Biden munu tíu þúsund dal­ir vera af­skrifaðir af skuld­um vegna náms­lána þeirra sem þéna minna en 125 þúsund dali á ári, sautján og hálf millj­ón íslenskar krónur.

3.

„Viðvörun um loftskeytaárás óvart send út í Svíþjóð.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þetta er verulega skondin fyrirsögn því hún bendir á hversu kynslóðabilið er mikið eða hversu yngri blaðamenn eru ekki vel upplýstir. Á þessu getur lífsreynt fólk smjattað dálítið.

Loftskeyti voru hér áður fyrr stundum kölluð símskeyti. Á hátíðisdögum áður en tölvuöldin rann upp voru þau algeng. Þetta voru margvísleg skilaboð milli fólks, í viðskiptum og stjórnsýslu.

Fyrsta loftskeytastöðin á Íslandi sem tók á móti og sendi skeyti var stofnuð 1918. Á öllum stærri skipum og flugvélum voru lengi vel loftskeytamenn og var staða þeirra afar virðuleg. Þeir unnu við loftskeytatæki sem síðar voru kölluð talstöðvar.

Allt var þetta afar friðsamlegt. Tekið var á móti loftskeytum og þau send. Engin ógn fylgdi loftskeytum. Fréttir utan úr hinum stóra heimi fengust með loftskeytum. Sagt var frá stríði og friði, mannlífi og og öðru því sem máli skipti.

Nú eru komnar kynslóðir fram á sjónarsviðið sem óhikað telja loftskeyti vera árásarvopn. Æ, æ. 

Vera má að nútíma drápstól megi kalla loftskeyti, svona rétt eins og að á milli fólks gangi skeyti í miður vinsamlegum tóm, jafnvel hnútur, þó meinleg skeyti skaði ekki nokkurn mann, að minnsta kosti ekki líkamlega.

Má vera að slegið hafi út í fyrir blaðamanninum og hann ætlað að skrifa flugskeytaárás en það fyrirbrigði er nú sko allt önnur ella eins og sagt er.

Tillaga: Viðvörun um flugskeytaárás óvart send út í Svíþjóð.

Svíkjast undan skatti - fara erlendis - ná utanum mál

Orðlof

Innflutningur máltækja

Fáir íhuga lengur hvort „krossa fingur“ eða „elta drauminn“ séu innfædd eða aðfengin sambönd. Sama er upp á teningnum í íþróttalýsingum. Þar er ekki langt síðan fólk fór að „kasta inn handklæðinu“ eða vera „á eldi“ – en það þótti einmitt fyndið fyrst, hlegið stórkarlalega. En ei meir. Að ekki sé minnst á „við skildum allt eftir inni á vellinum“ … 

Sum þessara nýinnfluttu orðtaka krefjast þess að við skiljum þau svokölluðum óeiginlegum skilningi […] Þetta er myndmál sem ávinnur sér hefð. 

Og þar sem við eigum sæg af rótgrónum orðatiltækjum í okkar eigin málheimi, sem dekka flest sem lýsa þarf, hlýtur að teljast sérkennilegt, ef ekki allsendis óþarft, að flytja svona viðnámslaust inn máltæki sem krefjast eiginlega meistaragráðu í málsögu, þótt málsaga heimsins sé ágæt fyrir sinn hatt (sem er orðtak). 

Tungutak, Sigurbjörg Þrastardóttir. Blaðsíða 26 í Morgunblaðinu 20.8.22. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hann játaði í dag að hafa svikist undan skatti í viðskiptum sínum fyrir Trump-fjölskylduna, með því að hafa láðst að gefa upp til skatts yfir 1,7 milljónir dollara sem runnu til fyrirtækjanna.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þetta er illskiljanleg málsgrein. Orðalagið að svíkja undan skatti er þekkt. Að svíkjast undan skatti er líklega ekki til?

Svíkja og svíkjast getur verið tvenn ólíkt. 

Sá sem svíkur, hann falsar, blekkir, brýtur loforð, gengur á bak orða sinna. Svíkja undan skatti er að skjóta skattskyldum tekjum eða eignum undan svo ekki þurfi að greiða af þeim.

Svíkjast getur verið dregið af sögninni að svíkja en merkir að gera ekki það sem á að gera; svíkjast um að koma, læra, borga og svo framvegis.

Enginn „svíkst undan skatti“, þetta er orðleysa. 

Víkjum aftur að tilvitnuninni. Hún verður ekki skilin á annan hátt en að maðurinn hafi svikið undan skatti fjárhæð sem rann ekki í vasa hans. Eitt og sér er það hvergi ólöglegt, en þetta er tóm vitleysa. Blaðamaðurinn og lesendur skilja ekkert.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Annar möguleikinn sem Ari Trausti nefnir er að gosinu lýkur brátt og hlé verður á.“

Frétt á Víkurfréttum, vf.is. 

Athugasemd: Þarna ættu feitletruðu orðin að vera í viðtengingarhætti. Málkenndin svíkur fæsta. Berum saman tilvitnunina við tillöguna.

Tillaga: Annar möguleikinn sem Ari Trausti nefnir er að gosinu ljúki brátt og hlé verði á.

3.

„Ert þú að fara erlendis?“

Auglýsing fyrirtækis á fésbókinn.

Athugasemd: Þetta stingur í stúf. Í málfarsbankanum stendur eftirfarandi:

Atviksorðið erlendis merkir: í útlöndum. 

Það er því eðlilegt að segja dveljast erlendis en aftur á móti ekki „erlendis frá“ og „fara erlendis“. 

Fremur skyldi segja frá útlöndum og fara út (utan), fara til útlanda.

Þetta er afar skýrt og engu við að bæta.

Tillaga: Ertu að fara til útlanda?

4.

„Þrír aðilar voru í dag í Héraðsdómi Reykjavíkur úrskurðaðir í fjögurra vikna áframhaldandi gæsluvarðhald …“

Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu, tilkynning á fésbókinni.

Athugasemd: Hvað er „aðili“? Löggan forðast að segja að þrír menn hafi verið dæmdir í varðhald. Hún telur sig þurfa að upphefja sig, tala „löggulega“, nota orðalag sem alþýða manna grípur aldrei til. Fyrir vikið verður tilvitnunin skrýtin en rembingurinn leynir sér ekki.

„Aðili“ er ofnotað orð. Er átt við karl, konu, barn, fyrirtæki í einkaeigu eða hlutafélag, opinbera stofnun …?

Í málfarsbankanum segir:

Athuga að ofnota ekki orðið aðili.

Hjá löggunni er ekki farið eftir þessari ágætu reglu. Sumir blaðamenn ættu að tileinka sér hana.

Tillaga: Þrír menn voru í dag í Héraðsdómi Reykjavíkur úrskurðaðir í fjögurra vikna áframhaldandi gæsluvarðhald …

5.

„Sjálf­ur er að hann enn að reyna að ná utan um málið.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Venjulega reyna menn að átta sig á málinu, staðreyndunum.

Í fréttinni segir:

Þetta er bara sorg­leg­ur harm­leik­ur sem hér hef­ur átt sér stað.

Harmleikur er alltaf sorglegur, þess vegna ber hann heiti sem byrjar á harmur. Líka er til sorgarleikur og hann er þrunginn harmi.

Óþarfi er að segja að það sem hafi gerst „hafi átt sér stað“.

Atviksorðið „bara“ gegnir þarna (bara) engum tilgangi.

Það sem hér hefur gerst er sorglegt.

Blaðamanni ber að lagfæra orðalag viðmælanda síns.

Tillaga: Sjálf­ur er að hann enn að reyna að átta sig á því sem gerst hefur.

Brú á staðsetningu - einhver örmögnun - taka fyrir sölu

Orðlof

Hurð lyft upp, dregin upp, opnuð upp

’Að opna’ var þá kallað að reka upp hurð, hrinda upp hurð og ljúka upp hurð (sbr. ’yppa hurðum’), og var þá sagt að hurð lyptist eða gengi upp. […]

Síðar varð það tízka, að hurðinni, eða hleranum (hleðanum), var rennt til hliðar — og kynni þá mega kalla hana ’rennihurð’, til greiningar frá fellihurð —, og rann hún þá í greyping í dyratré og þröskuldi eða, ef gætti voru á felld, í bilinu á milli dyratrés og þröskuldar að utan, en efra og neðra gættitrés að innan. Var þá enn umbúningrinn, er hurðin rann í, þá er lokað var, kallaðr klofi, en umbúningrinn hins vegar, er hurðin rann í, er opnað var (eða rann úr, er lokað var) hét gátt eða gættr. 

Sömu orðtæki héldust þó að mestu um að opna og loka, svo sem að hurð gengi upp, er opnað var, þó að eigi væri henni þokað upp, heldr til hliðar. […]

Vér segjum enn, að hurð sé lokið upp, er hún gengr inn (eða út), og að hurð standi á gátt eða hálfa gátt, þegar hún er opin eða hálfopin, þó að nú hafi gátt (eða gættr) aðra merking en áðr. 

Tímarit hins Íslenska bókmenntafélags, 11. árgangur 1889, Bókafrétt, blaðsíður 96 og 99. Eggert Ó. Brím um rannsóknir Valtýs Guðmundssonar á dyraumbúnaði á söguöld.

Þess skal hér getið að Valtýr byggði rannsóknir sínar eingöngu á lýsingum fornrita sem nú eru almennt ekki talda öruggar heimildir um atburði eða húsagerð skömmu eftir landnám.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Yf­ir­völd í Úkraínu segja her­sveit­um sín­um hafa tek­ist að sprengja brú á mik­il­vægri staðsetn­ingu í Ker­son.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Athyglisvert að eyðileggja mannvirki „á staðsetningum“. Þetta hlýtur að enda enda með „óskapningum“ eins og uppskafningum er lagið.

Tillaga: Yf­ir­völd í Úkraínu segja her­sveit­um sín­um hafa tek­ist að sprengja brú á mik­il­vægri stað í Ker­son.

2.

„… þegar fólk var að koma niður eftir ljósaskiptin að það var einhver örmögnun og þreyta í fólki.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Blaðamenn eiga ekki að birta allt sem hrekkur upp úr viðmælendum. Hægt er að lagfæra orðalag þeirra eða segja frá í óbeinni ræðu.

Hvaða „einhver örmögnun“ gekk að fólki? Nei, það er bara til ein tegund af örmögnun og hún verður þegar fólk örmagnast, yfirleitt af þreytu. „Einhver örmögnun“ er ekki til. Þetta er talmál sem á ekki að hafa eftir í skrifuðu máli heldur umorða.

Tillaga: … þegar fólk var að koma niður eftir ljósaskiptin voru sumir örmagna og þreyttir.

3.

„Það var slatti af um­ferð á Suður­strand­ar­veg­in­um í dag, en ég held að eng­inn hafi þó labbað upp eft­ir, ég held að þetta hafi aðallega verið ferðamenn sem ætluðu að labba.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Hvorki eru þetta háleit hugsun né djúp. Veit ekki hvor er meiri labbakúturinn, blaðamaðurinn eða viðmælandi hans. 

Viðmælandinn er ekki vel máli farinn og það hefði blaðamaðurinn átt að skilja og lagfæra orðalagið. 

Enginn „labbar“ fimmtán km. Fólk gengur. Þeir sem fara að gosstöðvunum eru allir ferðamenn en vera má að sumir göngumannanna séu útlendingar.

Svo má spyrja. Hver er göngumaður; sá sem gengur eða „labbar“? 

Tillaga: Dálítið um­ferð var á Suður­strand­ar­veg­i í dag, en ég held að eng­inn hafi þó gengið upp eft­ir, ég held að það hafi aðallega verið útlendir ferðamenn.

4.

„… og þannig sé verið að verðrýra eign.“

Aðsend grein á blaðsíðu 34 í Morgunblaðinu 18.8.22.

Athugasemd: Sögnin að verðrýra er til en er ferlega undarleg, eiginleg ankannaleg (skringileg). Betri kostur (ekki „valkostur“) væri að orða þetta eins og segir í tillögunni. 

Greinin er engu að síður afar athyglisverð.

Tillaga: … og þannig sé verið að rýra verð eignar.

5.

„Elti drauminn eftir lífshættulegt slys.“

Frétt á blaðsíðu 40 í Morgunblaðinu 18.2.22.

Athugasemd: Draumar flýja í unnvörpum og þeir eru eltir út um allt land jafnvel til útlanda. Hvernig stendur á þessu? Hvers vegna leggja draumar eiginlega á flótta?

Enskumælandi þjóðir eiga til orðalagið „to follow the dream“. Sigldir Íslendingar geta ekki verið minni og þýða í fljótfærni sinni „að elta drauminn“. Hrárri verður varla þýðingin. Eitt er að kunna útlensku og annað að geta þýtt á skikkanlega íslensku.

Allir eiga sér draum og margir leggja á sig mikla vinnu svo hann rætist - ekki þarf eltingarleik eða einelti til.

Tillaga: Lét drauminn rætast eftir lífshættulegt slys.

6.

„Auk venjulegra aðalfundarstarfa skal taka fyrir sölu á öllum hlutum í félaginu undir liðnum önnur mál.“

Frétt á blaðsíðu 12 í auglýsingablaði Morgunblaðsins 18.8.22.

Athugasemd: Orðalagið að taka fyrir getur merkt að koma í veg fyrir, stoppa, hætta.

Ég skildi auglýsinguna þannig að hætta ætti sölu á öllum hlutum í félaginu. Jafnvel að koma í veg fyrir sölu.

Eflaust er þó átt við að á aðalfundinum eigi að ræða um sölu á öllum hlutum í félaginu.

Tillaga: Auk venjulegra aðalfundarstarfa verður rætt um sölu á öllum hlutum í félaginu undir liðnum önnur mál.

Kyrkja til dauða - hljóta súrefnisskort - skilur eftir sig dóttur

Orðlof

Þeir eða þau foreldrarnir

Þegar málfræðilegt kyn orða stangast á við náttúrulegt kyn þess sem orðið vísar til eiga málnotendur oft erfitt með að ákveða í hvaða kyni fornöfn eiga að vera. Á að segja „þeir“ eða „þau“ um foreldra sína eða krakkana í næsta húsi? 

Orðin foreldrar og krakkar er bæði karlkyns og með þeim er yfirleitt notað þeir: „Ég heimsótti foreldra mína. Þeir eru lasnir.“ 

Þetta getur hljómað illa því bæði þessi orð vísa til blandaðs pars eða hóps.

Orðaborgarar 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Minnismerki í Kænugarði þakið sprengjuvarnarpúðum ásamt áköllum til heimsbyggðarinnar.“

Myndatexti á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 10.8.22.

Athugasemd: Þarna stendur að minnismerkið sé meðal annars „þakið áköllum“. Eftir myndinni að dæma eru þarna margísleg skilaboð rituð á pappaspjöld og fleira. „Sprengjuvarnarpúðarnir“ eru greinilega bara hvítir sandpokar.

Svo er það forsetningin „ásamt“. Hún er óþörf önnur hefði verið betri eins og sjá má í tillögunni.

Tillaga: Minnismerki í Kænugarði er varið með sandpokum og fyrir neðan eru margvíslegar áletranir.

2.

„Að minnsta kosti átta rúss­nesk­ar herflug­vél­ar virðast hafa verið eyðilagðar í kjölfar þess sem virðist hafa verið árás á flug­stöð Rússa á Krímskaga á þriðju­dag.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Málsgreinin er slæm. Óþarfa upptugga er „virðist hafa“, kallast nástaða. Oft getur verið gott að nota ekki fornafnið „þess“. Það er ofnotað; til dæmis „mikilvægi þess“, og býr til flatt og tilgerðarlegt mál.

Í fréttinni segir:

Rúss­land hef­ur í yf­ir­lýs­ing­um sín­um um at­b­urðinn neitað því að herflug­vél­ar hafi skemmst, á skjön við nýju gervi­hnatta­mynd­irn­ar.

Þarna vantar eitthvað inn í, til dæmis: … sem er á skjön við nýju gervihnattamyndirnar. 

Tillaga: Að minnsta kosti átta rúss­nesk­ar herflug­vél­ar virðast hafa verið eyðilagðar í því sem kann að hafa verið árás á flug­stöð Rússa á Krímskaga á þriðju­dag.

3.

„… og ekki leyfa andrúmsloftinu að kyrkja okkur til dauða.“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Sögnin að kyrkja merki að drepa með því að þrengja að hálsi. Of mikið er að „kyrkja mann til dauða“. Sá sem hefur verið kyrktur er ekki á lífi, hann er dauður.

Í fréttinni segir:

Við erum með DNA í okkar liði …

Þetta skilst ekki. Má vera að þara vanti eitt ’a’, að fótboltaliðið sé með danskan leikmenn en hvers vegna eru þá notaður hástafir. 

Of mikið er að tvítaka að þjálfarinn hafi „setið fyrir svörum“. Blaðamaðurinn gleymir að lesa frétt sína yfir fyrir birtingu.

Tillaga: … og ekki leyfa andrúmsloftinu að kyrkja okkur.

4.

„Hún hlaut mik­inn súr­efn­is­skort sem olli al­var­leg­um heilaskaða.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Hvernig er hægt „hljóta súrefnisskort“? Honum er ekki úthlutað og því verða menn fyrir súrefnisskorti. Eða er hægt að „hljóta“ hungur, handleggbrot, þunglyndi eða eitthvað álíka?

Tillaga: Hún varð fyrir miklum súr­efn­is­skort sem olli al­var­leg­um heilaskaða.

5.

„Pure North gerir staura úr endurunnu heyrúlluplasti.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 12.8.22.

Athugasemd: Markaðurinn er á Íslandi, kaupendurnir eru íslenskir, hráefnið er íslenskt og plaststaurarnir eru settir í íslenska jörð.

Samt er fyrirtækið nefnt „Pure North“. Er til eitthvað bjálfalegra í íslensku viðskiptalífi? Enn eitt dæmið um hnignun íslensks máls. 

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Magnað sjónarspil.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 14.8.22.

Athugasemd: Tilkomumikið eldgos, sólarlag, skýjafar, brim og svo framvegis er oftar en ekki í fjölmiðlum kallað „sjónarspil“. Orðið er ofnotað og útjaskað, orðið nærri því merkingarlaust. Hvað er að því að tala um fegurðina í eldgosinu, sólarlaginu, skýjafarinu og briminu? Eða dulúð, ásýnd, sýning og svo framvegis. Finna upp á einhverju laglegu í stað þess að apa upp eftir öðrum.

Tillaga: Mikilfengleg sjón.

7.

„Olivia Newton-John skilur eftir sig eina dóttur …“

Frétt á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 15.8.22.

Athugasemd: Fyrir kemur að fólk skilur eftir sig símann, vegabréfið, gleraugun og jafnvel annað þegar það fer út úr húsi. Sumir eru jafnvel vísir með að gleyma sjálfum sér. 

Þegar kallið hinsta kemur skilur enginn neitt eftir sig. Á íslensku er það orða þannig að sá sem deyr lætur eftir sig nána eftirlifendur, maka, börn og jafnvel samrýmda vini. 

Mikill munur er að láta eftir sig og skilja eftir sig. Fellibylur skilur eftir sig slóð eyðileggingar, segja fjölmiðlar. Varla lætur hann neitt eftir sig þó hann verðið að lægð og hverfi loks.

Tillaga: Olivia Newton-John lætur eftir sig eina dóttur …

Strjáfall - gera gott aðgengi - trú á að Selfoss drífur verkefnið áfram

Orðlof

Prúttinn, óprúttinn

Lýsingarorðið prúttinn hefur tvenns konar merkingu. Annars vegar er það notað um þann sem er hneigður til að prútta og hins vegar um þann sem er grandvar og er því vel hægt að vera prúttinn án þess að því fylgi niðrun. Í síðari merkingunni er orðið þó oftast haft með neitun, ekki prúttinn eða óprúttinn.

Eins og sjá má af fyrri merkingunni er lýsingarorðið skylt sögninni að prútta ‛þjarka um verð, þrefa’. Hún er til í málinu frá því á 18. öld og er tökuorð úr dönsku prutte í sömu merkingu.

Vísindavefurinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Leit að manninum bar ekki árangur í nótt en upphafleg staðsetning hans var talin vera á Strjáfalli.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þrátt fyrir mikla leit finn ég ekki stað sem ber örnefnið „Strjáfall“. Líklega hefur orðið verið ritað vitlaust. Verður spennandi að sjá hvort það verði leiðrétt. Tveimur dögum eftir birtingu fréttarinnar hafði það ekki verið gert og er því líklegt að „Strjáfall“ sé örnefni við Hvalvatnsfjörð. Hins vegar leiðrétta fjölmiðlar sjaldan ambögur sem þeir hafa birt.

Fyrirsögn fréttarinnar getur valdið misskilningi:

Hífðu mann í sjálfheldu með þyrlu Landhelgisgæslunnar.

Líklega hefur þyrlan híft manninn úr sjálfheldu frekar en í hana. Annað væri þarflaust.

Í fréttinni segir:

Um 60 manns úr björgunarsveitum unnu að aðgerðinni en stefnt var á vettvang úr tveimur áttum á landi og einnig voru tveir bátar sendir á vettvang.

Greinilegt er að margir blaðamenn telja að orðið „vettvangur“ gefi fréttum trúverðugan og greindarlegan blæ. Orðið er gott og gilt en ofnotað. Tvisvar kemur það fyrir í tilvitnaðri málsgrein sem er of mikið. Í fyrr skiptið hefði mátt nota nafnorðið ’staður’ með greini og í seinna skiptið nota atviksorðið ’þangað’.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Stórvirkar vinnuvélar eru á svæðinu og er verið að reyna að gera gott aðgengi og erum við að nota þetta veður til þess.“

Fésbókartilkynning frá Lögreglunni á Suðurnesjum.

Athugasemd: Hvað þýðir þessi málsgrein? Jú, verið er að lagfæra gönguleiðina að gosstöðvunum. Málsgreinin er illa samin og er það að vonum. Löggan vandar sjaldnast skrif sín eða kann ekki að skrifa.

Í tilkynningunni stendur einnig:

Það eru vinsamleg tilmæli frá okkur til ykkar …

Skelfing er þetta kjánalega skrifað. Útilokað er að það fari á milli mála hver sendir tilmælin. Þeim er aðeins beint til þeirra sem ætla á gosstöðvarnar. Ekki annarra. Þó er notað orðalagið „til ykkar“ sem er afar óljóst enda er sjaldan talað á þessa leið á íslensku. Betur hefði farið að sleppa feitletruðu orðunum. Við það hefði merking málsgreinarinnar ekkert breyst.

Í tilkynningu stendur ennfremur:

… að biðla til ykkar að fara ekki þarna upp í dag þar sem ekki er hægt að tryggja öryggi ykkar. 

Hvorki lögregla né björgunarsveitir geta tryggt öryggi fólks enda ekki verkefni þeirra. Annars væri hægt að kenna þeim um allt sem misferst, öll  óhöpp og slys.

Af hverju „biðlar“ löggan? Eru þeir sem biðla biðlendur á sama hátt og þeir sem biðja eru biðjendur? Eða er lokað svæði á Fagradalsfjalli biðlenda?

Ekki er að efa að tilkynningin er skrifuð af góðvild en löggan hefði átt að biðja einhvern um að lesa hana. Koma til dæmis í veg fyrir ofnotkun nafnorða og leiðrétta meinlega stafsetningavillu í upphafi tilkynningarinnar.

Tillaga: Meðan veður er slæmt til gönguferða er tíminn nýttur til að laga gönguleiðina að gosstöðvunum með stórvirkum vinnuvélum

3.

„Þau voru fjög­ur en það er búið að hirða upp ein­hverja til viðbót­ar í leiðinni.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Í fréttinni er fjallað um ferðamenn sem fóru að gosstöðvunum þó mælst hafi verið til þess að fólk léti það ógert vegna veðurs.

Í ummælum formanns björgunarsveitar í Grindavík er vanþóknunin á ferðamönnum auðsæ - og ekki í fyrsta sinn. Ferðamenn eru „hirtir upp“.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Gostímabilið gæti virkjað eldstöðvar nær Reykjavík.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Allt er nú virkjað og allt virkjast. „Viðbúnaðarstig“ er sagt virkjað, gul viðvörun er virkjuð, fallvötn eru virkjuð, gufuafl er virkjað, útkall er virkjað og svo framvegis.

Er ekki tími kominn til að virkja fjölbreytnina í tungumálinu.

Tillaga: Gostímabilið gæti vakið eldstöðvar nær Reykjavík.

5.

„Mikil trú á Selfoss drífur verkefnið áfram.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Setningin hlýtur að stinga í augu allra. Svona er hún rugl af því að hún er höfð í framsöguhætti en orðalagið krefst þess að hún sé (ekki er) í viðtengingarhætti.

Tillaga: Mikil trú á Selfoss drífi verkefnið áfram.

Golfmót fer fram - í lífshættulegu ástandi - kostnaðarsöm breyting

Orðlof

Ágætt

Skólabörnum hefur stundum gengið illa að skilja hvers vegna „ágætt“ er betra en „gott“ þegar þeim er gefinn vitnisburður um ástundun og framfarir í skólanum. 

Í daglegu tali er ágætt nefnilega almennt notað um það sem er vel viðunandi en þó lakara en það sem er sagt gott. […]

Þetta stafar af því að merking orðanna hefur breyst í áranna rás eins og iðulega gerist. Það á ekki síst við um lýsingarorð sem fela í sér skoðun manns á einhverju, merking þeirra hefur ríka tilhneigingu til að verða fyrir eins konar gengisfellingu þannig að hún verður smám saman veikari en áður. 

Vitnisburðurinn miðast aftur á móti við ákveðinn skala sem hefur unnið sér hefð jafnvel þótt hann byggist á eldri merkingu orðanna. Þar er besta einkunnin „ágætt“, síðan kemur „gott“, þá „sæmilegt“ o.s.frv.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sú gula lætur sjá sig í nótt“

Frétt á mbl.is.  

Athugasemd: Nei, hér er ekki átt við sólina heldur „gula viðvörun“. Sérkennilega orðað, að viðvörun „láti sjá sig“.

Í fréttinni segir:

Gul viðvör­un tek­ur gildi í nótt á Norður­landi eystra, Norður­landi vestra og á Strönd­um vegna mik­ill­ar rign­ing­ar. 

Hér skýrist hvað „sú gula“ er. En blaðamaðurinn þurfti endilega að auglýsa skopskyn sitt og við lesendur hlógum og hlógum … 

Vinur minn einn uppnefnir sólina, kallar hana „gula ófétið“. Þá er hann orðinn æði þreyttur af langvarandi sólarleysi. Eftir langa rigningatíð sem spyrja sumir hvenær „sú gula“ láti nú sjá sig.

Blaðamaðurinn persónugerir orðið viðvörun. Ekki sniðugt. Næst mun árekstur „koma til skjalanna“, sundtök „birtast“, beinbrot „láta sjá sig“ og svo framvegis (skrambi er auðvelt að bulla sem segir líklega meira um umsjónarmann en aðra). 

Tillaga: Gul viðvörun á Norðurlandi eystra í nótt.

2.

„Það ríkir mikil eftirvænting í Vestmannaeyjum þar sem Íslandsmótið í golfi fer fram …“

Frétt í Morgunblaðinu, forsíða sérblaðs um golf.

Athugasemd: Frekar er þetta slaklega orðað. Tillagan er mun skárri. 

Í textanum segir:

Það gekk mikið á hjá náttúruöflunum sl. vetur og verkefnið var krefjandi að hafa völlinn glæsilegan og góðan fyrir stærsta golfmót ársins. 

Þetta er rýr texti, eiginlega bara orðagjálfur sem engu skiptir. Hvað koma „náttúruöflin“ golfinu við. Sáu þau um undirbúninginn? 

Tillaga: Mikil eftirvænting ríkir í Vestmannaeyjum vegna Íslandsmótsins í golfi sem þar verður …

 

3.

„Óhætt er að fullyrða að kerfi þessi hafa breytt stöðunni á vígvöllum …“

Frétt á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 6.8.22.

Athugasemd: Í ágætri og vel skrifaðri grein gleymir blaðamaðurinn viðtengingarhættinum. Ofangreind málsgrein færi betur með honum. 

Í fréttinni segir:

Hvenær þessi eldflaug fer í þjónustu er þó óvíst. 

Heimildin er áreiðanlega ensk, þar kann að hafa verið talað um „military service“. Blaðamaðurinn þýðir umhugsunarlaust en hefði til dæmis átt að skrifa:

Hvenær þessi eldflaug verður tekin í notkun er óvíst. 

Ég hef tekið eftir að blaðamaðurinn sérhæfir sig í fréttaskýringum og eru þær yfirleitt afar fróðlegar og yfirleitt vel skrifaðar.

Tillaga: Óhætt er að fullyrða að kerfi þessi hafi breytt stöðunni á vígvöllum 

4.

„Leik­kon­an Anne Heche er í lífs­hættu­legu ástandi eft­ir að hafa slasast al­var­lega í bíl­slysi í gær.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er hræðilega illa skrifað, tillagan hér fyrir neðan er margfalt skárri. Þarna segir: „slasaðist“ í „bílslysi“. Er þetta ekki of mikið?

Blaðamaðurinn endursegir frétt sem birtist á CNN en lendir í ógöngum þegar hann reynir orða hana á íslensku.

Hér eru þrjú dæmi úr fréttinni um slakt málfar:

• Heche hafði verið að keyra á mikl­um hraða …
• … þegar að bif­reiðin fór út af veg­in­um og klessti á hús …
• Ekki var til­kynnt um aðra slasaða ein­stak­linga.

Skrifin eru viðvaningsleg. Á vef Fréttablaðsins er frétt um sama efni og er mun skár skrifuð.  

Tillaga: Leik­kon­an Anne Heche slasaðist lífshættulega í bíl­slysi í gær.

5.

„22ja ára mexíkósk kona á yfir höfði sér 7 ára fangelsi fyrir að …“

Frétt á Vísi.is. 

Athugasemd: Aldrei skal byrja málsgrein á tölustaf. Jafnvel þaulvanur blaðamaður gleymir reglunni.

Kona drap manninn sem nauðgaði henni. Er aldur hennar svo mikilvægt atriði í fréttinni að nauðsynlegt þyki að hafa hann fremst? Varla.

Tillaga: Tuttugu og tveggja ára mexíkósk kona á yfir höfði sér 7 ára fangelsi fyrir að …

6.

„Kostnaðarsöm breyting.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 8.8.22.

Athugasemd: Hvað er átt við? (Stutt umhugsun) Já, nú skil ég, breytingin verður dýr.

Allt breyst, ekkert er dýrt lengur, allt er orðið „kostnaðarsamt“. Eitt langt orð sem hlýtur að vera notað til að draga úr verðbólgu. Sé ekki svo er það gagnslítið.

Tillaga: Dýr breyting.

Hinn 85 ára - ef það gýs - sitjandi Evrópumeistarar

Orðlof

Þrennt í pari

Par merkir ’tvennd, eitthvað tvennt sem á saman’. Hægri og vinstri skór mynda saman par af skóm, bolli og undirskál mynda bollapar, strákur og stelpa eru par. 

Hnífapar er í orðabókum sagt vera hnífur og gaffall. Nú eru hnífur, gaffall og skeið svo sterkt tengd í hugum manna að merkingin hefur víkkað og flestir láta orðið taka til skeiðarinnar líka (og jafnvel teskeiðar), þannig að tengslin við tvenndarmerkinguna hafa rofnað. 

Það kemur líka fram í því, að nú er orðið nær eingöngu haft í fleirtölu, og talað um hnífapör sem eins konar safnheiti.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… hefur látið efla öryggis­gæsluna við hús Roon­ey-fjöl­skyldunnar heima í Bret­landi til muna eftir að hann tók að sér starfinu.“

Frétt á fréttablaðinu.is. 

Athugasemd: Fljótfærnisvillur og aðrar villur í fjölmiðlum bitna á lesendum. Svo virðist sem margir blaðamenn átti sig ekki fullkomlega á því hverjum þeir þjóna.

Í fréttinni segir að hús sé „nýtt af nálinni“. Hvað nálin kemur þessu við skilst ekki. Nóg hefði verið að segja að húsið væri nýtt.

Tillaga: … hefur látið efla öryggis­gæsluna við hús Roon­ey-fjöl­skyldunnar heima í Bret­landi til muna eftir að hann tók að sér starfið.

2.

„Það er enginn að fara að lifa þessu lífi fyrir þig.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Þetta skilst er óskaplega er orðalagið flatt, „er að fara að lifa“. Þrjá sagnir í stað einnar. Þetta er vinsælasta tjáningarform margra en er ferlega leiðinlegt. 

Tillaga: Enginn mun lifa lífinu í þinn stað.

3.

„Hinn 85 ára gamli Frans páfi …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Margir blaðamenn geta ekki brugðið úr af föstu orðalagi. Hér hefði verið hægt að segja eins og fram kemur í tillögunni. Viðskeyttur greinir er algengastur í íslensku. Í ensku er það lausi greinirinn. Á þessum tveimur tungumálum er gríðarlegur munur og engin ástæða til að blanda þeim saman. Útkoman getur aldrei orðið góð. 

Tillaga: Frans páfi sem er 85 ára …

4.

„„… al­veg þess virði að hafa smá áhyggj­ur“ af skjálfta­hrin­unni sem geng­ur nú yfir á Reykja­nesskaga.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Svona tala menn sína á milli en svona á ekki heima í frétt. Blaðamenn mega ekki halda að allt sem komi frá sérfræðingum sé orðað samkvæmt vísindalegri nákvæmni. Fullyrða má að viðmælandinn hefði aldrei nokkurn tímann skrifað hugsun sína á þennan hátt. 

Til að koma frétt til skila þarf oft að lagfæra orðalag þess sem rætt er við.

Margir tala um eitthvað sem er „smá“. Þetta er smá leiðinlegt, smá erfitt, smá undarlegt og margir eru smá hissa. Yfirleitt er þetta „smá“ frekar tilgangslaust. Orðið hrekkur út úr fólki eins og hið hvimleiða „bara“, „sko“, „humm“ og jæja. Rétt eins og verið sé að bæta við einu eða tveimur atkvæðum svo frásögnin sé í réttum takti.

Betra að sleppa þessum óþarfa nema sko að það, sem þadna það sem menn segja gjörbreytist, hum og hóst.

Tillaga: „… al­veg ástæða að hafa áhyggj­ur“ af skjálfta­hrin­unni sem geng­ur nú yfir á Reykja­nesskaga.

5.

„Eldfjallafræðingur segir líklegast að ef það gýs eftir þessa hrinu þá komi kvikan upp við Fagradalsfjall.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Hér ætti að nota viðtengingarhátt. Í Málvísi segir meðal annars um viðtengingarhátt.

Viðtengingarháttur er notaður í að-setningum með sögnum og orðasamböndum sem fela í sér vafa eða persónulegt álit og einnig með neitun en framsöguháttur í að-setningum sem tákna fullvissu, staðreynd eða skynjun. Dæmi. 

Hún vill að hann komi (vh.). 
Ég man ekki eftir að hann hafi sagt þetta (vh.). 
Ég veit að þetta er satt. (fh.) 

Viðtengingarháttur er hverfandi vegna þess að yngra fólk les ekki og skilur því ekki blæbrigði tungunnar. Segir „hún vill að hann kemur“.

Tillaga: Eldfjallafræðingur segir líklegast að það gjósi eftir þessa hrinu, þá komi kvikan upp við Fagradalsfjall.

6.

„… að steypa sitjandi Evrópumeisturum, Þjóðverjum, af stóli eftir 22 ár sem meistarar.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 2.8.22.

Athugasemd: Er blaðamaður á Mogganum „sitjandi blaðamaður“? Sé það rétt verður að skilja svarið á þá leið að blaðamaðurinn sitji í stól sínum eða á einhverju öðru. Orðalagi að vera „sitjandi“ merkir ekkert annað.

Nafnorðið sitjandi er nátengt og ættu því blaðamenn að huga að eigin rassi þegar þeir sjá enska orðalagið „sitting champions“

Í sama tölublaði Moggans og einnig á mbl.is stendur:

… en sitj­andi formaður er Jó­hanna Sig­ríður Páls­dótt­ir.

Hér gildi það sama og fyrr var sagt en hið rétta er að konan er núverandi formaður. Hvernig stendur á því að ungir blaðamenn hafi ánetjast ensku orðalagi en beiti ekki íslenskunni eins og þeim hefur verið kennt? Vera má að málfræðin í skóla hafi verið leiðinleg en var leiðinlegt að lesa bækur. Hvað er þá eftir í tilverunni?

Tillaga: … að steypa þýsku Evrópumeisturum af stóli eftir 22 ár sem meistarar.