Frettabladid - leggja upp laupana - nauðsyn þess -

Orðlof

Tónskáld

Orðið tónskáld er snilldarhugtak enda hafa íslenskir málnotendur kunnað því svo vel að það er almennt miklu meira notað en kompónisti. 

Hið ævagamla orð hljóðfæri samsvarar orðum á borð við verkfæri og eldfæri. 

Sögnin að tónsetja er auðskilin; tónskáldið tónsetti ljóð Ingibjargar. Þá eru lýsingarorðin ómstríður og ómblíður lýsandi um viss tónbil eða tóna. 

Ari Páll Kristinsson. Tungutak. Morgunblaðið 26.3.22. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Glerverksmiðjan Samverk á Hellu, Trésmiðjan Börkur Akureyri, Gluggasmiðjan Selfossi og Sveinatunga hafa nú sameinast undir einu nafni, Kambar.“

Frétt á blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 24.3.22.                                     

Athugasemd: Hvað er eiginlega að gerast? Eru menn orðnir bilaðir? Velja íslenskt nafn fyrir íslenskt fyrirtæki. Er enskan ekki nógu góð, má ekki kalla fyrirtækið því ómþýða nafni „United construction company“?

Það heyrir til tíðinda að nýtt fyrirtæki eða sameinuð fái íslenskt nafn. Allir sem að málum koma eru víst svo gáfaðir og eldklárir og telja að íslensk tunga er næstum því hjákátleg í samanburði við hina helgu ensku.

Eigendum og starfsönnum Kamba ehf. er hér með óskað gæfu og velfarnaðar á íslenskum markaði. Nafnið er frábært.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Frettabladid.is.“

Einkenni á vef fréttablaðsins.is.                                     

Athugasemd: Fréttablaðið hefur nú breytt um nafn á vefnum og heitir nú frettabladid.is. Þetta er furðuleg breyting og algjörlega óþörf. Allir vita að veffang fjölmiðils er yfirleitt nafnið.

Meðan „Frettabladid“ hét Fréttablaðið var linkur á bak við nafnið sem leiddi lesandann á réttan stað.

Stjórnendur „Frettabladid“ gerðu hér gamaldags og hallærisleg mistök.

Hér hefur upp á síðkastið verið tekin upp sú stefna að fallbegja vefföng, skrifa „Frétt á Frettablaðinu.is“. Að vísu breytir forritið á moggablogginu fyrsta stafnum í veffanginu í lítinn. Engu að síður er leitast við að fallbeygja veffang og er það í samræmu við málvenju. Linkurinn á bak við orðið er svo það sem skiptir máli og flytur lesandann á réttan stað.

Tillaga: Fréttablaðið.is.

3.

„Heineken leggur upp laupana í Rússlandi“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Vissulega getur orðatiltækið „leggja upp laupana“ merkt að hætta samkvæmt því sem segir í Mergi málsins eftir Jón G. Friðjónsson. Þó má segja að það sé nú á tímum oftar notað eftir hrakfarir þess sem hættir. Enda segir í bókinni að það geti líka merkt að deyja eða fara á hausinn.

Enginn ástæða er að gera lítið úr ákvörðun Heneken í Rússlandi. Fyrirtækið gerir það sem flest önnur hafa gert eftir innrás Rússa Í Úkraínu. Yfirgefur Rússland, kveður Pútín.

Tillaga: Heineken hættir rekstri í Rússlandi

4.

„Vólódímír Selenskí, forseti Úkraínu, ítrekaði í nótt nauðsyn þess að koma tafarlaust á friði í landinu.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Hafa lesendur tekið eftir þessu orðalagi „nauðsyn þess“. Þetta er svo óskaplega algengt og finnst í fjölmiðlum í nokkrum tilbrigðum. 

Fornafnið „þess“ er gjörsamlega þarflaust, hjálpar ekkert. Vera má að orðalagið þyki gáfulegt.

Í fréttinni segir líka:

Hér má finna vakt gærdagsins.

Betra er:

Hér eru helst fréttir gærdagsins.

Orðalagið „má finna“ er þarflaust. Á linknum sem upp er gefinn eru fréttir gærdagsins og væntanlega nöfn þerra sem sáu um hana, stóðu vaktina.

Tillaga: Vólódímír Selenskí, forseti Úkraínu, sagði í nótt enn að nauðsynlegt væri að koma tafarlaust á friði í landinu.

5.

„Hópur alls óþekktra tónlistarmanna hefur náð mikilli spilun á streymisveitunni Spotify, með einfaldri, oft endurtekningasamri tónlist.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Ekki er víst að allir skilji orðið „endurtekningasamur“ enda svo óalgengt að það er ekki í orðabókinni minni. Lýsingarorðið er myndað með orðinu endurtaka og samur. Líkt og fleiri orð eins og eftirtektarsamur, raupsamur og ábyggilega mörg fleiri.

Fréttin er hins vegar nokkuð vel skrifuð og lesandinn fær nokkurn skilning á orðinu „eftirtekningarsamur“. Hugsanlega er átt við tónstef sem endurtekin eru í sífellu.

Tillaga: Hópur alls óþekktra tónlistarmanna hefur náð mikilli spilun á streymisveitunni Spotify, með einfaldri, oft tónlist sem byggist á endurtekningum.

Lofsvert afrek Sveinbjörns Þórðarsonar forritara

Menn tala um mál­verndar­stefnu og að vernda ís­lenskuna og svona en síðan bara... hvar eru gögnin? Hvar eru tólin sem við þurfum til þess að nota ís­lensku í al­þjóð­legu um­hverfi? Þau eru á bak við lás og slá. Og mér finnst það bara al­gjör skandall.

Þetta segir Sveinbjörn Þórðarson, forritari í viðtali við Vísi. Hann hefur stofnað ensk-íslenskan vef, ensk.is. Sá sem heyrir eða les enskt orð sem hann skilur ekki ritar orðið á vefinn og fær þýðinguna samstundis. Þetta er til mikillar fyrirmyndar og stórkostlegt framtak einstaklings sem eiginlega er nóg boðið. Tekur af skarið, bíður ekki eftir öðrum.

Sveinbjörn hefur rétt fyrir sér. Svo ótalmargt er hægt að gera til að auðvelda fólki að tjá sig skilmerkilega. Hér er ekki verið að vanþakka vefinn málið.is sem er frábært hjálpartæki, ekki síst þeirra sem stunda skriftir.

Hversu mikill akkur væri það ekki fyrir íslenskt mál ef ýmsar handbækur væru nú gerðar aðgengilegar á vefnum. Frá unglingsárum hef ég haft Íslenskt orðtakasafn eftir Halldór Halldórsson í seilingarfjarlægt. Sama er með Íslenska málshætti sem Bjarni Vilhjálmsson og Óskar Halldórsson tóku saman. Enn fletti ég upp í þessum bókum. 

í fréttinni segir Lilja Alfreðsdóttir menningarráðherra:

Ég tek það bara til mín að við getum gert betur. Stjórn­völd eru þó búin að fjár­festa í mál­tækni á­ætlun fyrir rúma tvo milljarða sem þýðir að við ætlum að geta talað við tækin okkar á ís­lensku og erum auð­vitað að fjár­festa heil­mikið í þessu.

Fagna ber áhuganum en verkin skipta meira máli. Sveinbjörn Þórðarson, forritari, sem ég þekki ekki neitt, er mikil fyrirmynd, afrek hans lofsvert. Slíka menn á að hvetja til frekari góðra verka. Margur hefur fengið Fálkaorðuna fyrir minna en það sem hann hefur áorkað.

Meðal þess sem þyrfti að gera er eftirfarandi:

Færa stórkostlegar bækur Jóns G. Friðjónssonar á vefinn:

• Mergur málsins
• Rætur málsins
• Orð að sönnu

Sama er með íslenskar orðabækur eins og Stóru orðabókina um íslenska málnotkun eftir Jón Hjálmar Jónsson.

Þetta er ekki nóg. Mikilvægt er að halda vefjunum við, auka og bæta. Allt kostar þetta mikið fé og líklega enn meiri fyrirhöfn. Hvað er eiginlega mikilvægara en að styðja við og efla íslenska tungu.

Skipi gert til góða - maður tekinn niður - spila lykilhlutverk

Orðlof

Öræfi

Öræfi heita bara Öræfi en ekki Öræfasveit, jafnvel þótt næsta sveit heiti Suðursveit en ekki bara Suður. 

Páll Imsland, jarðfræðingur. „Öræfi eða öræfasveit“, grein í Morgunblaðinu 21.3.22. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ingibjörg er yngst þriggja systkina og það virðist sem færni í spurningakeppninni sé í blóðinu, enda eru bræður hennar tveir, Jón Kristinn Einarsson og Magnús Hrafn Einarsson, veðraðir keppendur.“

Frétt á blaðsíðu sex í Morgunblaðinu 21.3.22.                                     

Athugasemd: Skemmtilega orðað. Lýsingarorðið veðraður getur merkt ýmislegt svo sem lífsreyndur, útlit þess sem ber merki um langa útiveru, veðurbarinn og ýmislegt fleira. 

Orðalagið segir um að bræðurnir Jón og Magnús séu reyndir keppnismenn í spurningakeppninni Gettu betur.

Ástæða er til að hrósa blaðamanninum fyrir frumlegt orðalag og vel skrifaða frétt.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hval 9 verður gert til góða í slippnum.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 22.3.22.                                     

Athugasemd: Að gera til góða er orðatiltæki sem notað um að hlynna að einhverjum, einkum í mat og drykk samkvæmt því sem segir í bókinni góðu, Mergur málsins eftir Jón G. Friðjónsson. 

Moggamenn hafa tilhneigingu til skrúðmælis en virðast ekki alltaf ráða við það. Þó ber að virða að þeir þekki gamalt orðalag.

Tillaga: Hval 9 lagfærður í slippnum.

3.

„Í gærkvöldi var maður tekinn niður af öryggisverði í verslun Hagkaupa í Skeifunni.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Bein þýðing úr ensku er oft tómt bull. Enskir segja:

He was taken down.

Ljótt er að þýða þetta beint á íslensku. Orðalagið merkir að hann hafi verið felldur, skotinn, barinn niður og svo framvegis.

Sé maður tekinn niður merkir það á íslensku að hann hafi staðið hátt og verið fluttur neðar. Það merkir ekkert nálægt því sem segir í enskunni. 

Maður sem er handtekinn er ekki „tekinn niður“.

Í fréttinni segir:

Við það kemur annar starfsmaður búðarinnar til að hjálpa.

Miklu betra er að segja að starfsmaðurinn hafi komið til hjálpar.

Í fréttinni segir ennfremur:

Maðurinn steig fljótlega upp aftur …

Betra er: 

Maðurinn stóð fljótlega upp aftur …

Enn er sagt í fréttinni:

… og að hann hafi verið að reyna að ná sér í slagsmál. 

Varla hefur verslunin selt slagsmál. Líklegra hefur maðurinn reynt að efna til slagsmála.

Fréttin er frekar illa skrifuð og frekar óþægilegt að lesa hana.

Tillaga: Í gærkvöldi handtók öryggisvörður í verslun Hagkaupa í Skeifunni.

4.

„LEX keypti G.H. Sig­ur­geirs­son árið 2018 og frá þeim tíma hef­ur María spilað lyk­il­hlut­verk í rekstri fé­lags­ins.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Skelfing er þetta nú flatt og ómerkilegt orðalag. Gæti hafa verið skrifað af löggu eða íþróttablaðamanni. Mogginn birtir þetta orðrétt úr fréttatilkynningu frá lögmannsstofu. 

Lögmenn virðast almennt aðdáendur kansellístíls, sérhæfa sig í löngum og flóknum málsgreinum og með hræring af fjölda nafnorða en átakanlegum skorti á sagnorðum. 

Þó hafa sést reglulega góðar greinar eftir lögmenn í fjölmiðlum. Þær eru samt sjaldgæfar. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Kallar eftir af­sögn fjár­mála­ráð­herra vegna af­sláttar á sölu­verði.“

Frétt á visi.is.                                      

Athugasemd: Enginn veit hvað orðalagið að „kalla eftir“ merkir. Er sá sem þetta segir að óska eftir afsögn fjármálaráherra, biðja um hana, krefjast, heimta eða eitthvað annað.

Þegar fréttin er lesin kemur í ljós að viðmælandinn krefst afsagnar fjármálaráðherra. 

Blaðamaðurinn kannast greinilega ekki við sögnina að krefjast. Hann heldur að betra sé að tala eins og þeir sem mæla á ensku í sjónvarpsþáttum og bíómyndum og notar beina þýðingu á orðalaginu „to call for“.

Og með því að nota „kalla eftir“ þarf ekki að beygja orðið afsögn sem líklega er blaðamanninum ofviða.

Tillaga: Krefst afsagnar fjár­mála­ráð­herra vegna af­sláttar á sölu­verði.

Grípa jarðarbúa í bólinu - Kínverjar þurfi að greiða - triggeraðist - taka hlið

Orðlof

Sletta

1. Berum virðingu fyrir móðurmálinu, það hefur ekkert með þjóðrembu að gera.
2. Við höfum enga þörf fyrir aktjúallí og beisikklí í íslensku.
3. Viðurkennum aldrei að það sé fínt að sletta. Leggjum okkur samt fram um að læra ensku og önnur tungumál.
4. Þegar við heyrum hvert annað sletta, þá skulum við leika okkur að því í sameiningu að finna í staðinn bestu íslensku orðin.

Baldur Hafstað. Tungutak. Morgunblaðið 19.3.22. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Nýtt kerfi á að minnka líkurnar á því að smá­stirni grípi jarðar­búa í bólinu.“

Frétt á visi.is.                                      

Athugasemd: Af hverju þurfti blaðamaðurinn að nota orðtak sem á engan veginn við. Smástirni geta einfaldlega komið á óvart sem er rétt orðalag. 

Í fréttinni segir:

Líkt og Vísir greindi frá um helgina sprakk smástirni með krafti á við um þrjú þúsund tonn af dínamíti norðan Íslands um helgina.

Þetta er slæm málsgrein. Miklu betur fer á því að orða þetta svona:

Vísir sagði frá því um helgina að smástirni hafi sprungið í síðustu viku fyrir norðan Íslands og var krafturinn á við um þrjú þúsund tonn af dínamíti.

Í fréttinni er tuðað um þrjátíu sinnum á orðinu „smástirni“. Sumir blaðamenn vita ekkert hvað nástaða er. 

Í fréttinni segir:

Í samtali við Space.com segir hann að þetta hafi verið eitthvað sem gerist einu sinni á lífsleiðinni fyrir smástirnaspjæjara eins og hann.

Svona kallast hnoð og það er ekki hrós. Hvaða tilgangi þjónar orðið „eitthvað“?

Fréttin er hroðvirknislega skrifuð. Uppfull af endurtekningum og stafsetningarvillum. Blaðamaðurinn sýnir lesandanum mikla óvirðingu með því að lesa ekki fréttina yfir fyrir birtingu. Hafi hann gert það er hann í miklum vanda.

Tillaga: Nýtt kerfi á að minnka líkurnar á því að smá­stirni komi á óvart.

2.

„Kína muni þurfa að „greiða“.

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Talsverður munur er á sögnunum að greiða fyrir og gjalda fyrir. Hérna er átt við þá síðarnefndu.

Á vefmiðli Reuters segir:

U.S. President Joe Biden is expected to tell Chinese President Xi Jinping on Friday that Beijing will pay a price if it supports Russia's military operations in Ukraine

Hér á forseti Bandaríkjanna ekki við að Kínverjar muni borga eitthvað heldur að þeir muni gjalda fyrir að styðja Rússa, Kínverjum muni hefnast fyrir taki þeir afstöðu með og styðji Rússa.

Tillaga: Kína muni gjalda fyrir/hefnast fyrir.

3.

„Hótelið er staðsett á Hellu …“

Auglýsing á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 19.3.22.                                     

Athugasemd: Hér er ein gáta: Hvar er Hótel Hella? Nei, rangt. Það er ekki „staðsett“ á Hellu. 

Sama er með Hótel Skóga, það er ekki „staðsett“ í Skógum. Það er í Skógum. 

Tillaga: Hótelið er á Hellu …

4.

„Triggeraðist við afsökunarbeiðni Frosta.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Hvað merkir orðið „triggerast“? Maður sem er með gott barnaskólapróf í ensku og að auki meirapróf sagði mér að þarna væri verið að sletta ensku, „to trigger“. Þá fletti ég upp í gamalli ensk-íslenskri orðabók og þar segir að orðið merki að koma af stað, hrinda af stað. 

Verð að viðurkenna að ég veit ekkert hvað ofangreind málsgrein merkir. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Með því að gera ekk­ert tök­um við hlið með árás­ar­mann­in­um.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Orðasambandið að „taka hlið“ með einhverjum er óþekkt. Í ensku er oft talað um „to take sides“ sem þýðir að taka afstöðu. Í grunnskóla væri nemendum bent á að ekki mætti segja „taka hlið“.

Líklega hefur blaðamaðurinn notað Google-Translate sér til aðstoðar við þýðinguna, birt fréttina án þess að lesa hana yfir, og farið svo í kaffi. 

Sem betur fer var síðar sama dag búið að breyta fréttinni og er það nú eins og segir í tillögunni. Þetta bendir til að einhver les yfir fréttirnar og leiðbeinir nýliðanum. Yfir því má gleðjast.

Í fréttinni segir:

Við verðum að verja frelsi og lýðræði af kappi. En þetta mun kosta. 

Alltaf skulu nýliðarnir þýða bókstaflega. Reyndari blaðamenn myndu skrifa:

Við verðum að verja frelsi og lýðræði af kappi. En þetta mun verða okkur dýrt.

Á vefnum Economic Times segir:

We must valiantly and tirelessly defend freedom and democracy. This has a price. 

Auðvitað er hægt að þýða feitletruðu ensku orðin bókstaflega: „Þetta mun kosta“. Slíkt kallast hrá þýðing því merkingin kemst ekki til skila.

Dýrt er drottins orðið.

Jæja, hvað skyldi það kosta í krónum eða „dollörum“. Fyrir þá sem ekki vita er orðtakið ekki vangaveltur um verðlag á guðs orði.

Tillaga: Með því að gera ekk­ert tök­um afstöðu með árás­ar­mann­in­um.

Vindaútkall - forða tjóni - hrein og klár vopn

Orðlof

Ávæningur

Oft rugla menn saman orðum sem hljóma líkt og segja þá t.d. „Ég hef heyrt ávinning af þessu“ í staðinn fyrir „ávæning“. 

Merking orðanna er þó alls óskyld og þau geta því aldrei komið hvort í annars stað. 

Ávinningur merkir ’gróði, ábati’, en ávæningur er hins vegar orðrómur og það er að sjálfsögðu hann sem menn geta heyrt.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Auk þess seg­ir Davíð að hefðbundið vindaút­kall hafi borist í morg­un þar sem björgun­ar­sveit­ir á Suður­nesj­um …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Hvað er „vindaútkall“? Þetta er óþarft nýyrði. Vindurinn fer víða og stundum með hraði. Þegar geisar hvassviðri, stormur og þaðan af verra veður er stundum tilefni til að óska aðstoðar björgunarsveitar. En að nefna slíkt útkall „vindaútkall“ er út í hött.

Hér áður fyrr notuðum við félagar stundum segl til að þeysast áfram á skíðum. Ekki datt okkur í hug að nota „vindaútkall“ til að boða hvern annan sem hefði hentað okkur ágætleg fyrir utan hvað þetta er bjánalegt orð

Tillaga: Auk þess seg­ir Davíð að hefðbundið útkall vegna hvassviðris hafi borist í morg­un þar sem björgun­ar­sveit­ir á Suður­nesj­um …

2.

„Á vef sveit­ar­fé­lags­ins er greint frá því að tek­ist hafi að forða tjóni.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Forða merkir að koma undan, bjarga og svo framvegis. Menn forða sér til dæmis á hlaupum. 

Þar sem forða merkir meðal annars að bjarga eru ekki margir sem vilja bjarga tjóninu og ætti því ekki að segja „að forða tjóni“.

Betra er að forðast tjón, slys, óhöpp og annað válegt. Ekki forða. 

Af sögninni forða er leitt nafnorðið forði sem merkir birgðir, vistir og fleira. 

Tillaga: Á vef sveit­ar­fé­lags­ins er greint frá því að tek­ist hafi að koma í veg fyrir tjón.

3.

„Þannig geti Kínverjar áfram siglt milli skers og báru með því að veita Rússum aðstoð án þess að útvega þeim hrein og klár vopn.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 15.3.22.                                     

Athugasemd: Hvað eru „hrein og klár vopn“? Miðað við það sem á undan sagði í fréttinni er orðunum ofaukið.

Í fréttinni er haft eftir viðmælanda:

Ég heyrði í rosalegum byssubardaga, búið að þagna aftur núna. 

Stundum þyrfti að lagfæra orð viðmælanda, forðast birta ambögur og orðaflækjur. Engum er greiði gerður með því. Líklega á maðurinn við að hávaðinn í byssunum hafi þagnað.

Tillaga: Þannig geti Kínverjar áfram siglt milli skers og báru með því að veita Rússum aðstoð án þess að útvega þeim vopn.

4.

„Ólastaður er sá sem ekki er kastað rýrð á; sem ekki er sett út á. (Ónotalegt að þótt landsmönnum hafi fjölgað er eins og ólöstuðum hafi fækkað.)“

Málið, pistill á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 15.3.22                                     

Athugasemd: Orðalagið í sviganum er flækja, illskiljanlegt. Í tillögunni er gerð tilraun til að orða betur það sem hugsanlega er átt við. 

Tillaga: Þó landsmönnum hafi fjölgað er ónotalegt hafi ólöstuðum fækkað.

5.

„Það sló eld­ingu niður í ein­hvern kassa eða í grennd við hann og við það datt allt rafmagn út.“

Frétt á mbl.is.                                   

Athugasemd: Þetta er illa orðað, tómt hnoð og auk þess ekkert fréttnæmt. Enginn les fréttina yfir. Hvað er til dæmis „útsláttur á dæl­um í dreifi­kerfi vatns“?

Í nokkrum hverfum í Kópavogi er kaldavatnslaust. Í fréttinni segir:

Þá er fólki bent á að hafa skrúfað fyr­ir alla vatns­krana til að draga úr hættu á slysi eða tjóni þegar vatnið kemst á að nýju. Í kuldatíð er ráðlagt að hafa gluga lokaða og úti­dyr ekki opn­ar leng­ur en þörf kref­ur til að koma í veg fyr­ir að það kólni.

Síðan hvenær eru hús kynt upp með köldu vatni? Að auki eru stafsetningavillur alltaf slæmar.

Tillaga: Engin tillaga.

Fjarlægja þátttökurétt - erum að sjá hækkanir - nota tekjur til að nota við rekstur

Orðlof

Nafnaorðahröngl

Á þessum vettvangi hefur áður verið vikið að því að sagnarsambandið koma að e-u ’eiga aðild að e-u, tengjast e-u’ og afleidda nafnorðið aðkoma ’aðild’ virðast njóta mikillar hylli um þessar mundir. 

Lausleg leit í heimildum virðist sýna að sagnarsambandið hafi fram til þessa aðeins verið notað í beinni merkingu (koma að húsinu, koma að landi) og sama er að segja um nafnorðið (aðkoman var hræðileg/ljót; aðkomumaður). 

Óbein merking (koma að málinu, koma að skipulagningu e-s) felur því í sér nýmæli. Vitaskuld er ekkert rangt við það enda er það myndað í samræmi við reglur málsins. Umsjónarmanni finnst þó gæta ofnotkunar, sbr. eftirfarandi dæmi: 

1. við höfum enga aðkomu að þessum málum [styrjöldinni í Írak] í dag; 
2. við höfum enga aðkomu að málinu í rauninni; 
3. á einhverjum tímapunkti þurfi ríkið að kanna aðkomu sína varðandi samgöngur.

Önnur dæmi um ofnotkun nafnorða (nafnorðahröngl): 

1. eiga aðild að ákvarðanatöku; 
2. koma að ákvarðanatöku; 
3. meðalhóf við töku stjórnvaldsákvörðunar; 
4. reglur um beitingu sérstakra rannsóknarúrræða; 
5. lagaskyldur um birtingarfrumkvæði; 
6. útvega börnum meðferðarúrræði. 

Málfarsbankinn. Jón G. Stefánsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Líður öruggari með hverjum deginum sem líður …“

Frétt á visi.is.                                      

Athugasemd: Málsgreinin er tómt hnoð. Skárra er að nota sögnina að vera, eins og gert er í tillögunni.

Svo er það nástaðan; líður … líður. Hún hefði átt að vekja athygli blaðamannsins eða fréttastjórans. En báðir eru í kaffi og kæra sig kollótta um skemmdar fréttir. Enginn les yfir og leiðréttir.

Tillaga: Er öruggari með hverjum deginum sem líður …

2.

„Í kjölfar refsiaðgerða bresku ríkisstjórnarinnar hefur stjórn úrvalsdeildarinnar ákveðið að fjarlægja þátttökurétt Roman Abramovich sem stjórnanda Chelsea.“

Frétt á visi.is.                                      

Athugasemd: Hvað merkir að „fjarlægja þátttökurétt“? Þetta er óskiljanlegt. Heimildin er hugsanlega vefur enska fjölmiðilsins The Guardian en þar segir:

Roman Abramovich has been disqualified as a director of Chelsea by the Premier League board.

Þetta þýðir einfaldlega að manninum hafi verið útilokaður sem stjórnandi Chelsea. Það er hann er talinn óhæfur til starfans. Þá stendur eftir hvað er átt við með „þátttökurétti“. Um það hef ég ekki hugmynd.

Tillaga: Í kjölfar refsiaðgerða bresku ríkisstjórnarinnar hefur stjórn úrvalsdeildarinnar ákveðið að útiloka Roman Abramovich sem stjórnanda Chelsea. 

3.

„Við erum að sjá miklar hækkanir á hrávöru …“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Orðalagið „erum að sjá“ er ekki rangt en er nokkurs konar „Fjallabaksleið“ venjulegs máls. Skárra er að orða þetta eins og segir í tillögunni.

Viðmælandi Ríkisútvarpsins endurtekur orðalagið oft sem er æði þreytandi: 

Við erum að sjá miklar hækkanir á hrávöru og ég nefni til að mynda bara verð á korni og áburði og við sjáum til að mynda að bara verðið á hveiti er búið að hækka um 26 prósent …

Hann hneigist til að nota nafnorð í stað sagna. Betra er: Vöruverð hefur hækkað. Ekki: Við „sjáum að hækkanir eru á verði“ vöru.

Tillaga: Hrávara hefur hækkað mikið …

4.

„Nú hefur ríkisstjórnin ákveðið að leyfa Chelsea að nota sjónvarpstekjur og verðlaunafé frá ensku úrvalsdeildinni og UEFA til að nota við rekstur félagsins.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Mikilvægt er að blaðamaðurinn lesi fréttina sína yfir fyrir birtingu. Hann gleymdi því greinilega og sá því ekki nástöðuna. Tillagan er skárri.

Í fréttinni segir:

Það ætti því ekki að vera mikil hætta á því að Chelsea fari í greiðslustöðvun neitt á næstunni.

Til hvers er fornafnið „neitt“ þarna? Sé því sleppt breytist ekki merking málsgreinarinnar.

Vera má að blaðamaður hafi hugsað með sér „að félagið fari ekki neitt á hausinn“. „Neitt“ er þá einhvers konar áhersluorð sem vera má að merki „örugglega“, „pottþétt“, „alls ekki“ eða álíka. 

Tillaga: Nú hefur ríkisstjórnin ákveðið að leyfa Chelsea að nota sjónvarpstekjur og verðlaunafé frá ensku úrvalsdeildinni og UEFA í rekstur félagsins.

5.

„Það er ein lygi sem flug­stjór­ar segja iðulega farþegum …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Börnum er kennt að ljótt sé að ljúga. Svo þroskast börnin og sjá að ekki er allt svart og hvítt. Lygi er áfram lygi en meinlausara er að skrökva en segja ósatt. Svo verður til skreytni, uppspuni og afbökun. Allt virtist skárra en að ljúga eða vera lygari. Til er fullorðið fólk sem aldrei fer með ósatt orð og aðrir sem eru ósannindamenn, jafnvel lygarar. Flestir eru einhvers staðar þar á milli.

Byrjandi í blaðamennsku þykist kunna hrafl í ensku og þýðir „lie“ sem „lygi“ enda eru orðin svbo óskaplega lík en þar með er ekki öll sagan sögð.

Fullyrðingin í ofangreindri málsgrein kann að vera rétt þó sá sem þetta ritar hafi aldrei heyrt hana áður. Látum það vera en er hún lygi, ósannindi, skrök, fyrirsláttur, hálfsannleikur, uppspuni, bull, þvættingur, þvæla eða eitthvað álíka?

Í blaðamennsku fer betur á því að nota mild orð nema því aðeins að þau séu höfð eftir nafngreindum manni í beinni tilvitnun. Lygi er beinlínis ljótt orð, ósannindi er skárra.

Hins vegar er óljóst hvað „ein lygi“ merkir. Má vera að orðalagið sé mistök þess sem bögglast við að þýða með aðstoð Google-Translate.

Tillaga: Það er ósatt sem flug­stjór­ar segja iðulega farþegum …

Tvenn skilyrði - loftrýmisgæsla viðhöfð - tekur kraft úr Rússum

Orðlof 

Blaðsíða 10 í Fréttablaðinu, dægradvöl, 8.3.22. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Harry Kane, fyr­irliði Totten­ham og enska landsliðsins í knatt­spyrnu, er til­bú­inn til að leika áfram með fé­lag­inu en set­ur tvenn skil­yrði fyr­ir því.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Nafnorðið skilyrði er í hvorugkyni og til í bæði eintölu og fleirtölu. 

Í eintölu beygist það svona: Skilyrði, skilyrði,skilyrði, skilyrðis. 

Í fleirtölu: Skilyrði, skilyrði, skilyrðum, skilyrða.

Lýsingarorðin reiðubúin og tilbúin eru svipaðrar merkingar. Fyrrnefnda orðið hentar hér ef til vill betur þó ekki væri nema vegna þess að hið síðarnefnda er svo óskaplega algengt að halda mætti að ekkert annað væri til.

Af sjálfu sér leiðir að setji maður skilyrði þá eru þau „fyrir því“ sem nefnt er en ekki einhverju allt öðru. Þess vegna er óhætt að sleppa orðunum sem eru inni í gæsalöppunum.

Tillaga: Harry Kane, fyr­irliði Totten­ham og enska landsliðsins í knatt­spyrnu, er reiðubúinn til að leika áfram með fé­lag­inu en set­ur tvö skil­yrði.

2.

„Að öllu óbreyttu mun eng­in loft­rým­is­gæsla verða viðhöfð á Íslandi mest­megn­is aprílmánaðar …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þetta er nú frekar ómerkilegt hnoð. Enginn talar á þessa leið. Sé þetta túlkað á íslensku er átt við að lofthelgi Íslands verði ekki varin né hennar gætt af herflugvélum á vegum Nató. „Loftrýmisgæsla“ er orð sem búið er til að kerfispúkum og merkir hernaðarlegt eftirlit í loft með flugvélum Rússa. Vera má að ómögulegt sé annað en að brúka þetta bjánalega orð.

Það breytir því ekki að orðalagið í málsgreininni er slæmt.

Þess ber þó að geta að fréttin hefur verið umorðuð og er mun skárri á blaðsíðu ellefu í Morgunblaðinu 10.2.22. Þar er nástaðan í fréttinni hrikalega mikil. Tönglast er á orðinu „loftrýmisgæsla“, sem kemur fyrir í öllum málsgreinum nema einni. Fá byrjendur enga tilsögn á Mogganum?

Tillaga: Að öllu óbreyttu verður eng­in loft­rým­is­gæsla á Íslandi mestan hluta apríl …

3.

„117 lög­heim­ili í dreif­býli höfðu lítið eða ekk­ert farsíma­sam­band árið 2021 sam­kvæmt út­breiðslu­spám fjar­skipta­fyr­ir­tækja.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Blaðamenn Moggans fá enga tilsögn heldur byrja óhikað málsgrein á tölustöfum. Þetta er slík grundvallarvilla að við liggur að ekki sé hægt að treysta fjölmiðli sem er ekki skárri í grundvallaratriðum skrifa?

Tillaga: Eitt hundrað og sautján lög­heim­ili í dreif­býli höfðu lítið eða ekk­ert farsíma­sam­band árið 2021 sam­kvæmt út­breiðslu­spám fjarskipta­fyr­ir­tækja.

4.

„Og sannfærður er ég um það, að lýsið hefir átt einhvern þátt í að bæta árum við ævi mína og séneverinn hjálpað mér til að njóta þeirra.“

Grein á blaðsíðu 42 í Morgunblaðinu 10.3.22.                                     

Athugasemd: Ekki eru allir sögumenn. Einn þeirra sem býr yfir gáfunni skrifar stundum í Moggann minn skemmtilegar greinar um lífið og tilveruna í Bandaríkjunum en þó oftar frá æskuárum sínum á Íslandi. Tilvitnunin er bráðfyndin enda er höfundurinn ágætlega ritfær.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Frostið tekur kraft úr Rússum.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Vera má að þetta sér rétt orðað en betur fer á því að nota sögnina að draga. Nefna má til dæmis að þreyta dregur mátt úr fólki, hungur dregur af honum og svo framvegis.

Tillaga: Frostið dregur kraft úr Rússum.

Húðin lýsist upp að innan - dystópíska diskóneglan - gisti fangageymslur í Dublin

Orðlof

Viðvörun

Nafnorðin aðvörun og viðvörun eru talsvert algeng í íslensku. Þau merkja bæði það sama, ’það að vara við (t.d. hættu)’, og eru sennilega einkum notuð um boð um aðsteðjandi hættu. 

Orð af þessu tagi, kvenkynsorð sem enda á ’-un-’, eru yfirleitt mynduð af sagnorðum. 

Þar sem sambandið ’*vara að’ er ekki til hafa margir lagst gegn notkun orðsins aðvörun og mælt með því að nota heldur viðvörun með tilvísun til sambandsins vara (einhvern) við sem allir þekkja. 

Það kann líka að mæla gegn orðinu aðvörun að það minnir mjög á danska orðið advarsel.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Nýjar rannsóknir Sensai benda til þess að hrukkur og fínar línur eiga til að varpa skugga sínum á húðina sveipa hana blæju grámans. Þessa skugga verður að hrekja á burt til að húðin geti risið upp í ljóma og sýnt sitt fegursta. Þegar hulu grámans er svipt í burtu þá laðast húðin að Silk skin sem lýsir upp að innan.“

Auglýsing í Fréttablaðinu 4.3.22.                                     

Athugasemd: Þetta er nú meiri rökleysan og raunar della. Sannfærandi skrif við fyrstu sýn en skyldleikinn við ensku er auðsær. 

Krem sem „hrekur burt“ gráma, húð sem „rís upp“, „laðast að kremi“, „lýsir upp að innan“. Kremið hlýtur að vera geislavirkt. Falla konur fyrir svona tali? 

Tillaga: Engin tillaga

2.

„She Drew The Gun, eða Louisa Roach sem er mögulega skild Davíð Roach, hefur sent frá sér dystópísku diskónegluna Panopticon.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Fyrir utan stafsetningavilluna er útilokað fyrir venjulegan mann að skilja þessa málsgrein. Þó eru nokkur íslensk orð í henni en þau hjálpa ekki.

Orðanotkuninn í „fréttinni“ skrýtin. Þar stendur til dæmis „fönka okkur inn í helgina“ og „synþapoppkettir“. Hvað þýðir þetta á íslensku?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Hún hafði verið búin að æla í marga daga og alla nóttina áður en hún fór á Læknavaktina á sunnudegi.“

Frétt á dv.is.                                     

Athugasemd: Betur fer á því að nota snyrtilegra orðlag, til dæmis að hún hafi kastað upp í marga daga.

Lýsingarorðinu „búinn“ er algjörlega ofaukið, það hefur engan tilgang nema þann að nota hjálparsögn og nafnhátt sagna. Betra er að orða þetta eins og í tillögunni.

Fréttin er illa orðuð, of löng og í henni eru of mörg smáatriði sem engu skipta. Fréttagildið er afar óljóst.

Tillaga: Hún hafði lengi kastað upp áður en hún fór á Læknavaktina á sunnudegi.

4.

„Elín er 27 ára gömul en hún hefur undanfarin ár menntað sig sem læknir.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Eitt er að vera í læknisnámi, læra til læknis, og annað að „mennta sig sem lækni“. Betur fer á því að skrifa „venjulegt mál“, sem líkast því sem fólk talar sín á milli. Algengast er að segja að fólk sé í læknisnámi eða í læknisfræði. Sá sem menntar sig sem lækni virðist hugsanlega vera læknir í endurmenntun.

Tillaga: Elín er 27 ára gömul en hún hefur undanfarin ár verið í læknisfræði.

5.

„Ökumaður bílsins var handtekinn og gisti fangageymslur í gær.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 8.3.22.                                     

Athugasemd: Í örstuttri frétt segir frá því að maður nokkur hafi ekið vörubíl á hlið rússneska sendiráðsins í Dublin. Svo segir að hann hafi „gist fangageymslur í gær“. 

Og ég sem hélt að aðeins á Íslandi væru til „fangageymslur“, annars staðar væru þær kallaðar fangelsi. Þar að auki hélt ég að aðeins hér á landi fengju menn að „gista“ í „fangageymslum“. Annars staðar væru misyndismenn lokaðir inni í fangelsum yfir nótt eða lengri tíma.

Við nánari athugun kemur í ljós að þetta er bara tóm vitleysa í blaðamanni Moggans. Á vef BBC, sem þykir nú álíka áreiðanlegur fréttamiðill eins og Mogginn, segir:

The detained man was taken to Rathfarnham Garda Station and he remains in custody.

Vinur minn sem fékk ágætiseinkunn í ensku í grunnskóla segir mér að þarna standi ekkert um „gistingu“ eða „fangageymslu“. Einungis að sá handtekni sé í varðhaldi á írskri löggustöð.

Þannig er nú komið fyrir ístöðulitlum blaðamönnum að þeir geta ekki skrifað sjálfstætt um afbrot án þess að grípa til talsmáta íslensku löggunnar sem birtist reglulega í svokallaðri dagbók hennar. Sorglegt, því þar eru skrifin frekar gölluð fyrir og þykja þar að auki oft frekar ómerkileg.

Tillaga: Farið var með ökumanninn á lögreglustöð þar sem hann situr inni.

Leghafi

Þá velja sumir að tala um „leghafa“ í stað „kvenna“ - eða „barnshafandi einstaklinga“ í stað „verðandi mæðra.“

Frétt á visi.is.

Athugasemd

Hvar er leghafinn? spurði læknirinn sem kom hlaupandi inn í húsið, áhyggjufullur á svip.

Hann er í rúmi sínu sagði ungur maður og vísaði lækninum inn í svefnherbergi þar sem karlmaður lá sofandi.

Þessi er ekki leghafi, sagði læknirinn hvass við unga manninn.

Jú, bróðir minn hefur haft þetta leg nokkuð lengi og sumir segja að rúmið sé legstaður hans því hann fer yfirleitt seint á fætur.

Gerðu ekki gys að mér, ungi maður. Ég var kallaður hingað vegna barnshafandi einstaklings. Hvar er hann?

Ungi maðurinn benti á manninn í rúminu. Þetta er óleghafi sem á von á barni. Hefur verið á fótum í alla nótt og er nú örþreyttur.

Nú spyr ég spyr þig í síðasta sinn, annars er ég farinn. Hvar er einstaklingurinn með legið?

Það ku vera ég, sagði sá ungi. Ég er kona í karlslíkama.

Ha, ekki átt þú von á þér? spurði læknirinn, og leit niður eftir manninum.

Að vísu ekki en aðrir kunna að eiga von á mér.

Hættu nú þessari vitleysu. Er hér kona sem er að því komin að fæða?

Nei, sagði sá ungi.

Nú, þú hefðir þá átt að segja það fyrr. Ég hef greinilega fengið rangt heimilisfang. 

Læknirinn gekk að útidyrunum.

Fyrr í morgun var hér leghafi kominn að barnsburði

Nú, og hvert fór hann?

Hann fór ekkert, er enn hérna.

Hvaða bull er í þér maður ...

Leghafi, leiðrétti ungi maðurinn.

Mér er andsk... sama. Er hér kona sem er í þann mund að fæða barn?

Nei, sagði ungi maðurinn.

Ertu þá að kalla á lækni og sjúkrabíl að gamni þínu. Þetta verður þér dýrt, góði.

Af hverju?

Þú hlýtur að skilja það sjálfur, grasasni.

Nei, leghafi.

Farðu í rass og rófu, hrópaði læknirinn, og gekk út í flasið á sjúkraliðum.

Hvar er konan? spurði annar þeirra.

Uppi á næstu hæð, sagði leghafinn.

Af hverju sagðirðu mér það ekki áðan, fíflið þitt.

Leghafi.

Þú ert nú meiri asninn. Svo það er barnshafandi kona í húsinu.

Nei, sagði leghafinn. Ekki lengur. Leghafinn fæddi barn fyrir tveimur tímum.

Samkvæmt ákalli - Teslan tjónaðist - mannfall eykst

Orðlof

Myrða, drepa, vega og fella

Nýlega var framið bankarán í Stafangri. Í fréttum af því var sagt að ræningjarnir hefðu myrt lögregluþjón. Umsjónarmaður kann ekki við þessa notkun sagnarinnar myrða. Upprunaleg merking hennar er ’vega á laun’ enda er hún leidd af orðinu morð ’launvíg’. Síðar hefur sögnin fengið aukamerkinguna ’leyna’.

Í fornu máli eru þess mörg dæmi að menn hafi verið drepnir og myrtir síðan, t.d.: hann drap sveininn og vildi myrða og myrða dauðan mann. Í nútímamáli er enn talað um að fara með eitthvað eins og/sem mannsmorð ef það sem um ræðir á að fara leynt.

Ógæfumennirnir í Stafangri drápu lögreglumanninn vísvitandi, skutu hann eða felldu en þeir myrtu hann ekki í bókstaflegri merkingu. 

Umsjónarmaður las nýlega í blaði að Bandaríkjamenn hygðust myrða klerk nokkurn eins og skrifað var en síðar í sömu grein var talað um að taka klerkinn af lífi.

Kannski er það einnig svo að notkun sagnanna myrða, drepa, vega og fella sýnir að nokkru leyti afstöðu þess sem talar/skrifar til verksins. 

Í Fréttablaðinu var ritað: Morð á leiðtoga Hamassamtakanna hefur vakið hörð viðbrögð en um sama efni gat að lesa í Morgunblaðinu: Víg Ísraela á leiðtoga Hamassamtakanna á Gaza vekur hörð viðbrögð. 

Umsjónarmanni finnst fréttin í Morgunblaðinu sögð með hlutlausum hætti en ætla má að þeim sem skrifaði um sama efni í Fréttablaðið blöskri framferði Ísraelsmanna.

Íslenskt mál - þættir Jóns G. Friðjónssonar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og eins megi ekki spila þjóðsöngva þessara ríkja, samkvæmt ákalli Alþjóðaólympíunefndarinnar.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 3.3.22.                                     

Athugasemd: Hvað þýðir orðið „ákall“ þarna? Það getur þýtt ýmislegt; krafa, ósk, beiðni, vilji, ráðlegging, áminning, ávarp, hvatning, aðvörun, áskorun, eggjan, brýning, varnaðarorð, bæn, lofgjörð, þakkargjörð, lofsöngur, fyrirbæn og margt fleira.

Ég held að þetta blaðamaðurinn hafi þýtt hluta af fréttinni úr útlensku máli og sett inn ákall í staðinn fyrir, tja kannski flugvél, hestur, ær, bíll eða eitthvað álíka óskiljanlegt. 

Tillagan hér fyrir neðan er örugglega jafn góð og tilvitnunin, en hún skilst ekki heldur.

Tillaga: … og eins megi ekki spila þjóðsöngva þessara ríkja, samkvæmt flugvél Alþjóðaólympíunefndarinnar.

2.

„Alþjóðakörfuknattleikssamfélagið styður við bakið á Úkraínu í stríðinu.“

Frétt á blaðsíðu 67 í Morgunblaðinu 3.2.22.                                     

Athugasemd: Mjög hjálplegt er að styðja við bakið á þeim sem þarf aðstoð. Orðalagið er ágætlega skiljanlegt. 

Ríki og þjóðir hafa ekkert bak og því eðlilegra að orða það þannig að styðja ríkið til góðra verka, sleppa þessu með bakið.

Tillaga: Alþjóðakörfuknattleikssamfélagið styður Úkraínu í stríðinu.

3.

„… sem varð fyrir því að glæný Tesla tjónaðist þegar hann ók í poll á dögunum.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Auðvitað er ekki hægt að segja að bíll hafi skemmst. Miklu gáfulegra að segja að hann hafi „tjónast“. Eftir að ég las þetta „verkjaðist“ ég illilega og mér „hugsaðist“ ýmislegt. 

Tillaga: … sem varð fyrir því að glæný Tesla skemmdist þegar hann ók í poll á dögunum.

4.

„Enn eykst mannfall í Karkív.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Betur fer á því að segja að föllnum eða látnum fjölgi. Í verslun kann vöruúrvalið að aukast, vöxtur er í ám og eykst þá vatn.

Tillaga: Enn fjölgar föllnum í Karkív.

5.

„Þá héldu þeir áfram umsátri sínu um Maríupol, og sagði Vadím Bojtsjenkó borgarstjóri að Rússar hefðu skorið á bæði vatn og rafmagn, þrátt fyrir að nú væri miður vetur.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 4-3-22.                                     

Athugasemd: Betra er að segja að lokað hafi verið fyrir vatns- og rafmagnsleiðslur. Fréttin er engu að síður vel skrifuð og fróðleg.

Tillaga: … að Rússar hefðu lokað fyrir vatn og rafmagn, þrátt fyrir að nú væri miður vetur.