Virkja nefnd - óásættanlegt - árekstur með bifreiðunum

Orðlof

Hrossafluga

Hrossaflugan er af ættbálki tvívængna rétt eins og mýflugur og moskítóflugur. Ættarheitið er Tipulidae en það skýrir ekki heiti flugunnar. 

Hún hefur stóra og langa fætur og sker sig þannig frá mýflugunni.

Líklegast er að nafnið hafi hún fengið annaðhvort af því að fæturnir hafi þótt minna á langa leggi hestsins eða af því að þeir hafi þótt hrossalegir, það er ’grófir, klunnalegir’, í samanburði við búkinn.

Vísindavefurinn. Guðrún Kvaran prófessor. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Dibrova er sjálf stödd í Finnlandi, þar sem sendiráð hennar er staðsett.“

Frétt á visir.is.                                     

Athugasemd: Ekki er málsgreinin góð. Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Dibrova er í sendiráðinu í Finnlandi.

2.

„Guðmundur Ingi Guðbrandsson félagsmálaráðherra kallaði saman flóttamannanefnd til að …“

Frétt á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 27.2.22.                                     

Athugasemd: Flóttamannanefnd er kölluð saman og er það gott orðalag. Á vef stjórnarráðsins stendur:

Dómsmálaráðherra hyggst virkja rannsóknarnefnd almannavarna sem er sjálfstæð nefnd sem starfar í umboði Alþingis.

Af hverju er flóttamannanefndin kölluð saman en rannsóknarnefnd almannavarna „virkjuð“? Er einhver regla í þessu sem við dauðlegir megum ekki greina?

Samkvæmt Gúggöl þykir flott að „virkja“ nefndir og svo ekki sé talað um áætlanir. Þær eru ekki kallaðar saman, hittast ekki eða funda. Þessar hafa til dæmis verið virkjaðar:

1. Veitur hafa virkjað viðbragðsáætlun. Kópavogsbær.
2. Samstarfsnefnd lögreglu og sveitarfélaga á Norðurlandi vestra virkjuð. Feykir.
3. Neyðarstjórn velferðarsviðs virkjuð … Reykjavíkurborg.
4. Í Samhæfingarstöðinni fer fram samhæfing og yfirstjórn almannavarnaaðgerða með hliðsjón af almannavarnastigi og viðeigandi viðbragðsáætlun og er stöðin virkjuð þegar nauðsyn krefst. Almannavarnadeild Ríkislögreglustjóra.
5. Það væri hins vegar nauðsynlegt að geta virkjað sérstöku bindiskylduna með skömmum fyrirvara til þess að styðja við peningastefnu og þjóðhagsvarúð þegar hætta eykst á óhóflegu fjármagnsinnstreymi tengdu vaxtamunarviðskiptum. Seðlabankinn.

Atriði fjögur og fimm eru í sérstöku uppáhaldi hjá mér því þar hafa höfundarnir náð óþekktum hæðum í „skrifræðisskrifaraskrifunum“ og tekst jafnframt gera textann einstaklega gáfulegan, er mér sagt.

Sögnin að virkja er gott orð. Samkvæmt orðabókinni getur það merkt að beisla afl eða orku, til dæmis virkjun. Einnig að gera einhvern virkan, nýta starfsorku. Hvort tveggja afar gagnlegt. Öllu má samt ofgera ef allir eru virkjaðir. Minnir á hið bráðfynda orð sem notað er þegar einhverjum er illt, „verkjaður“. Ég er nú annars frekar „óverkjaður“ nema fyrir hádegi á sunnudögum.

Í nefndum, stjórnum og ráðum situr oft fólk með sérþekkingu. Því liggur í augum uppi að þegar neyðarstjórn kemur saman er verið að gera hana gagnlega, nýta starfsorku þeirra sem í henni sitja. Yfirleitt dugar að kalla fólkið saman, í því er virkjunin fólgin.

Við almenningur tölum einfeldningslega um að nefndir og hópar hittist og áætlanir séu teknar í gagnið eða í notkun. Svona er nú gáfnamunurinn á gáfaða fólkinu og alþýðunni.

Tillaga: Engin tillaga

3.

„Segir ákvörðun Pútíns óásættanlega.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Árið 1984 kom út íslensk enska orðabók Arnar og Örlygs. Hún var og er enn stórmerkileg, mikið þrekvirki að semja hana og gefa út. Á þessum tíma var orðið „óásættanlegur“ ekki til. Í bókinni er enska orðið „unacceptable“ þýtt sem: 

óaðgengilegt, það sem er ekki hægt að fallast á eða sætta sig við, ótækur

Spekingarnir sem standa að Íslenskri nútímamálsorðabók benda á að í stað „óásættanlegt“ megi átölulaust nota orð eins og óboðlegt, óaðgengilegt, ótækt, forkastanlegt, óviðunandi, ófullnægjandi, óþolandi og illþolandi. 

Jafnvel enska samheitaorðabókin mín segir að í stað „unaceptable“ sé hægt að nota fjölda annarra orða. Hér eru dæmi:

insufferable, unsatisfactory, impermissible, inadmissible, inappropriate, unsuitable, undesirable, unreasonable, objectionable, insupportable; offensive, obnoxious, disagreeable, disgraceful, deplorable, terrible, distasteful, displeasing, improper, unseemly …

Íslenskt mál er líka afar fjölbreytt og engin ástæða til að hengja sig í sama orðið eða orðalagið. Í fréttum getur það beinlínis skemmt málið enda þýðir „unacceptable“ ekki „óásættanleg“ jafnvel þó ekki sé hægt að sætta sig við ákvörðun Pútíns.

Tillaga: Segir ákvörðun Pútíns óþolandi.

4.

„Á Ísafirði er þannig útlit fyrir að það kyngi niður snjó, einkum í eftirmiðdaginn og í kvöld.“

Færsla á Facebook 28.2.22.                                     

Athugasemd: Orðið eftirmiðdagur hefur fyrir löng náð ná fótfestu í málinu. Þegar ég var í menntaskóla fyrir allnokkrum árum var brýnt fyrir okkur að nota frekar orðið síðdegi í staðinn. Og það hef ég gert síðan enda gott afbragðs orð.

Málgreinin er frekar hroðvirknislega orðið að minnsta kosti hefði Ólafur Oddsson íslenskukennari gert athugasemdir við hana. Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Útlit er fyrir að á Ísafirði muni kyngja niður snjó, einkum síðdegis og í kvöld.

5.

„Síðar um dag­inn var bif­reið ekið norður Löngu­hlíð þegar ann­arri bif­reið var ekið vest­ur Úthlíð, inn á Löngu­hlíð og varð árekst­ur með bif­reiðunum.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Er það frétt ef tveir bíla rekast hvor á annan? Málsgreinin er illa orðuð. Óþarfa nástaða er með orðinu bifreið. Niðurlag málsgreinarinnar er klúður. Tillagan er mun skárri.

Fjölmiðlar þurfa að hætta að birta svokallaða dagbók löggunnar. Í henni eru sjaldnast neitt markvert.

Hér er annað sorglega illa skrifuð málsgrein í fréttinni:

Á mánu­dag­inn var vöru­bif­reið ekið suður Hálsa­braut að gatna­mót­um Drag­háls þegar fólks­bif­reið var ekið aust­ur Drag­háls inn á Hálsa­braut og varð árekst­ur með bif­reiðunum. Ann­ar öku­mann­anna var flutt­ur á slysa­deild.

Skrýtið þetta orðalag að „árekstur verði með bifreiðum“. Er ekki viss um hvort það komi frá löggunni eða blaðamanni fréttarinnar. Í alþýðumáli merkir þetta einfaldlega árekstur. Lýsingin er of ítarleg.

Eftirfarandi er skárra:

Á mánudaginn rákust saman fólksbíll og vörubíll á mótum Dragháls og Hálsabrautar. Ökumaður fólksbílsins var fluttur á slysadeild.

Ég giska á að sá sem slasaðist hafi ekið fólksbílnum. En var hann fluttur á slysadeild? Heitir hún ekki bráðamóttaka?

Hér er eitt gott ráð fyrir nýliða í blaðamennsku: Ekki skrifa of ítarlega um mál sem vart standa undir nafni sem frétt.

Tillaga: Árekstur varð í gær á mótum Lönguhlíðar og Úthlíðar.

6.

„Algjört logn inni í skógi.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Viðskipta-Mogganum 2.3.22.                                   

Athugasemd: Svona er oft sagt, líklega til að leggja áherslu á lognið. Sumir segja rosalegt logn, mikið logn, svakalegt logn og svo framvegis. Þetta eru dæmigerðar áherslur í talmáli. Tillagan mín er vonlaus, þar vantar lognið áherslu talmálsins.

Þó má hafa í huga að sé lognið ekki algjört ber það önnur nöfn, til dæmis kul, gjóla eða andvari. Sérstaða lognsins er mikil í talmáli. Enginn segir „algjört kul“.

Stundum er hvasst, rok eða stormur og þá segja spaugsamir að lognið sé á mikilli hreyfingu. Og viðstaddir glotta, brosa, hlægja …

Tillaga: Logn er inni í skógi.