Ísjaki ferðast - hríðaraðstæður - öfurölvi aðili - hryðjuverkasamtök næla sér í fólk

Orðlof

Döfin

Þegar sagt er að eitthvað sé á döfinni stendur það fyrir dyrum eða er í undirbúningi. 

Orðið döf er tæplega notað nema í þessu sambandi en mun merkja ‘rass á (stóru) dýri’, áður fyrr var t.d. sagt um dýr sem lágu eða sátu á rassinum að þau ‘lægju á döf’. 

Orðtakið að vera á döfinni er talið eiga rætur að rekja til atferlis hunda sem liggja oft fram á lappir sínar þegar þeir hvílast en rísa upp þegar þeir hugsa sér til hreyfings og setjast gjarnan á afturendann áður en þeir fara á stjá.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„A23a losnaði nýlega frá hafsbotni þar sem hann hefur staðið í 37 ár og ferðast nú með hafstraumnum.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Aðeins fólk ferðast, dauðir hlutir og dýr ferðast ekki. Fólk stjórnar sínum ferðum sem dauðir hlutir gera ekki. 

Margt berst með hafstraumum til Íslands. Nefna má trjáboli frá Síberíu. Þeir nefnast einu nafni rekaviður, ekki „ferðaviður“ af ástæðum sem liggja í augum uppi. Reki nefnist það sem finnst á sjávarströndum. Til er orðið rekís og vart þarf að útskýra hvernig það er myndað.

Ísjakinn sem ber hið skrýtna heiti A23a rekur um höfin, berst með straumum.

Tillaga: A23a losnaði nýlega frá hafsbotni þar sem hann hefur staðið í 37 ár og berst nú með hafstraumnum.

2.

„Eldurinn náði þó ekki að dreifa sér þar sem vegfarendur sem voru með slökkvitæki bar að garði.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Hér hefði mátt orða málsgreinina betur. Eldur getur breiðst út sem er nokkuð skárra orðalag en „að dreifa sér“. Orðtakið að bera að garði á engan vegin við þegar fólk er á þjóðvegi og enginn garður sem markar heimili fólks.

Tillaga: Eldurinn náði þó ekki að breiðast út því vegfarendur sem voru með slökkvitæki áttu leið hjá.

3.

„Hríðaraðstæður verða á Hell­is­heiði frá klukk­an 17 í dag og fram á nótt.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: „Hríðaraðstæður“ er furðulegt orð. Er átt við að spáð sé hríð á Heiðinni? Sé svo hver er munurinn á hríð og „hríðaraðstæðum“?

Tillaga: Hríðaraðstæður verða á Hell­is­heiði frá klukk­an 17 í dag og fram á nótt.

4.

„Dyraverðir á skemmtistað í miðbænum óska eftir aðstoð lögreglu við að fjarlægja ofurölvi aðila af staðnum.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Ofangreint er birt á Vísi og er orðrétt úr svokallaðri dagbók löggunnar. Aðili er oft notað sem feluorð þegar rætt er um konu. Að vísu eru konur líka menn en það hefur algjörlega farið framhjá löggunni.

Löggan skrifar svo þessa dularfullu málsgrein:

Aðilinn fluttur á lögreglustöð en í þá kom í ljós að engar kröfur voru á hendur honum og aðilinn því laus.

Nástaðan stingur í augu. Hvers vegna var maðurinn (karl eða kona) fluttur á lögreglustöðina ef tilefnið var ekkert? Var þegar þangað kom skyndilega svo vel runnið svo vel af manninum (karlinum eða konunni) að óhætt var að sleppa honum (karlinum eða konunni) út í myrkrið. Minni spámenn (karlar eða konur) sem drekka frá sér allt vit eru látnir sofa úr sér í fangaklefa. Sjaldnast snarrennur af slíkum (karli eða konu) þó það geti að sjálfsögðu gerst.

Fínt þykir að nota „aðili“, ber vott um afburða gáfur. Sérstaklega eru eftirfarandi samsetningar taldar afar vel heppnaðar:

ábyrgðaraðili 
dreifingaraðili
eignaraðili
hönnunaraðili
innheimtuaðili
söluaðili
útgáfuaðili
viðbragðsaðili

Ekki nota ábyrgðarmaður, dreifandi, eigandi, hönnuður, innheimtumaður, seljandi, útgefandi eða lögga, slökkvilið, sjúkralið og björgunarsveit. Slíkt gerir bara alþýða manna, ekki heldra fólk.

Tillaga: Dyraverðir á skemmtistað í miðbænum óska eftir aðstoð lögreglu við að fjarlægja fullan mann af staðnum.

5.

„Samtök sem telja um 60 þúsund meðlimi í 43 löndum.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 28.11.23. 

Athugasemd: Mér hefur alltaf fundist skrýtið þegar sagt er að hópur telji þetta og þetta marga. Þannig er aldrei talað í mín eyru. Enginn segir í daglegu tali að alþingismenn telji sextíu og þrjá menn, heldur að þeir séu þetta margir.

Í fréttinni segir:

Bjarki var áður forseti ELSA á Íslandi til tveggja ára …

Flestir myndu segja að maðurinn hafi verið forseti í tvö ár.

Tillaga: Í samtökunum eru um 60 þúsund manns í fjörtíu og þremur löndum.

6.

„Hamas-liðar hafa skilað á þriðja tug fanga sem þeir nældu sér í úr …“

Forystugrein Morgunblaðsins 28.11.23. 

Athugasemd: Þegar hryðjuverkasamtök ræna fólki er rangt að segja að þau hafi „nælt sér í“ fólkið. 

Í forystugreininni segir:

Í þeim hópi var fjögurra ára barn, en Hamas hafði drepið foreldra hennar …

Þetta gengur ekki upp. Barn er hvorugkyns orð og foreldrar þess voru drepnir, ekki foreldrar „hennar“. Annað hvort er barnið sagt stúlka eða ábendingarfornafnið taki þá kyn af orðinu barn. 

Tillaga: Hamas-liðar hafa skilað á þriðja tug fanga sem þeir rændu úr ….

7.

„Viðbragðsaðilum í Indlandi tókst rétt í þessu að kom­ast að 41 manni …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Á vef Reuters segir:

Indian rescuers break through debris to reach 41 men trapped in tunnel …

Á fréttamiðlum er talað um „recurers“ sem á íslensku merkir björgunarmenn eða björgunarliðar. Hvergi er talað um að „viðbragðsaðilar“ hafi verið þarna við störf. Orðavalið er hugsunarleysi í blaðamanninum sem skrifar fréttina.

Tillaga: Björgunarliðum í Indlandi tókst rétt í þessu að kom­ast að 41 manni ….

Skrúfan lá niðri - mæta þörf fyrir húsnæði - 34 manns handteknir

Orðlof

Orð leidd af öðrum

Á hinn bóginn geta orð verið skyld, þ.e. leidd af sömu rót, þótt þau séu frábrugðin hvert öðru. 

Málfræðingar þekkja ýmiss konar aðferðir til að leiða orð af öðrum, t.d. hljóðskipti (bera – bar), hljóðvarp (bar – bæri) og klofningu (berg – bjarg). 

Slík ferli eru tiltölulega einföld. Hins vegar virðast orð eins og á og ægir við fyrstu sýn of ólík til þess að vera skyld. Þó hafa verið færð sannfærandi rök fyrir því að þau séu leidd af sömu rót … 

 Þórhallur Eyþórsson. Tungutak. Morgunblaðið 25.11.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Grind­vík­ing­ar hafa mátt yf­ir­gefa heim­ili sín vegna yf­ir­vof­andi hættu á eld­gosi og framtíðin myrkr­um hul­in.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er nokkuð tilgerðaleg málsgrein og hefði að ósekju mátt vera einfaldari enda er það alltaf farsælla í fréttaskrifum.

Tillaga: Grind­vík­ing­ar hafa þurft að yf­ir­gefa heim­ili sín vegna hættu á eld­gosi og framtíðin er óviss.

2.

„… kom í ljós að bil­un væri í skrúf­búnaði skips­ins. Önnur skrúfa skips­ins ligg­ur því niðri.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Skrýtið orðalag, skrúfan „liggur niðri“. Strandaði skipið? Nei, skrúfan er óvirk, líklega bilaður öxull eða eitthvað þaðan af verra.

Ótrúlegt að blaðamaðurinn skuli ekki hafa áttað sig á þessu.

Tillaga: … kom í ljós að bil­un væri í skrúf­búnaði skips­ins. Önnur skrúfa skips­ins bilaði.

3.

„Stytta séra Friðriks verður tekin niður.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 24.11.23. 

Athugasemd: Þetta er rétt svo langt sem það nær. Varla verður hún lögð á hliðina þegar hún er komin „niður“. Líklegast verður hún fjarlægð og ekkert að því að orða það þannig.

Þegar sagt er frá því að styttum hafi verið steypt af stalli vegna stjórnmála eða voðaverka segir yfirleit á ensku: „The statue was taken down.“ Eða „removed“.

Hins vegar er þetta ekki stytta Friðriks heldur styttan af séra Friðriki en það skiptir þó ekki öllu máli.

Tillaga: Styttan af séra Friðriki verður fjarlægð.

4.

„Rútuslys varð á Holtavörðuheiði.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 25.11.23. 

Athugasemd: Gott hjá blaðamanni Moggans, vel skrifað. Slakir skrifarar hefðu sagt að slysið hefði „átt sér stað“ á Holtavörðuheiði. Slys verða, slysstaðurinn er á Heiðinni. Lögguelskir blaðamenn tala um „vettvang“.

Lakara er þó að blaðamaðurinn notar draslorðið „viðbragðsaðili“ um þá sem koma til aðstoðar. Líklega á hann við lögreglu, sjúkraflutningamenn, Landhelgisgæsluna og björgunarsveitir. Allra þessara er getið í fréttinni en engu að síður eytt plássi í að kalla þá öðru hvoru „viðbragðsaðila“. Til hvers? Hvorki í lögum, reglugerðum eða annars staðar er þetta orð nefnt. Það er aðeins til í hausnum á blaðamönnum.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Mæta þörf fyrir húsnæði.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 25.11.23. 

Athugasemd: Þarna hefði mun betur farið á því að segja að þörfin verði uppfyllt.

Í enskri orðabók segir: 

„to meet demand(s)" means to be supply enough products and/or services to satisfy the desire of people who wish to buy them. 

Í íslenskri orðabók segir að ’mæta’ geti verið sögn og einnig atviksorð:

Sagnorð: Hitta einhvern á ferð: Ég mætti henni í dyrunum. Hann mætir snemma í vinnuna.

Atviksorð: Þetta er mæta gott. Mér líður mæta vel.

Grundvallarmunur er á notkun og beitingu þessara sagna á íslensku mæta og á ensku „to meet“. 

Nokkuð langt er síðan ég sat á skólabekk utan Íslands og lærði markaðsfræði á ensku. Eitt af grundvallaratriðunum var að greina þarfir og óskir og leitast við að uppfylla þær. Þeim var aldrei „mætt“. Það var ekki fyrr en löngu síðar að blaðamenn og aðrir skrifarar (útlærðir á ensku) fóru að þýða ensk orð beint yfir á íslensku. Síðar hafa margir stuðst við Google-Translate sem er afar ófullkomið þýðingarforrit, hefur engan skilning á blæbrigðum íslenskunnar.

Sé ofangreind tilvitnun í ensku orðabókina þýdd með aðstoð Google-Translate er eftirfarandi niðurstaðan:

„að mæta eftirspurn(um)“ þýðir að bjóða upp á nægilega mikið af vörum og/eða þjónustu til að fullnægja löngun fólks sem vill kaupa þær.

Þar höfum við það.

Svo má láta GT þýða íslenskuna yfir á ensku og fæst þá allt annað orðalag. Líklega má endalaust halda áfram slíkum leik en GT skilur ekki íslensku heldur þýðir vélrænt. Slíkt má ekki henda þá sem eru afskaplega góðir í ensku.

Tillaga: Uppfylla þörf fyrir húsnæði.

6.

„Alls 34 manns hafa verið hand­tekn­ir í Dyfl­inni …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Manns er eignarfallið að maður. Eiríkur Rögnvaldsson skýrir þetta út í ítarlegum pistli á vefsíðu sinni.

Hann segir að töluorð sem ekki eru nafnorð geta tekið með sér manns; átta, tólf, tuttugu og svo framvegis.

Eiríkur segir:

En það er ekki hægt að nota manns með hvaða tölum sem er. 

Ég get ekki sagt *tveir / þrír / fjórir manns, og ekki heldur *tuttugu og einn / tveir / þrír / fjórir manns. 

Aftur á móti finnst mér eðlilegt að segja fimm / sex / sjö manns o.s.frv.

Eiríkur Rögnvaldsson nefnir í pistli sínum háu tölurnar sem að vísu eru beygjanlegar en taka með sér ’manns’. Hann segir:

Niðurstaðan er því sú að sé litið fram hjá hundrað er í máli margra – e.t.v. flestra – eingöngu hægt að nota manns með óbeygjanlegum tölum og tölum sem líta út fyrir að vera óbeygjanlegar (þúsund) eða eru hafðar óbeygðar (milljón).

Afskaplega fróðlegt.

Tillaga: Alls hafa 34 menn verið hand­tekn­ir í Dyfl­inni …

Útsýni yfir Esju - raungerast - fundur fór fram - endurteknir jarðskjálftar

Orðlof

Hæstaréttarmálaflutningsmaður

Fólk hefur lengi velt fyrir sér þessari spurningu og gert sér leik að því að búa til orð eins og 

Vaðlaheiðarvegavinnuverkfærageymsluskúr eða jafnvel hæstaréttarmálaflutningsmannsvinnukonuútidyralyklakippuhringur. 

Slík orð koma auðvitað ekki fyrir í venjulegu máli en í raun og veru má hugsa sér að halda endalaust áfram að prjóna við þau. 

Menn hafa aftur á móti athugað hversu löng orð koma fyrir í raunverulegum textum og komist að því að þau verði tæpast lengri en 8-10 atkvæði. 

Í einni athuguninni reyndist lengsta orðið sem greinilega var ein heild vera ellefu atkvæði. Það var undirstöðuatvinnufyrirtæki en sjálfsagt er hægt að finna fleiri orð af sömu lengd í öðrum textum.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Garður­inn sem um­lyk­ur húsið er gró­inn og þaðan er fal­legt út­sýni yfir Esj­una.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Garðurinn er umhverfis einbýlishús. Nokkuð vantar upp á að hann umlyki til dæmis veggi, glugga og þak.

Hæsti hluti Esju er 914 metrar hár og nefnist Hábunga. Ekkert hús er nógu hátt svo frá því sjáist yfir Esjuna. Frá mörgum húsum af ýmsum stærðum er útsýni til Esju.

Í fréttinni segir:

… en það stát­ar af þrem­ur svefn­her­bergj­um og einu baðher­bergi.

Í Íslenskri orðsifjabók segir að sögnin að státa merki að hreykja sér, gorta, láta mikið. Hefur einhver heyrt um hús sem hreykir sér eða gorti? Varla. Státa á við fólk, síður dauða hluti.

Þetta er skárra:

… en í því eru þrjú svefn­her­bergi og eitt baðher­bergi.

Tillaga: Garður­inn er gró­inn og þaðan er fal­legt út­sýni til Esju.

2.

„Jarðskjálfti af stærðinni 3,7 mældist klukkan 05:35 í morgun, um þrjá kílómetra vestur af Kleifarvatni.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Ekki er óalgengt að árekstur verði í Ártúnsbrekku í Reykjavík. Enginn sómakær blaðamaður myndi orða það þannig að hann hefði orðið þremur km austur af gatnamótum Miklubrautar og Kringlumýrarbrautar.

Jarðskjálftamælar Veðurstofunnar eru víða, meðal annars við Kleifarvatn. Sá nam skjálfta sem varð í Móhálsadal, það er vestan við Sveifluháls, um þrjá km frá mælinum. 

Í fréttum á skjálftinn að vera aðalatriðið, ekki hversu langt hann er frá mælinum. Áreksturinn var í Ártúnsbrekku. Skjálfti varð í Móhálsadal, mun skemur frá Djúpavatni en Kleifarvatni. 

Tillaga: Jarðskjálfti sem mældist 3,7 stig mældist varð klukkan 05:35 í morgun skammt frá Djúpavatni í Móhálsadal.

3.

„Úkraína hefur gert margar tilraunir til að fara yfir ána og halda stöðu sinni þar, sem nú virðist loks vera að raungerast.“

Frétt á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 20.11.23. 

Athugasemd: Sögnin „raungera“ er draslorð. Mörg önnur eru betri, til dæmis að takast.

Tillaga: Úkraína hefur oft reynt að fara yfir ána og ná þar fótfestu, sem nú virðist loks hafa tekist.

4.

„Í morg­un fór fram sam­ráðsfund­ur sér­fræðinga Veður­stof­unn­ar, Há­skóla Íslands og al­manna­varna.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Er ekki einfaldara og skýrara að orða þetta eins og gert er í tillögunni? Það sem á annað borð ’er’ hlýtur að „fara fram“.

Í fréttinni segir:

… sýna að landrisið í Svartsengi er tals­vert hraðara en áður en kviku­gang­ur­inn myndaðist …

Þetta má orða á betri veg:

… sýna að landið rís talsvert hraðar í Svartsengi en áður en kviku­gang­ur­inn myndaðist …

Merkingin hefur ekkert breyst. Hið fyrra gengur út á nafnorðið „landris“ rétt eins og í ensku. Hið síðara byggir á sagnorðinu ’rísa’. 

Og hvað með það? Jú, í fréttinni er sextán sinnum talað um „landris“ sem er alltof mikið. Nástaða dauðans.

Aldrei er nefnt að ’land rísi”, orðalag sem mætti sjást mun oftar. 

Tillaga: Í morg­un var sam­ráðsfund­ur sér­fræðinga Veður­stof­unn­ar, Há­skóla Íslands og al­manna­varna..

5.

„Allra leiða leitað til standa með Grind­víkingum“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Þarf að „elita leiða“ til að standa með Grindvíkingum? Er ekki nóg að þeir hafi neyðst til að flýja bæinn sinn? 

Þetta er frekar bjánaleg málsgrein.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Byggingarverkfræðingur telur áríðandi að breyta hönnun Fossvogsbrúarinnar áður en hún kemur til framkvæmda.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Hvað er átt við með orðalaginu „áður en hún kemur til framkvæmda“? Líklega er átt við byggingu hennar sem í sjálfu sér er framkvæmd. Hins vegar er eðlilegra að orða þetta eins og gert er í tillögunni.

Tillaga: Byggingarverkfræðingur telur áríðandi að breyta hönnun Fossvogsbrúarinnar áður en hún verður byggð.

7.

„Konan kvartaði undan miklum dynkjum þegar gengið var um gólfið í kjölfar vinnunnar.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Allir vita hvað kjölfar er. Oft er talað um það sem gerist í kjölfar atburða af einhverju tagi. Í mörgum tilvikum er einfaldara að nota forsetninguna ’eftir”. 

Æði langt er á milli kjölfars og smíðavinnu innanhúss. Þess vegna er betra að sleppa orðalagi sem á ekki efnislega við. 

Tillaga: Konan kvartaði undan miklum dynkjum þegar gengið var um gólfið eftir framkvæmdirnar.

8.

„Grindvíkingar hafa mátt þola endurteknar jarðskjálftahrinur síðan Reykjanesskagi rumskaði.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Jarðskjálftar endurtaka sig ekki, þeir koma aftur og aftur. Sé skammt á milli má segja að hrinurnar séu sífelldar.

Varla er hægt að segja að bolti sem skoppi lendi „endurtekið“ á gólfi. 

Grjót sem fellur úr klettabelti skellur af og til í hlíðinni, ekki endurtekið.

Ökumaður sem lendir í umferðarteppu þarf í sífellu að taka af stað og svo stöðva, ekki aka endurtekið eða stöðva endurtekið.

Á Landspítalanum fæðast börn dag hvern, þó ekki endurtekið.

Í fréttinni segir:

Einmitt þannig tók Ísland að hlaðast upp, í endurteknum eldgosum yfir tugi milljóna ára.

Þetta er ekki rétt. Gosin voru ekki endurtekin heldur komu í sífellu upp ný og ný eldgos.

Tillaga: Grindvíkingar hafa mátt þola sífelldar jarðskjálftahrinur síðan Reykjanesskagi rumskaði.

Sérstakt að verða meistari - aukið viðbragð - ég sé okkur ekki ná í sigur

Orðlof

Hérlendis og erlendis

Orðið erlendis merkir ’í útlöndum’ og hefur þannig gagnstæða merkingu við hérlendis. Lengst af hefur það eingöngu verið haft um dvöl í öðrum löndum, t.d. er hægt að segja 

„Þau hafa búið erlendis árum saman“. 

Á síðustu árum hefur borið á því að þetta orð sé notað með hreyfingarsögnum, eins og fara, og þá í merkingunni ‘til útlanda’. 

Þetta brýtur í bága við hefðbundna merkingu og notkun orðsins og særir málkennd margra. 

Þess vegna hefur verið amast við setningum eins og 

„Ætlarðu að fara erlendis í sumar?“ 

í stað þess að segja „til útlanda“.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sér­stakt að verða heims­meistari í nánast tómri höll.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Sérstakur er lýsingarorð og getur merkt svo óskaplega margt í nútímamáli. Hvað átti handboltamaðurinn við? Var þetta áhugavert, ógleymanlegt, sérkennilegt, minnisstætt, stórkostlegt, skemmtilegt og svo framvegi.

Útlendur íþróttamaður sagði um daginn að Grindavík væri sérstakur staður. Hvað átti hann við? Var þetta sagt í neikvæðum eða jákvæðum tón. Hvort var hann hrifinn af bænum eða þótti hann ljótur?

Vinur minn sagði um daginn að kunningi okkar væri vægast sagt frekar sérstakur.

Unglingsstúlkan sagði að bíómyndin hafi verið æðislega sérstök. Hún var greinilega hrifin.

Allir vita að aðstæður í Grindavík eru nú afar sérstakar.

Sérstök lög um vernd mikilvægra innviða á Reykjanesi voru samþykkt 13. nóvember 2023.

Sérstakur er merkilegt orð eins og hér hefur sérstaklega verið rakið. Skyldi merkingin hafa breyst og hana þurfi að ráða í af því samhengi sem hún er í.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hraun sem kæmi upp milli Sund­hnúks og Haga­fells gæti sent hraun til vest­urs í átt að Svartsengi, til aust­urs og suðaust­urs og þar með í átt að Grinda­vík, og það sama gerðist ef hraun færi til suðurs meðfram Grinda­vík­ur­vegi.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er illskiljanlegt. Blaðamaðurinn les ekki yfir það sem hann skrifar. Lesandi skilur ekkert.

Í fréttinni segir:

Eins og fjallað hef­ur verið um á mbl.is hef­ur at­hygli jarðvís­inda­manna að und­an­förnu beinst í aukn­um mæli að Sund­hnúki og Haga­felli. Kvika er tal­in streyma upp af miklu dýpi við Sund­hnúk og við Hagafell er jafn­vel talið lík­leg­ast að gjósa muni, komi til þess.

Í sannleika sagt er þetta bölvað hnoð. Eftirfarandi er skárra:

… und­an­förnu beinst sífellt meir að Sund­hnúki og Haga­felli. Þar er talið að kvika streymi upp af miklu dýpi og muni hugsanlega enda með gosi.

Aukinn mælir er leiðinlegt orðalag.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Aukið við­bragð í kjöl­far grunsamlegra manna­ferða.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Viðbragð merkir samkvæmt orðabókinni snöggur kippur eða svörun af einhverju tagi. 

Í fréttinni er fjallað um meiri gæslu vegna óæskilegra mannaferða. Lögga sem er viðmælandi blaðamannsins segist hana vera með „takmarkað viðbragð“. Líklega er átt við að ekki séu nógu margar löggur til að sinna eftirliti og þá á löggan við að gæsla verði efld. 

Sé ekki nægur mannskapur til gæslustarfa ætti að orða það þannig. Ekki búa til eitthvað sem kann að vera gáfulegt eða flott. Alþýðlegt mál er alltaf best.

Sá sem rekur olnbogann óvart í eitthvað tekur viðbragð og segist hafa meitt sig í „vitlausa beininu“. Komi þetta aftur fyrir og maðurinn félli á gólfið er þá hægt að segja að hann „taki aukið viðbragð“?

Ekki er öll vitleysan eins á degi íslenskrar tungu.

Tillaga: Gæsla efld í kjöl­far grunsamlegra manna­ferða..

4.

„Segir viðbúið að staðan á Reykjanesskaga hafi áhrif á ríkissjóð“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Tillagan er skárri en tilvitnunin.

Tillaga: Býst við að staðan á Reykjanesskaga verði ríkissjóði dýr.

5.

„Ég sé okkur ekki ná í sigur.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Líkast til eru allir orðnir skyggnir eða þeir horfi í kristalskúlu eða í kaffibolla eða í spil. 

Íþróttablaðamenn segja að lið geti „náð í sigur“. Þeim er meinilla við að einhver sigri eða tapi.

Tillaga: Ég býst ekki við sigri.

6.

„Sá reynslu­­mesti klárar stúdentinn.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Rýr orðaforði skýrir margt.

Tillaga: Sá reyndasti klárar stúdentinn.

Sigdalur - öryggi hverfur á braut - kvika undir kvikugangi

Orðlof

Deyja fyrir aldur fram

Orðasambandið deyja fyrir aldur fram (’of snemma, fyrr en vænta mátti’) er af sama toga en í nútímamáli gætir þess nokkuð að það sé notað í myndinni um aldur fram, t.d:

deyja langt um aldur fram (12.11.06). 

Hér gætir ugglaust áhrifa frá merkingu orðasambandsins um of, sbr. e-ð er (einum) um of. 

Sömu tilhneigingar gætir reyndar einnig í orðasambandinu rasa fyrir ráð fram en af því er einnig kunnugt afbrigðið rasa um ráð fram. 

Hvorug myndanna deyja um aldur fram né rasa um ráð fram styðst við uppruna.

Til fróðleiks má geta þess að elsta dæmi um orðasambandið um of er frá 16. öld: 

*Um of var syndin sterk. 

Atviksorðið of stendur hér sem nafnorð í svipaðri merkingu og ’megn, afl’. 

Jón G. Friðjónsson, Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Skipið nötraði þegar stór­ir skjálft­ar sendu af stað hljóðbylgj­ur og skullu á fley­inu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þarna hefði betur farið á því að skrifa eins og segir í tillögunni. Fréttin er hins vegar fróðleg.

Tillaga: Skipið nötraði þegar stór­ir skjálft­ar sendu af stað hljóðbylgj­ur sem skullu á því.

2.

„Óttast að fjölskyldan missi allt sem hún hafi unnið fyrir.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þetta er dálítið undarleg fyrirsögn. Hvað er það sem „fólk hefur unnið fyrir“? Einfaldlega það sem hún á.

Eftir að hafa lesið inngang fréttarinnar stendur: „Fólk óttast að missa allt sitt.“ Í þessu felst kjarni málsins og hefði fyrirsögnin átt að vera þannig.

Tillaga: Óttast að fjölskyldan missi allt sitt.

3.

„Seg­ir Úlfar í sam­tali við mbl.is að það verði gert í holl­um en aðgerðin gagn­vart öðru holl­inu er far­in af stað.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Fréttin fjallar um leyfi fyrir Grindvíkinga til að sækja verðmæti í hús sín. Holl getur merkt áfangi, hópur eða álíka, allt eftir samhenginu. 

Hvað er átt við með „aðgerð gagnvart öðru hollinu“? Þetta er illskiljanlegt og forsetning gangvart hjálpar ekkert.

Blaðamaðurinn gætir sín ekki á nástöðunni, holl og holl. Tillagan er skárri.

Betur fer á því að skrifa fréttina í þátíð.

Í fréttinni stendur, nástaðan er feitletruð en hún er samt ekki aðalatriðið:

Seg­ir hann að með þess­um hætti komi ekki til þess …

Sjaldan fer vel á því að byrja málsgrein á sagnorði nema verið sé að spyrja einhvers. Hér eru þrjú dæmi:

Segir hann að með þessum hætti verði það ekki gert?
Segir hann að með þessum hætti verði það ekki gert.
Hann segir að með þessum hætti verði það ekki gert.

Talsverður munur er á þessu. Hvert myndi lesandinn vilja að stæði í fréttinni?

Tillaga: Úlfar sagði í samtali við blaðamann að það verði gert í hollum og hafa nú tvö farið af stað. 

4.

„Íslenska landsliðið sýndi góða frammistöðu gegn Tyrkjum.“

Kvöldfrétt í Ríkisútvarpinu 13.11.23. 

Athugasemd: Íþróttablaðamenn á Ríkisútvarpinu eru elskir að nafnorðalýsingum rétt eins og enskumælandi þjóðir. Sjaldan segja þeir að segja að íþróttamenn hafi staðið sig vel. 

Tillaga: Íslenska landsliðið stóð sig vel gegn Tyrkjum.

5.

„Sigdalurinn hefur sigið í nótt og er enn á hreyfingu …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Sigdældina í Grindvík má ekki kalla „sigdal“ vegna þess að hún hefur engin einkenni dals. Ekki frekar en að segja að holt og hæðir séu fjöll. Öskjuhlíð og Breiðholt eru ekki fjöll. Akureyrarkirkja stendur ekki á fjalli. Gígur er ekki dalur, laut er ekki dalur, ekki dæld, hvilft ekki heldur. Ekið var á bílinn minn um daginn og dæld myndaðist, ekki dalur.

Þessi sigdæld myndaðist vegna þess að land yfir kvikuganginum seig um einn metra að jafnaði. 

Tillaga: Sigdældin hefur sigið í nótt og er enn á hreyfingu …

6.

„Margrét kveðst óviss um að hún geti snúið aftur heim þegar öryggið sem fylgja skal heimilinu er horfið á braut.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Málsgreinin er í lagi en niðurlagið óþarft. Það sem er horfið er einfaldlega farið, hér hreinlega gufað upp. 

Til fróðleiks má nefna það sem Jón G. Friðjónsson segir á vef Málfarsbankans:

Þegar í elsta máli eru þess fjölmörg dæmi að no. braut hafi glatað orðfræðilegri merkingu og standi þá sem ao. í hlutverksmerkingu, þ.e. orðasambandið fara á braut/brott/burt er hliðstætt e. go away og þ. weggehen. Til einföldunar má segja að grunnmyndir af ao. séu þrjár:

braut, brott og burt.

Af hverri myndanna þriggja eru kunn allmörg afbrigði.

Miðað við upphaflega merkingu orðsins braut sem er vegur, leið, slóð, er varla hægt að segja að aðrir en menn fari á braut, það er fari sinn veg. Varla fer lykt á braut, þægindi eða þá öryggi. Ótalmargt hverfur.

Tillaga: Margrét kveðst ekki vita hvort hún geti snúið aftur heim því öryggi heimilisins er horfið.

7.

„Frey­steinn Sig­munds­son jarðeðlis­fræðing­ur seg­ir að kvik­an á Reykja­nesskaga sé á litlu dýpi und­ir kviku­gang­in­um …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Vonandi skaðast kvikugangurinn nú ekki af kvikunni sem er undir honum.

Grínlaust. Orðalagið getur varla staðist. Miklu frekar að í stað kvikugangs eigi að standa sigdæld. Hins vegar er þetta undarlega orðalag endurtekið síðar í fréttinni og þrátt fyrir það skilur lesandinn ekkert. Skilur blaðamaðurinn það sem hann skrifaði?

Að öllum líkindum er verið að tala um yfirborðið, ekki tómt rými neðanjarðar sem kvika geti komist upp í. Sé svo ætti tóma rýmið að kallast eitthvað annað en kvikugangur.

Í fréttinni er talað um „sigdal“ í stað sigdælar. Enginn dalur hefur myndast í Grindavík. Sigdældin er á yfirborðinu og undir er kvikugangur sem nefnist svo vegna þess að í honum er kvika. Þegar kvika í slíkum gangi hefur kólnað er talað um berggang. Þeir sjást víða eftir að mýkra berg í kringum þá hefur rofnað, til dæmis í móbergi.

Tillaga: Frey­steinn Sig­munds­son jarðeðlis­fræðing­ur seg­ir að kvik­an á Reykja­nesskaga sé á litlu dýpi und­ir sigdældinni ….

Verða að ósk - hraun sem ferðast - Sundahnjúgagígar

Orðlof

Sambandlaus máltilfinning

N.8: Litlu sigrarnir eru fleiri því að þeim fréttamönnum hefur fækkað sem taka máltilfinningu sína úr sambandi. Og virðuleg menntastofnun, sem hafði breytt nafngiftinni „starfsmannafundur“ í vandræðaorðið „starfsfólksfund“, sneri ákvörðun sinni við þegar þetta var orðið aðhlátursefni innan skólans. 

N.9: Og starfsmaður við Háskóla Íslands fór allt í einu að kalla sig „forkonu“ í einni nefndinni og brást ókvæða við léttu gríni sem gert var að þessu. Annar starfsmaður bætti svo um betur og vildi verða „forynja“. 

Baldur Hafstað. Tungutak á blaðsíðu 30 í Morgunblaðinu 4.11.23.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þeir vildu ekki verða að þeirri ósk.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Þetta er alls ekki nógu gott, ekki bjóðandi.

Tillaga: Þeir vildu ekki verða við óskinni.

2.

„Vefmyndavél RÚV hefur verið komið fyrir á Þorbirni. Vélin snýr i norðvestur með útsýni yfir Þórðarfell.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Ranglega er sagt að það sjáist yfir Þórðarfell, það sést til þess, ekki yfir. 

Tillaga: Vefmyndavél RÚV hefur verið komið fyrir á Þorbirni. Vélin snýr í norðvestur sést meðal annars til Þórðarfells.

3.

„Ég tel þó að viðbragðsliðar og aðrir séu eins langt og slíkt nær þokkalega undirbúnir …“

Frétt á blðsíðu 4 í Morgunblaðinu 6.11.23.. 

Athugasemd: Orðið viðbragðsliði er skárra en draslorðið „viðbragðsaðili“. Hins vegar bögglast fyrir lesandanum hverjir þessir „aðrir“ eru. Líklega er átt við Happdrætti Háskólans, kór Öldutúnsskóla og „aðra“.

Hvorugt þessara orða, viðbragðsliði eða „viðbragðsaðili“ eru nauðsynleg. Þeir sem bregðast við eru yfirleitt lögreglan, slökkvilið, sjúkralið, björgunarsveitir og aðrir sem koma þar að sem þörf er á aðstoð.

Hér áður fyrr var engin þörf á að hafa eitthvað sameiginlegt orð yfir ofangreind lið og engum blaðamanni ofraun að nefna þau.

Sumum finnst að Íslendingar verði að eiga eigin „response team“ að hætti útlendra. Í fljótfærni hnoðaði einhver saman orðunum viðbragð og aðili (andstyggilega ljótt orð) og útkoman var draslorðið sem allir blaðamenn virðast þurfa að nota.

Tillaga:Ég tel þó að lögreglan, slökkvilið, sjúkralið, björgunarsveitir séu þokkalega undirbúnir …

4.

„Við getum fengið kvikustróka sem geta framleitt hraun sem ferðast með nokkurra kílómetra hraða á klukkustund …“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 6.11.23. 

Athugasemd: Hraun ferðast ekki, þau renna nema köld séu. Hraun úr gígnum Rauðabotni rann fimmtíu og fimm km. Það væri líklega í dag kallað „hraunferðalag“. 

Fólk ferðast um landið og jafnvel til útlanda. Hraun gera það ekki. Bílar ferðast ekki, þó er talað um bílaferðalög vegna þess að fólk stjórnar bílum. Aldrei er talað um hraunferðalög.

Enskumælandi segja:

We can get magma plumes that can produce lava that travels at several kilometers per hour …

Ekkert er að þessu orðalagi, svona er enskan. Sumir villingar segja að grettistak sem hrynji úr fjallshlíð „ferðist“ að rótum hennar. Þá má sleppa því að tala um skriðu og taka þess í stað upp „grjótferðalög“ eða „efnisferðir“

Tillaga: Myndast geta kvikustrókar með hrauni sem rennur með nokkurra kílómetra hraða á klukkustund …

5.

„Vísbendingar séu um að kvika sé á hreyfingu á svæði sem liggur frá Sundhnjúgagígum í norðri í átt að Grindavík.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Mistök má laga. Í öllum tölvum blaðamanna eru forrit sem leiðrétta stafsetningu. Þar að auki eru til landakort á netinu og í þeim er jafnvel hægt að leita að örnefnum. 

Hnúkurinn er samkvæmt korti Landmælinga efsti hlutinn á Hagafelli norðan við Grindavík, örskammt frá Þorbjarnarfelli. Sundhnúksgígar eru þar fyrir norðan og eru gígaröð sem gengur í norðaustur.

Þarna er líka Sýlingarfell, líka skrifað Sýlingafell. Torkennilegt örnefni. Í Íslenskri orðsifjabók segir að sögnin að sýla merki að gera skarð eða skoru í eitthvað. Sýling, sýldur getur verið fjármark, eyrnamark. Og viti menn efst í Sýlingarfelli er lægð, vera má að nafn fjallsins sé dregið af henni, sýlingunni.

Tillaga: Vísbendingar séu um að kvika sé á hreyfingu á svæði sem liggur frá Sundhnúksgígum í norðri í átt að Grindavík.

6.

„Ef að gos kem­ur upp í sjó …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað breytist ef tengingunni að er sleppt? Ekkert. Merkingin breytist ekkert. Þess vegna er hún aldrei notuð í þessu samhengi. 

Tillaga: Ef gos kem­ur upp í sjó …

7.

„Hann tekur fram að hann viti ekki mikið um hvernig voðaskotið hafi átt sér stað.“

Frétt á visir.is. 

Athugasemd: Allt virðist „eiga sér stað“. Málsgreinin er illa samin. Hafi viðmælandinn sagt þetta ber blaðamanninum að færa orðalag hans til betri vegar. Það hefði verið báðum til sóma.

Tillaga: Hann tekur fram að hann viti ekki mikið um voðaskotið.

Slys sem raungerist - einhverjum dögum síðar - það er, það er, það er

Orðlof

Eigðu góðan dag

Vertu gæfu allrar án
allt þitt hreppi Drómi lán
ettu mör og mygluskán,
misstu í brækur þvag.
Ávallt sé þér voðinn vís
vertu svo með njálg og lýs,
ettu það sem úti frýs:
EIGÐU GÓÐAN DAG!

Bjarki Karlsson (2014). 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… sem evrópskt lággjaldaflugfélag, sem starfar á hinum mjög svo samkeppnishæfa Norður-Atlantshafsmarkaði, hefur skilað arðbærri ársfjórðungsniðurstöðu.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Þarna er átt við að á markaðnum sé mikil samkeppni. Vitnað er í norskan fluggreinanda eins og það er kallað og hann segir á Linkedin:

… operating in the highly competitive North-Atlantic market …

Blaðamaðurinn þýðir þetta beint og útkoman er röng. Ekki er átt við að svokallaður Norður-Atlantshafsmarkaður sé samkeppnishæfur. Tillagan er skárri.

Tillaga: … sem evrópskt lággjaldaflugfélag á Norður-Atlantshafsmarkaði þar sem samkeppnin er mikil, hefur skilað arðbærri ársfjórðungsniðurstöðu 

2.

„Sendinefnd háttsettra lögreglufulltrúa frá Portúgal ferðaðist til Bretlands fyrr á þessu ári til að …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Venjulega er sagt að menn fari frá einu landi til annars. Þeir sem ferðast eru á ferðalagi, leggja land undir fót, fara til annarra landa, skoða heiminn.

Heimildin getur verið vefur enska fjölmiðilsins Guardian en þar segir:

Earlier this year, a delegation of police officers travelled from Lisbon …

Blaðamaðurinn þýðir þetta beint sem á ekki við. 

Á ruv.is er sama frétt og þar stendur réttilega:

Breska ríkisútvarpið greinir frá því að sendinefnd portúgölsku lögreglunnar hafi farið til Bretlands …

Á vef Ríkisútvarpsins stendur:

Goncalo Amaral, rannsóknarlögreglumaðurinn sem leiddi rannsókn málsins til að byrja með en var seinna fjarlægður, skrifaði til að mynda bók …

Hér er eins og byrjandi skrifi. Lögreglumaðurinn var „fjarlægður“. Hvað var gert við manninn. Var hann handtekinn? Var farið með hann eins og hlut, fjarlægður af einum stð og settur eitthvað annað? Og sá „fjarlægði“ skrifaði „til að mynda bók“. Hvað merkir þetta orðalag?

Í fréttinni stendur:

Þess utan hafa hjónin þurft að standa undir fjölmörgum ásökunum á netinu um að þau hafi drepið dóttur sína og hulið glæpinn.

Líklega er þetta bein þýðing úr ensku, „hulið glæpinn“.

Tillaga: Sendinefnd háttsettra lögreglufulltrúa frá Portúgal fór til Bretlands fyrr á þessu ári til að …

3.

„Hugmyndin með þessari tækni er að við getum lagt mat á umferðaröryggi áður en að það raungerist slys.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 31.10.23. 

Athugasemd: Þetta er afar illa skrifað. Orðið „raungera“, eiginlega drasl. Hingað til hefur sögnin að vera þótt ágæt og varla ástæða til að henda henni. Tillagan er nokkuð skárri.

Tillaga: Hugmyndin með tækninni er að leggja mat á umferðaröryggi áður en að slys verður.

4.

„Ein­hverj­um dög­um síðar hafi byssu­menn farið inn í húsið og skotið alla fjöl­skyld­una til bana þegar …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Skrýtið að láta einhver koma í stað nokkur. Heimildin er vefur CNN en þar stendur:

Days later, gunmen returned and “shot all nine members of the family, who were …

Blaðamaðurinn reynir ekki að þýða þetta. 

Á Málfarsbankanum segir:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) 

Fólk sem hefur iðkað lestur frá barnæsku myndi aldrei rugla þessum tveimur orðum saman, einhver og nokkur.

Tillaga: Nokkrum dög­um síðar hafi byssu­menn farið inn í húsið og skotið alla fjöl­skyld­una til bana þegar …

5.

„Það er mikið óréttlæti í heiminum en af og til verður það yfirþyrmandi.“

Aðsend grein á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 1.11.23.. 

Athugasemd: Hver er ritfær? Líklega eru flestir þokkalega ritfærir. Sumir segja að allt sé gott sem skilst. Þó er ýmislegt sem veldur því að sumir höfundar skrifa betur en aðrir.

Greinar í dagblöðum eru oft lítt áhugavekjandi. Kemur margt til. Nefna má að sumir skrifa of langt mál, aðrir skrifa óskipulega, enn aðrir komast ekki að kjarna síns mál fyrr en í lokin. Þannig má lengi telja.

Eitt af því lakara er þegar höfundar byrja málsgreinar á það. Orðið kallast stundum aukafrumlag því það hefur engin áhrif á sögnina sem ræður. Þó verður að taka það fram að stundum er nær ómögulegt að komast hjá aukafrumlaginu, það veit sá sem þetta skrifar. Hitt þroskar hvern mann ef hann reynir að skrifa sig framhjá því. Oftast er það til bóta.

Fyrir lesandann er verulega slæmt komist höfundur greinar ekki að kjarna máls fyrr en í lokin. Sá sem hér skrifar hefur hér fallið í þann pytt og ætti því að byrja aftur en gerir það auðsjáanlega ekki.

Höfundur greinarinnar í Mogganum byrjar fjórar málsgreinar í röð á orðinu það sem er ekki góður stíll:

1. Það er mikið óréttlæti …
2. Það var yfirþyrmandi … 
3. Það er ekki til afsökun …
4. Það sama á við um árás …

Hann hefði getað umorðað þetta og þannig hefði greinin orðið skárri. Berum saman tilvitnunina og tillöguna. 

Taka skal fram að hér er hvorki verið að álasa höfundi né verið að gagnrýna greinina efnislega.

Tillaga: Mikið óréttlæti er í heiminum en af og til verður það yfirþyrmandi.