Menning ríður til falls, feðurnir sem stofnuð Bandaríkin og Nábrókin sem fer fram

Orðlof

Altan

Altan er eitt af mörgum tökuorðum úr dönsku sem voru algeng fyrr á öldinni. Síðan tók orðið svalir við og nú heyrist danska orðið sjaldan. […]

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… bestu staðirnir til að búa á ef siðmenningin myndi ríða til falls.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Ofnagreind tilvitnun á ekki við reiðmennsku af neinu tagi. Orðatakið að riða til falls er þekkt og á ekkert skylt það að ríða, hvorki hestum né öðrum. 

Sá sem riðar er óstyrkur á fótunum. Sumir fá sjóriðu þegar í land er komið. Í jarðskjálftum getur ýmislegt riðað til falls. Svo er líka með ýmis ríki. Þýskaland nasismans riðaði til falls í lok seinni heimsstyrjaldarinnar og féll svo. Sama beið kommúnismans víðast í veröldinni.

Svo má spyrja sig hvort siðmenningin „falli“ vegna „… fjármálakreppu, loftslagsbreytingum, náttúruhamförum eða alvarlegs heimsfaraldurs.“? Breytist fólk í fól og umturnast allir í einu vetfangi eins og í hamfaramyndum frá Ameríku? Ég held að siðmenningin falli seint þrátt fyrir að ýmislegt sem við byggjum á breytist.

Tillaga: … bestu staðirnir til að búa á ef siðmenningin myndi riða til falls.

2.

„Þeir feður, sem stofnuðu Bandaríkin með sjálfstæðisyfirlýsingu 1776 og stjórnarskrá 1787 …“

Grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 30.7.21.                                     

Athugasemd: Í Bandaríkjunum er haldið upp á þá sem sömdu sjálfstæðisyfirlýsinguna og eru þeir kallaðir „the founding fathers“ í upphöfnum þjóðernisstíl. 

Lítil þörf er á því að kalla þessa menn „feður“ á íslensku, jafnvel þó þeir hafi átt börn. Jón forseti væri varla titlaður sem forseti í erlendri umfjöllun því hann var ekki forseti heldur var þetta titill formanns Hins íslenska bókmenntafélags.

Í greininni segir:

19 af 27 aðildarríkjum Evrópusambandsins …

Aldrei skal byrja setningu á tölustöfum. Það ætti höfundurinn að vita enda er hann fjölfróður og ágætlega ritfær.

Að öðru leyti er greinin afskaplega fróðleg og þess virði að lesa.

Tillaga: Þeir sem stofnuðu Bandaríkin með sjálfstæðisyfirlýsingu 1776 og stjórnarskrá 1787 …

3.

„Gosið getur staðið í einhver ár.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Margir gera engan greinarmun á fornöfnunum einhver og nokkur 

Flestir hljóta að átta sig á muninum, ef ekki væri ráð að taka upp lestur bókmennta og safna þannig í orðaforðann.

Á málið.is segir:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. 

• Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) 
• Þetta kostar nokkrar milljónir. Kostnaðurinn skipti milljónum. (Síður: „þetta kostaði einhverjar milljónir“.)

Í máli fjölmiðlamanna er orðið sjaldgæft að notað sé fornafnið nokkur. Það er mikill skaði. Fornafnið „einhver“ er orðið algengara en þörf er á.

Tillaga: Gosið getur staðið í nokkur ár.

4.

„Smáhátíðin Nábrókin í Trékyllisvík á Ströndum er ein örfárra sem fara fram um verslunarmannahelgina …“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Allt „fer fram“ en engu fer fram. Smáhátíðin með skemmtilega nafninu „fer fram“, en samt verður hún í Trékyllisvík.

Í hljóðvarpsauglýsingu æpir óðmála drengur í mikilli geðshræringu og segir að brekkusöngurinn í Vestmannaeyjum „fari fram“ í beinu streymi. 

Næst má búast við því að sunnudagsmessan „fari fram“ á Rás eitt. Ég held að ég standi nú upp og fari fram í eldhús enda „fer fram matargerð“ þar. Svo má klykkja út með þeirri fullyrðingu að í skólum „fari fram nám“ og vænst er framfara hjá hverjum og einum.

Tillaga: Smáhátíðin Nábrókin í Trékyllisvík á Ströndum er ein örfárra (sem verða) um verslunarmannahelgina …

5.

„Neytendasamtök kærðu framferði Amazon og héldu því fram að fyrirtækið safnaði persónulegum gögnum og beitti þeim í leyfisleysi gegn auglýsingamarkhópum.“

Frétt á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 31.7.21.                                     

Athugasemd: Þetta er löng málsgrein, eiginlega of löng. Fyrri hlutinn skilst en síðasta setningin er algjörlega óskiljanleg. 

Þarna segir að Amazon beiti persónulegum gögnum gegn auglýsingamarkhópum og það í leyfisleysi. Eitthvað hefur nú farið úrskeiðis í þýðingunni. 

Eitt er að vera góður í ensku og annað og miklu vandasamara er að geta þýtt hana á skiljanlega íslensku.

Í þessari örstuttu frétt segir einni:

Þetta er ekki í fyrsta sinn sem Amazon sætir sektum …

Þetta er ekki rangt en einfaldara hefði verið að segja:

Þetta er ekki í fyrsta sinn sem Amazon er sektað …

Sögnin að sæta er kunn. Maður sætir lagi, sætir gagnrýni sætir refsingu og svo framvegis. Sögnin merkir að verða fyrir, sitja um, valda, þola og álíka eins og segir á málið.is. Orðið er tengt sitja, sát, sátur og sæti.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Það er erfitt að setja það í orð.“

Frétt á blaðsíðu 19 í Morgunblaðinu 31.7.21.                                    

Athugasemd: Í skemmtilegu og vel skrifuð viðtali við hjólreiðamenn verður ágætum blaðamanni á. Hefði hann ekki átt að skrifa eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan?

Tillaga: Þetta er erfitt að orða.

Nostra að húsi, lærisveinar þjálfara og fljótustu löggubílarnir

Orðlof

Íþrótt

Íþrótt er samsett orð þó lítið sé. Seinni hluti orðsins er líklega skyldur orðinu þróttur afl, þol; hreysti, en hinsvegar er fyrri hlutinn, í-, nokkur ráðgáta. 

Oft er talið að það sé sprottið af orðunum ið og íð (sbr. iðn). Upphaflega hefði orðið þá átt að vera íð-þrótt og gæti merkt: ‘iðn stunduð af þrótti og elju’, enda hafði orðið mun víðari merkingu áður fyrr og var notað um ýmiss konar athafnir sem kröfðust ákveðinnar leikni, t.d. hannyrðir og kveðskap.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… notuðu öll frí í fimm ár til að nostra að húsinu.“

Myndatexti á frettabladid.is.                                      

Athugasemd: Sögnin að nostra er falleg. Ekki er ljóst hver uppruni þess er, en það merkir að vinna hægt og af nákvæmni eins og segir á málinu.is.

Ég þekki orðalagið að nostra við eitthvað. Þeir eru til sem nostra við hárið á sér, ég þarf þess ekki. Fullyrða má að rangt sé að orða það svo að verið sé að „nostra að einhverju“.

Tillaga: … notuðu öll frí í fimm ár til að nostra við húsið.

2.

„Laxness var fyrirlitinn alveg.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Nokkur vandi er að taka viðtöl sem ætluð eru til flutnings í hljóðvarpi og sjónvarpi. Spyrja þarf réttra spurninga, koma viðmælandanum á flug og á eftir að klippa, henda því sem ekki er áhugavert. Sumir kunna slíkt afar vel og margir þeirra starfa á rás eitt á Ríkisútvarpinu.

Svo vandast málið þegar gott viðtal er skrifað niður til birtingar á vef stofnunarinnar. Sérkenni viðmælandans verða oft að engu eins og ofangreind tilvitnun ber með sér. Áherslan á „alveg“ er sönn og gegnheil í tali en verður nánast að horngrýti í rituðu máli. Þess vegna er mikilvægt að færa það til betri vegar sem maðurinn segir. Auðvitað er það hart en nauðsynlegt engu að síður.

Hvernig á þá að orða ofangreint svo vel fari í rituðu máli? Hér er tillaga.

Þess ber að geta að viðtalið er afar skemmtilegt og má hiklaust mæla með því við alla.

Tillaga: Laxnes var algjörlega fyrirlitinn.

3.

„Lærisveinar Arons Kristjánssonar í Barein voru nálægt því að vinna sinn fyrsta leik í handboltakeppninni á Ólympíuleikunum í Tókýó í dag.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Flestar þjóðir senda fullnuma einstaklinga í landsleiki en ekki lærlinga í íþróttinni.

Þetta er ekkert grín. Fjölmargir íþróttablaðamenn halda að þeim leyfist að breyta merkingu orða. Lærisveinn merkir nemandi eða lærlingur. Fullorðnir menn sem fá laun fyrir að iðka íþrótt sína eru ekki lærlingar. Þeir taka við fyrirskipunum og leiðbeiningum frá þjálfara sínum og reyna síðan að útfæra á leikvellinum. Fráleitt er að kalla leikmenn lærisveina, slíkt ber vitni um lélegan málskilning. 

Tillaga: Leikmenn Arons Kristjánssonar í Barein voru nálægt því að vinna sinn fyrsta leik í handboltakeppninni á Ólympíuleikunum í Tókýó í dag.

4.

„Hún sagði í samtali að lausagjóska sem enn er til staðar sé öll að hverfa vegna vatns- og vindrofs.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 27.7.21.                                     

Athugasemd: Berum saman tilvitnaða textann hér fyrir ofan við tillöguna fyrir neðan. Í henni er sleppt orðalaginu „sem enn er til staðar“. Tillagan er miklu betri og skýrari.

Lausagjóska er líklega aska, vikur og gjall. 

Tillaga: Hún sagði í samtali að lausagjóska sé að hverfa vegna vatns- og vindrofs.

5.

„Nokkuð stöðugur straumur ferðamanna hefur komið til landsins að undanförnu.“

Myndatexti á forsíðu Morgunblaðsins 27.7.21.                                     

Athugasemd: Orðið straumur er myndlíking; fólk streymir til landsins. Því er líkt við læk eða á sem streymir niður á við eða sjávarstraumar.

Straumur kemur varla né fer, hann er. Þar af leiðandi er ofmælt er segir í textanum að „straumur ferðamanna komi til landsins“. 

Tillaga: Nokkuð stöðugur straumur ferðamanna hefur verið til landsins að undanförnu.

6.

„Fljótustu löggubílarnir.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Nokkur munur er á lýsingarorðunum fljótur og hraðskreiður, sé rætt um bíla. Aldrei eru bílar fljótir, en þeir geta verið hraðskreiðir. 

Flestir hljóta að greina muninn á þessum tveimur orðum. Að minnsta kosti virðist blaðamaðurinn gera það því í fréttinni er talað um hraðskreiða bíla, ekki fljóta. Líklega hefur einhver annar skrifað fyrirsögnina.

Tengt þessu er árátta sumra íþróttablaðamanna að tala um „fljótasta markið“ í boltaleikjum. Þá er átt við mark sem skorað er sem næst upphafi leiks. Þess ber að geta að mörk í fótbolta og handbolta eru alltaf á sama stað, njörvuð niður. 

Tillaga: Hraðskreiðustu löggubílarnir.

Fremja músík, fá mikinn sýnileika og sigla í háu vatni

Orðlof

Íslenskan hvarf í Kanada

Fjölmargir sem komnir voru á efri ár á seinni hluta síðustu aldar höfðu þá sögu að segja að þeir hefðu lært íslensku í foreldrahúsum en hún hefði síðan verið barin úr þeim í skóla þar sem börnum var bannað að tala íslensku við félaga sína til þess að þjálfa þau í ensku. 

Málið lokaðist því smám saman inni á heimilum og orðaforðinn takmarkaðist við fjölskyldulíf og persónulegar frásagnir. Opinber umræða fór fram á ensku. 

Enda þótt margir hafi lært að lesa á íslensku skrifuðu þeir lítið á því máli og fengu ekki mikla skipulega þjálfun við málnotkun og málbeitingu.

Tungutak. Gísli Sigurðsson. Blaðsíða 20 í Morgunblaðinu 24.7.21. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það var yndislegt að halda áfram að „fremja“ músík. Og frábært að einhver var að hlusta …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Vel gert hjá blaðamanninum að setja orðið fremja í gæsalappi. Bendir til að að hann skilji að orðalagið „fremja músík“ er ekki gott. Best hefði verið ef hann hefði breytt orðalagi viðmælandans á svipaðan hátt og er í tillögunni hér fyrir neðan.

Gefum ekki eftir og leitumst við að tala eðlilegt mál. Auðvitað hefur orðið músík fyrir löngu fengið þegnrétt í íslensku máli. Hins vegar er orðið tónlist svo undurfagurt að það má ekki gleymast.

Tillaga: Það var yndislegt að halda áfram að semja tónlist. Og frábært að einhver var að hlusta …

2.

„… þegar við erum að reyna að byggja upp nýja búð Mt. Hekla.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 22.7.22.                                     

Athugasemd: Af réttinni má ráða að fyrirtækið Rammagerðin sé að opna verslun sem á að heita „Mt. Hekla“. Skammstöfunin er enska og merkir „mount“ eða „mountain“, það er hæð eða fjall.

Metnaður margra fyrirtækjaeigenda er sáralítill. Þeir vaða áfram i blindni, vilja gera út á útlenda ferðamenn og nota til þess nafn eldfjallsins Heklu og bæta við ensku skammstöfuninni „mt“. Er mönnum algjörlega sama um íslenskt mál?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Húsavíkurbær fékk mikinn sýnileika á síðasta ári …“

Frétt á blaðsíðu 38 í Morgunblaðinu 22.7.22.                                     

Athugasemd: Hvað merkir að „fá sýnileika“? Þeir sem rembast við að skilja gætu komið með á skýringu að bærinn hafi verið „áberandi“ í fjölmiðlum á síðasta ári.

Hins vegar eru sumir þannig gerðir að þeir kunna ensku betur en íslensku. Sjaldan er ofsagt að enskan er nafnorðamál en íslenskan byggir á sagnorðum. Oft er betra að lengja aðeins setningar eða málsgreinar til að koma réttri hugsun til skila. 

Á sömu opnu og ofangreind frétt birtist er dálítið skondin auglýsing, raunar er hún samsett. Í efri hluta hennar auglýsir fyrirtækið „Kaldbaks Kot“. Að vísu ættu orðin að vera eitt; Kaldbakskot, en margir ljúga sig frá íslenskri réttritun. Væri hér farið eftir niðurlægingarstefnunni ætti fyrirtækið að heita „Kaldbakur cottage. 

Hægra megin er auglýsing frá fyrirtæki sem kallast „Geosea“ og býður upp á nokkuð sem heitir „geothermal sea baths“. Ég er ekki vel að mér í útlenskum málum og veit ekkert hvað átt er við. Sé þó að á ljósmyndinni er fólk í vatni sem er heitt því gufa stígur upp.

Ég hef mikið dálæti á Húsvík en aldrei mun ég fara í bað í „geosí“. Hef ekki geð í mér að heimsækja íslensk fyrirtæki sem heita útlenskum nöfnum.

Tillaga: Húsavíkurbær var áberandi á síðasta ári …

4.

„… en henni barst tilkynning um fjórar kindur á bjargbrún í Tindaskaga neðan Skjaldbreiðar.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Tindaskagi er sunnan í Skjaldbreið, ekki „neðan“ hennar. Í fréttinni á vef Ríkisútvarpsins er vitnað í skrif meðlima í björgunarsveit á Facebook. Þar er sama orðalag; „neðan Skjaldbreiðar“. 

Blaðamenn verða að skoða heimildir sínar með varúð, ekki afrita texta án þess að gæta að því hvað segir í honum. Hins vegar styður myndbandið sem fylgir fréttinni við hana og er afar athyglisvert.

Það sem hér er sagt er ekki alveg einhlítt. Stundum er sagt að hinn eða þessi staðurinn sé undir fjallinu. Þó ekki bókstaflega heldur er átt við að hann sé við brekkurætur eða nálægt þeim.  

Skáldið og presturinn Matthías Jochumson bjó eitt sinn á Móum á Kjalarnesi. Einu sinni sat hann ásamt vini sínum, sem ég man ekki í augnablikinu hver var, í heimspekilegum samræðum. Matthías sagði þá í háfleygu þönkunum sínum; Hvað skyldi nú Esjan vera þung? Og vinurinn svaraði að bragði: Það ættir þú að vita sem býrð undir henni.

Tillaga: … en henni barst tilkynning um fjórar kindur á bjargbrún í Tindaskaga sunnan Skjaldbreiðar.

 

5.

„Setningarathöfn Ólympíuleikanna fer nú fram.“

Hádegisfréttir Ríkisútvarpsins 23.7.21.                                     

Athugasemd: Líklega átti þulurinn við að verið sé að setja Ólympíuleikanna. Auðvitað skiptir miklu máli að tala ekki óbreytt alþýðumál. Sem betur fer hefja margir blaðamenn sig upp yfir flatneskjuna og skrifa einstaklega fagurt stofnanamál sem byggir á nafnorðum rétt eins og gert er í tungumálinu sem talað er í flestum sjónvarpsmyndum og bíómyndum.

Tillaga: Nú er verið að setja Ólympíuleikanna.

6.

„Þessi 35 ára gamla hlaupadrottning er skráð til leiks í …“

Frétt á blaðsíðu 10 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 24.7.21.                                     

Athugasemd: Í fréttum um íþróttir eru algeng tilgerðaleg skrif. Þetta er leiðigjarnt til lengdar vegna þess að við lesendur viljum bara fá fréttirnar án skrúðmælgi.

Sú sem sagt er frá hefur verið sigursæl í hlaupum og á ugglaust skilið titilinn hlaupadrottning. Ekki skal það gagnrýnt en hvað hefur orðið um einfalt mál í íþróttalýsingum?

Tillaga: Hún er 35 ára og tekjur þátt í …

7.

„Það er hægt að sigla í þeim í 5-8 sentimetra háu vatni og …“

Frétt á blaðsíðu 24 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 24.7.21.                                   

Athugasemd: Varla er ég einn um að skilja ekki þessa málsgrein. Helst dettur manni í hug að hér sé átt við að vatnið sé þetta djúpt. Vatn er sjaldnast hátt nema ár í vexti og stöðuvötn sem hafa stækkað vegna leysinga. Yfirleitt eru ár og vötn talin djúp eða grunn.

Tillaga: Hægt er að sigla þeim í 5 til 8 sentímetra djúpu vatni …

Meira attitjúd, láta í ljós gagnrýni og Korputorg stækkar

Orðlof

Banaspjót

Orðtakið berast á banaspjót þýðir „að sækjast hvor eftir annars lífi“. 

Berast á er gagnverkandi merkingar (bera hvor á annan), sbr. að slást (slá hvor annan). Berast á banaspjót er þannig í rauninni = bera hvor á annan banaspjót, þ.e. hvor um sig ber banaspjót á hinn, þeir beita vopni hvor gegn öðrum. 

Villan að berast á banaspjótum kemur upp þegar menn hafa misskilið þetta þannig að á ætti að stýra þágufalli. 

Berast á banaspjótum er svokölluð alþýðuskýring, tveggja alda gömul.

Wikipedia.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Komið meira „attitjúd“ í okkur.“

Frétta á mbl.is.                                      

Athugasemd: Annað hvort eiga fréttir að vera á íslensku eða ekki. Slettur koma ekki til greina. Með þeim síast inn sú hugsun að það sé í lagi að blanda saman íslensku og ensku. Fjölmiðlar bera mikla ábyrgð á þessari hnignun málsins.

Blaðamaður á að koma hugsun viðmælanda síns til skila, ekki dreifa vitleysunni sem hrekkur út úr honum. Annað hvort ber að þýða slettuna eða nota óbeina ræðu.

Í fréttinni segir:

Við erum bún­ir að sýna mik­inn karakt­er í síðustu leikj­um …

Af hverju er ekki sagt:

Við höfum staðið okkur vel í síðustu leikj­um …

Eða:

Við höfum verið sterkir í síðustu leikj­um …

Fyrir hvern unninn leik í fótbolta fær lið þrjú stig. Eitt stig fyrir jafntefli. Í útlöndum er talað um „points“. Blaðamönnum þykir fínna að tala um „punkta“ en stig og leiðrétta þess vegna ekki viðmælendur sína sem þeir eiga að gera. Punktur.

Tillaga: Kominn meiri hugur í okkur.

2.

„Danska upplýsingastofnunin Datatilsynet, sem er sambærileg við Persónuvernd hér á landi, hefur látið í ljós harða gagnrýni á ríkislögreglu Danmerkur …“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 20.7.21.                                     

Athugasemd: Fljótfærnin virðist stundum vera að drepa blaðamenn, jafnvel þá reyndustu á Morgunblaðinu. Orðalagið að „að láta í ljós gagnrýni“ þekkist ekki og telst tóm vitleysa vegna þess að hingað til hefur sögnin að gagnrýna verið notuð. Með góðum árangri.

Furðulegt er hversu algengt loðið orðalag virðist hafa náð tökum á mörgum blaðamönnum. Nefna má dæmi eins og „kalla eftir“ sem enginn veit hvort merkir krefjast, biðja, óska, vilja eða álíka. „Láta í ljós gagnrýn“ er af sama toga og veit enginn hvað merkir enda gjörsamlega út í hött.

Tillaga: Danska upplýsingastofnunin Datatilsynet, sem er sambærileg við Persónuvernd hér á landi, hefur gagnrýnt ríkislögreglu Danmerkur harðlega …

3.

„Bretarnir koma við afléttingu ferðahafta.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 20.7.21.                                     

Athugasemd: Ein og sér er þessi setning óskiljanleg. Það er ekki fyrr en lesandinn álpast til að lesa fréttina að hann skilur merkinguna. Skárra hefði verið að skrifa eins og segir í tillögunni hér að neðan.

Vandinn er hins vegar sá að Skotar, Walesbúar og Norður-Írar búa enn við meiri takmarkanir á ferðafrelsi en Englendingar. Því er ofsagt að Bretar muni koma því vissulega er Englendingar hluti þeirra.

Tillaga: Englendingar koma því ferðahöftum er aflétt.

4.

„Miklar verðsveiflur á mörkuðum vegna áhyggna af kórónuveirunni.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 21.7.21.                                     

Athugasemd: Margir kunna að velta því fyrir sér hvort beygingin sér rétt. Áhyggjur er kvenkynsorð í fleirtölu og beygist svona:

áhyggjur
um áhyggjur
frá áhyggjum
til áhyggna/áhyggja

Orðið hefur því tvær myndir í eignarfalli. Svo má því bæta við að það er líka til í eintölu en svo virðist sem hún sé minna notuð. Ég hef þó ekki áhyggju af því.

Þráhyggja er hins vegar eintöluorð, er ekki til í fleirtölu. Orðið merkir að hafa hugsun sem þráfaldlega sækir á mann, maður er heltekinn af einhverju.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Korputorgið stækkar.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 4 í Viðskiptablaði Morgunblaðsins 21.7.21.                                     

Athugasemd: Börn stækka sem og öll dýr frá þeim degi er þau fæðast. Hús stækka hins vegar ekki, þau eru stækkuð. Dauðir hlutir stækka varla og þó. Stöðuvatn stækkar, jökull stækkar og svo má áfram telja. 

Sumir kunna ekki við þegar sérnöfn fá viðskeyttan greini. Tek undir með þeim. Forðast það eins og heitan eldinn. Þó ek ég framhjá Korputorgi er ég ætla að ganga á Esjuna.

Tillaga: Korputorg stækkað.

Aðstoð varðandi eldsneyti, sætir þar fangelsi og hundruð er saknað

Orðlof

Framburður

Í seinni tíð hins vegar, og þá er ég eiginlega að meina á síðustu mánuðum, hef ég tekið eftir hinum ýmsu tilbrigðum við framburð sérhljóða í miðjum orðum. Ég veit ekki hvort þetta er kerfisbundið, a.m.k. er þetta ekki bundið við latmælin hakka og lakka (hækka, lækka), mér finnst þetta beinlínis út og suður, en hef hvorki á því haldbærar skýringar né fræðiheiti. Kannski ég reyni að færa hér fram nokkur dæmi, því ég hef í alvörunni tekið glósur. 

Þetta byrjaði með hangikjötinu. Sjónvarpsauglýsing um jólin sagði: „Íslenskt hangikjöt, höfðin sem við elskum“ (hefðin). Og þá fór ég að skrifa niður. 

Barn í viðtali sagði „það var arfitt að vera einn heima“ (erfitt), en ég bar mig síður eftir línum barna. 

„Hvað var það sem tröflaði?“ spurði þá manneskja í útvarpinu og ég fór aftur að glósa. 

„Kannski akkert (ekkert),“ var svarið, „en þarna eru einstaklingar sem landa (lenda) milli kerfa“. 

Tungutak á blaðsíðu 20 í Morgunblaðinu 17.7.21. Sigurbjörg Þrastardóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og hefur jafnvel sjálft þurft að fá aðstoð varðandi eldsneyti frá Íran!“

Forystugrein Morgunblaðsins 16.7.21.                                     

Athugasemd: Við fyrstu sýn fannst mér þetta hálf hjárænulegt orðalag, ekki vitlaust en illa skrifað. Í Málfarsbankanum segir:

Orðinu varðandi er oft hægt að sleppa. Frekar skyldi tala um að njóta stuðnings meirihluta þingmannanna í viðræðunum en „njóta stuðnings meirihluta þingmanna varðandi viðræður“.

Með stoð í þessu finnst mér tillagan hér fyrir neðan miklu betri. Sleppa hreinlega „aðstoð varðandi“. 

Á öðrum stað í Málfarsbankanum segir og er mælt með því að lesa allan kaflann en hér er örstutt brot úr honum:

Elsta dæmi sem ég fann í fórum mínum með forsetningunni varðandi (’er varðar, snertir’) er frá árinu 1947: 

Sonur gullsmiðsins á Bessastöðum. Bréf til Gríms Thomsen og varðandi hann. 

Þetta dæmi finnst mér ágætt og það er talsverður munur á bréfum um Grím Thomsen og bréfum varðandi Grím Thomsen.

Einnig segir í forystugrein Morgunblaðsins:

Tekið er eftir því í Bandaríkjunum hversu slöpp og bitlaus viðbrögðin þeirra sem sjá um ákvarðanir Hvíta hússins hafa verið. 

Þakka má fyrir að þarna sé ekki notað rassbagan „ákvarðanataka“. Engu að síður er þetta arfaslæm málsgrein. Skárra hefði verið að orða þetta á þessa leið:

Tekið er eftir því í Bandaríkjunum hversu slöpp og bitlaus viðbrögð ríkisstjórnarinnar hafa verið.

Þeir sem „sjá um ákvarðanir Hvíta hússins“ er ríkisstjórn Bandaríkjanna [„the government“ eins og þarlendir orða það). Enginn „sér um ákvarðanir Hvíta hússins“ enda ákveður það ekki neitt þó oft sé nafn hússins notað sem samheiti yfir ríkisstjórnina.

Af stílnum má ráða að Davíð Oddsson skrifaði ekki forystugreinina.

Tillaga: … og hefur jafnvel sjálft þurft að fá eldsneyti frá Íran!

2.

„Þá voru ellefu nemendur til viðbótar handteknir og ráðist var inn á heimili 18 blaðamanna, að minnsta kosti þrír þeirra voru …“

Frétt á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 17.3.21.                                     

Athugasemd: Annað hvort ætti að rita tölur með bókstöfum eða tölustöfum. Ekki fer vel á því að grauta þeim saman eins og gert er í fréttinni. Samræmi er mikilvæg dyggð í skrifum. 

Ástæða er til að hvetja þá sem skrifa texta til að nota bókstafi, að minnsta kosti þegar tölurnar eru lágar:

1. þrír
2. þrettán
3. tuttugu og þrír
4. sjötíu og þrír
5. eitt hundrað tuttugu og þrír
6. sjö hundruð þrjátíu og þrír
7. eitt þúsund fjögur hundruð þrjátíu og þrír
8. eitt hundrað þúsund átta hundruð áttatíu og þrír
9. ein milljón fjögur hundruð fimmtíu og sex þúsund og þrír.

Hafa má í huga það sem segir í Málfarasbankanum:

Við ritun talna inni í texta er mælt með því að a.m.k. þær tölur sem beygjast, tölurnar einn, tveir, þrír og fjórir, séu ritaðar með bókstöfum. 

Öðru máli gegnir í töflum ýmiss konar og stærðfræðilegum útreikningum, þar fer oft betur að rita tölurnar með tölustöfum. 

Oft fer líka illa á því að skrifa sumar tölur með bókstöfum og aðrar með tölustöfum, dæmi: 

Hún reyndi við prófið fjórum – 5 sinnum. 

Hér hefði farið betur að rita báðar tölurnar með bókstöfum eða tölustöfum.

Sumir hafa það fyrir reglu að rita tölur undir tuttugu með bókstöfum. Aðrir miða við hærri tölur.

Fátítt er að skrifarar noti tölustafinn einn (1) einan og sér. Til dæmis að 1 hafi unnið eða verið heppinn. Þetta hefur þó sést í fjölmiðlum.

Tillaga: Ellefu nemendur til viðbótar voru handteknir og ráðist var inn á heimili átján blaðamanna, að minnsta kosti þrír þeirra voru …

3.

„… en héraðið er heimahérað Zuma og sætir hann þar fangelsi.“

Frétt á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 17.3.21.                                     

Athugasemd: Sögnin að sæta merkir að verða fyrir. Af því leiðir að hún á ekki heima þarna heldur sögnin að vera. Hann er þarna í fangelsi. 

Mikilvægt er að þeir sem leggja fyrir sig blaðamennsku hafi góðan skilning á íslensku máli. Hann fæst aðeins með miklum lestri frá barnæsku. Of seint er að byrja að skrifa ef enginn er bakgrunnurinn.

Tillaga: … en héraðið er heimahérað Zuma og er hann þar fangelsi.

4.

„Hundruð er enn saknað sem horfið hafa í flóðunum sem hafa riðið yfir vesturhluta Evrópu undanfarna daga.“

Frétt á visir.is.                                      

Athugasemd: Hér er átt við að mjög margra sé saknað, jafnvel svo skipti hundruðum. Orðið hundruð beygist svona í fleirtölu:

• hundruð
• um hundruð
• frá hundruðum
• til hundraða

Í Málfarsbankanum er bent á að hundrað er notað sem óbeygt lýsingarorð. Dæmi:

• Maðurinn týndi hundrað krónum, það er 100 krónum
• Á tjörninni eru hundrað endur, það er 100 endur

Sé hins vegar verið að tala um mikinn fjölda þá beygist það í fleiritölu og tekur með sér eignarfall. Dæmi:

• Maðurinn týndi hundruðum króna, það er miklu fé
• Á tjörninni eru hundruð anda, það er mjög margar endur

Ofangreint hefur aðeins verið einfaldað frá því sem segir í Málfarsbankanum.

Af fréttinni má ráða að mjög margir hafi týnst í flóðunum, ekki „horfið“. Því er réttara að tala um að hundruða sé saknað.

Tillaga: Hundruða er enn saknað í flóðunum sem hafa riðið yfir vesturhluta Evrópu undanfarna daga.

 

Höfuðstaður Austurlands, embætti situr autt og mikið um það að ...

Orðlof

Örlög og forlög

Orðið örlög er notað um það sem er fyrir fram ákveðið af einhverjum (guðum, forlagadísum, forsjóninni).

Sömu merkingu hefur orðið forlög. Það er notað um sköp, örlög einhvers. Orðatiltækið enginn má sköpum renna segir það sama og orðatiltækin enginn getur sín forlög flúið og enginn flýr örlög sín, það er ef forsjónin hefur ætlað einhverjum eitthvað fær hann því ekki breytt.

Um miðja 17. öld orti Guðmundur Andrésson Persíus rímur. Í sjöttu rímu, sjötta versi eru nefnd bæði orðin forlög og örlög og virðist Guðmundur gera örlítinn mun á:

Forlög koma ofan að
örlög kringum sveima,
álögin úr ugga stað,
ólög vakna heima.

Þarna er litið svo á að forlögin séu ákveðin af guðum, forlagadísum eða öðrum slíkum, en örlögin ráðist af umhverfinu og hegðuninni. Álögum valdi illar verur, en lögleysan eða ranglætið verði til heima fyrir.

Vísindavefurinn.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eg­ilsstaðir eru höfuðstaður Aust­ur­lands …“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Þvílíkt rugl í blaðamanni Moggans. Hann heldur því fram að Egilsstaðir séu höfuðstaður Austurlands en hefur auðvitað ekkert fyrir sér í þessu frekar en mörgu öðru sem hann slær fram. Tillagan hér fyrir neðan er sett fram í hálfkæringi en er ekkert vitlausari en það sem blaðamaðurinn fullyrðir.

Öll fréttin fjallar um það sem blaðamanninum finnst, allt er órökstutt og hann skrifar eins og barn. Hér er dæmi:

Tutt­ugu mín­út­ur í burtu er svo eini al­vöru skóg­ur Íslands, við Hallormsstað …

Hver skyldi hafa kennt höfundinum blaðamennsku eða bara almenn skrif. Og hvers vegna í ósköpunum birtir Mogginn þetta bull? Hallormsstaður er „í burtu“. Ekki sunnan við Egilstað eða að þangað sé tuttugu mínútna akstur.

Svo stendur í fréttinni:

Sund­laug­in er frá­bær og tjaldsvæðið og Tehúsið sem er staðsett við hlið tjaldsvæðis­ins eru frá­bær­ir án­ing­arstaðir með góðri þjón­ustu.

Nei, Tehúsið er við hliðina á tjaldsvæðinu. Eða er hlið inn á tjaldsvæðið. Engin ástæða til að nota þarna orðið „staðsettur“.

Hins vegar skjöplast höfundinum hér:

Já, ef þú vilt elta sól, hita og mist­ur þá er Aust­ur­land staður­inn.

Skyndilega ávarpar hann einhvern lesanda og spyr hann hvort hann vilji „elta“ sólina. Reyndu að „elta“ regnbogann. Það gengur álíka vel. Og fyrir börn sem ekki vita er Austurland ekki „staður“, heldur fjöldi staða.

Tillaga: Borgarfjörður eystri er höfuðstaður Norðurlands.

2.

„Ekki urðu slys á fólki þegar bifreið varð alelda.“

Frétt á ruv.is.                                       

Athugasemd: Líklega kviknaði í bílnum. Hvað er að því að segja það þannig? Er eitthvað flottara að segja að bifreiðin hafi orðið alelda?

Í fréttinni segir:

Bíllinn er altjónaður en ekki varð slys á fólki.

Þetta þýðir á léttu alþýðumáli að bíllinn sé ónýtur. Auðvitað er afar brýnt að segja fréttir á upphöfnu máli og nota nafnorð en ekki lýsingarorð eða sagnorð. Réttara er að segja að ekki urðu slys á fólki.

Ennfremur segir í fréttinni:

Eldurinn breiddist einnig frá bifreiðinni út í sinu en slökkvilið náði tökum á sinubrunanum.

Þetta merkir að eldur kviknaði í sinu við veginn en slökkviliðið hefur líklega slökkt hann. Takið eftir hversu ljúflega hið upphafna stofnanamál rennur; „slökkviliðið náði tökum á sinubrunanum“. Líklega á blaðamaðurinn við að eldurinn logi enn í tökum slökkviliðsins.

Fréttin er hálfónýt, enginn leiðbeinir blaðamanninum, öllum á Ríkisútvarpinu virðist vera sama þótt fréttir séu illa skrifaðar. Skemmd frétt smitar.

Tillaga: Ekki urðu slys á fólki þegar kviknaði í bifreið.

3.

„Pólitísk ringulreið ríkir á Haítí í kjölfar morðsins, þar sem embætti forseta situr autt …“

Frétt á blaðsíðu 20 í Morgunblaðinu 10.7.21.                                       

Athugasemd: Enn og aftur lendir Mogginn í vandræðum með þýðingar úr ensku. Þetta er þvílíkt bull að spyrja má hvort notast hafi verið við Google Translate við þýðinguna. 

Hvernig getur „embætti setið autt“? Blaðamaðurinn las annað hvort ekki fréttina yfir áður en hann skilaði henni eða þá að hann hafi haldið að hún væri í lagi. Hvort tveggja er slæmt.

Gera má athugasemdir við fleira í fréttinni. Hér er dæmi:

Er talið að mennirnir hafi yfirgefið herþjónustu á árunum 2018-2020.

Útilokað er að nota sögnina yfirgefa. Annað hvort hættu mennirnir í hernum eða eru enn þar. Hið fyrrnefnda er líklegra.

Ég velti því fyrir mér hvað sé eignlega að gerast á Morgunblaðinu. Það virðist vera stefnulaust rekald og leyfilegt sé að bjóða áskrifendum hvað sem er.

Tillaga: Pólitísk ringulreið ríkir á Haítí í kjölfar morðsins því enginn er forseti …

4.

„Mikið um að það þurfi að vaða ár á gönguleiðum.“

Frásögn á tölvufréttabréfi sem nefnist Savetravel.                                        

Athugasemd: Þetta er beinlínis illa skrifað og illskiljanlegt í þokkabót.

Ótrúlegt að fréttabréf til Íslendinga skuli nefnast „Savetravel“. Ekki er þarna borin mikil virðing fyrir íslenskunni. Þetta er svo mikill aumingjaskapur að ekki tekur nokkru tali.

Undirtitillinn er:

The official source for save adventure in Iceland.

Ekki veit ég hvað þetta þýðir en maður nokkur sem einu sinni fór til Ameríku og kom aftur nokkrum árum síðar segir að þetta þýði: 

Opinber miðlun svo hægt sé að ferðast á tryggan hátt um Ísland.

Líklega er allt fréttabréfið skrifað á óaðfinnanlegri ensku en það er viðvaningslega þýtt á íslensku.

Tillaga: Víða þarf að vaða ár á gönguleiðum.

Flestir stunda litla rösklega hreyfingu, til þess að forða því, gera veðmál

Orðlof

Rauðgulur

Nú vita líklega allir hvaða lit er átt við þegar sagt er að eitthvað sé appelsínugult. Þetta orð er þó ekki gamalt í málinu, og virðist ekki fara að breiðast út fyrr en eftir 1960 þegar appelsínur fóru að verða algengari sjón hér á landi. Liturinn var þó vitaskuld þekktur áður, en var þá kallaður rauðgulur.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Sá hópur þar sem flestir stunduðu litla rösklega hreyfingu árið 2020.“

Skýring á mynd á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 6.7.21.                                       

Athugasemd: Nú brestur mig þekking til skýringar en mér finnst þetta illa skrifuð setning. Dálítið hnoð en samt furðu algengt. Eflaust skilur enginn hvað átt er við með því að “flestir stunduð litla rösklega hreyfingu“. Hreyfðu fæstir sig mikið eða hvað?

Einhvern veginn eiga atviksorðin „þar sem“ ekki heima þarna. Sé þeim sleppt þarf að umorða.

Ekki er röskleg hreyfing rangt orðalag en frekar ókunnuglegt.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„… en þær eiga m.a. að stytta viðbragðstíma viðbragðsaðila á svæðinu …“

Frétt á mbl.is.                                        

Athugasemd: Enginn veit hvað „viðbragðaðilar“ eru. Líklega er þetta letiorð sem myndast hefur vegna þess að enginn nennir að segja lögregla, sérsveit lögreglu, sjúkralið,  björgunarsveit, slökkvilið, vegfarendur og svo framvegis.

Raunar er engin þörf fyrir orðið „viðbragðsaðili“. Þar að auki er þetta ljótt orð; „aðili“ hangir í endanum eins og kjöttægjur í tönnum svo vitnað sé til Skarphéðins í Njálssögu:

Er þér og nær að stanga úr tönnum þér rassgarnarendann merarinnar er þú ást áður en þú riðir til þings og sá smalamaður þinn og undraðist hann er þú gerðir slíka fúlmennsku.

Á svipaðan hátt mætti tala um  „fjölskyldaðila“, „alþingisaðila“, „fyrirtækjaaðila“, „fjallgönguaðila“ í stað þess að nefna þann sem tilheyrir fjölskyldu, starfar eða situr á þingi, vinnur fyrir fyrirtæki eða gengur á fjöll með öðrum.

„Viðbragðstími viðbragðsaðila í viðbragði er viðbrugðið.“

Þurfa allir að vera aðilar? Hér er ég eins og oft áður að endurtaka það sem ég hef áður skrifað. Má af því skilja að mér er frekar mikið í nöp við orðið „viðbragðsaðili“.

Tillaga: … en þær eiga m.a. að stytta viðbragðstíma lögreglu og annarra á svæðinu …

3.

„… sagði hann af sér til þess að forða því að ganga þyrfti til kosn­inga.“

Frétt á mbl.is.                                        

Athugasemd: Ekki er þessi málsgrein rismikil. Tillagan er mun skárri.

Tillaga: … sagði hann af sér svo ekki þyrfti að efna til kosninga.

4.

„Best geng­ur bólu­setn­ing gegn Covid-19 á Norður­landi þar sem um 75% íbúa hafa fengið fulla eða hálfa bólusetningu. Verst geng­ur á Suður­nesj­um þar sem hlut­fallið er um 64%.“

Frétt á mbl.is.                                        

Athugasemd: Varla telst vont að um 64% íbúa séu bólusettir. Blaðamenn eiga að hafa á takteinum orð sem hæfa. Hér fer betur að nota lýsingarorðið lakur, sem er hér er lakast.

Og hér held ég áfram mér til gamans. Ef við tölum um lakt bólusetningarhlutfall, það er í hvorugkyni eintölu. Hvernig er það í eignarfalli eintölu? Bið lesendur að velta því fyrir sér. 

hér er lakt bólusetningarhlutfall
um lakt bólusetningarhlutfall
frá löku bólusetningarhlutfalli
til laks bólusetningarhlutfalls.

Svona getur íslenskan verið skemmtileg en um leið flækst fyrir manni.

Tillaga: Best geng­ur bólu­setn­ing gegn Covid-19 á Norður­landi þar sem um 75% íbúa hafa fengið fulla eða hálfa bólu­setn­ingu. Lakast geng­ur á Suður­nesj­um þar sem hlut­fallið er um 64%. 

5.

„Enska liðið gerði veðmál.“

Frétt á dv.is.                                         

Athugasemd: „Gera veðmál“ segja þeir í stað þess að veðja. Slæmt málfar bitnar á lesendum, rétt eins og skemmd matvæli bitna á þeim sem þau kaupa.

Fyrirsögnin er arfaslæm og fréttin líka. Hún fjallar um hárgreiðslu ensku landsliðsmannanna.

Tillaga: Enska liðið veðjaði.

Bankastræti club, sinna útkalli við leit og smá crasscourse

Orðlof

Lágnætti

Lágnætti á við um þann tíma sólarhringsins þegar sól er lægst á lofti, einkum að sumarlagi - þ.e.a.s. kringum miðnættið.

Orðið er þannig myndað að fyrri hlutinn, lág-, er samstofna lýsingarorðinu lágur og vísar til þess að sólin er lágt á lofti, og síðari hlutinn, -nætti, er skyldur orðinu nótt.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Lúðrasveitir örkuðu fram og aftur.“

Fyrirsögn undir forsíðumynd í Morgunblaðinu 18.6.21.                                        

Athugasemd: Engin gleði er í þessum texta þó hann segir frá skemmtunum á þjóðhátíðardaginn. Tek fram að ekkert er vitlaust við hann. 

Arka merkir samkvæmt orðabókinni að ganga hægt og þyngslalega, einnig skunda og fara hratt.

Kátt fólk arkar ekki. Að mínu mati er fyrirsögnin þunglyndisleg. Betra hefði verið að nota glaðlega fyrirsögn enda eru lúðrasveitir mikill menningarauki og gleðigjafi í þjóðfélaginu og ekki bara á 17. júní.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Það var rosalegt að hlusta á Stúkuna á Stöð 2 Sport þar sem að var einhver helstu ’old man take’ sem að ég hef séð …“

Frétt á dv.is.                                           

Athugasemd: Íslensku orðin og þau ensku skiljast en samhengið er flestum óljóst. Þeir sletta sem eru illa að sér í íslensku. Og orðalagið „þar sem að var“ er síst af öllu einhver snilli.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Banka­stræti Club.“

Frétt á frettabladid.is.                                           

Athugasemd: Það er greinilega frétt að skemmtistaður í Bankastræti hafi stofnað klúbb sem auðvitað heitir „Bankastræti Club“. Hversu lágt geta menn lagst?

Fjöldi dæma er til um svona ensk-íslensk klúður í nafngiftum.

Hér eru örfá dæmi:

• Vök baths.
• „Travel condition kortið“ 
• „savetravel.is“ 
• „Eyrir investment hf.“ 
• „Fjárvakur-Icelandair shered services ehf.“
• „Jónar transport hf.“ 
• „Rue de net Reykjavík ehf.“

Listinn er næstum endalaus. Enskan tók við þar sem danskan gafst upp og nú eru sletturnar ekki höfuðvandamálið heldur enska orðaröðin og nafnorðaáráttan.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Í gær sinnti hóp­ur á há­lendis­vakt björgunar­sveita 12 klukku­stunda út­kalli við leit að göngu­fólki sem hafði ekki skilað sér í skála.“

Frétt á mbl.is.                                          

Athugasemd: „Sinna útkalli við leit“ er furðuleg málalenging þegar svo auðveldlega hefði verið hægt að nota eina sögn; leitaði.

Berum saman orðalag fréttarinnar við tillöguna hér fyrir neðan. Hún er margfalt skárri.

Í fréttinni segir:

Þrátt fyr­ir að daga­talið sýni að langt sé liðið á júní end­ur­spegla aðstæður á há­lend­inu það ekki en snjór er víða mjög mik­ill.

Hvers vegna í ósköpunum segir blaðamaðurinn þetta. Er ekki oft snjór á hálendinu að sumarlagi? Þó svo að snjólétt hafi verið á fjöllum í nokkur ár er það ekki endilega „eðlilegar“ aðstæður.

Enn segir í fréttinni:

Hér fór þó vel en nauðsyn­legt er að benda á að áætla þarf auk­inn tíma í lengri göng­ur á há­lend­inu á næst­unni og afla sér upp­lýs­inga um aðstæður, að því er Lands­björg grein­ir frá. 

Þetta er ákaflega stirðbusaleg málsgrein. Eiginlega hnoð. Flestir gera sér grein fyrir því að skemmri tíma tekur að fara stuttan veg en langan. Engin speki felst í þessu, öllum ætti að vera þetta kunnugt. Og viðbótin „Landsbjörg greinir frá“ gerir þetta ekkert gáfulegra. Og allir vita að margt getur tafið för, ekki þarf endilega snjó til.

Af hverju í ósköpunum beita blaðamenn ekki hyggjuviti sínu þegar þeir endurskrifa tilkynningar frá björgunarsveitum, löggunni eða öðrum? Og af hverju lesa yfirmenn á fjölmiðlum ekki fréttir blaðamanna og leiðbeina þeim sé þörf á?

Tillaga: Í gær leitaði hópur á hálendisvakt björgunarsveita í tólf tíma að göngufólki sem hafði ekki komið skilað sér í skála.

5.

„Þetta var náttúrulega mjög krefjandi og ég fékk svona smá „crasscourse“ frá Balta og Þorsteini Backman …“

Frétt á mbl.is.                                           

Athugasemd: Fleiri en ég eru hugsi yfir fréttamennskunni á Mogganum. Ég kann ekkert í ensku og skil varla fréttina.

Í henni stendur þetta og ég er engu nær:

Hún er búin að vera að „scouta“ fyrir Balta og svo var bara einhver …

Og svo hjálpar eftirfarandi ekkert upp á skilninginn:

Og ég bara einhvern veginn dýfði mér í þetta og ákvað bara „all in or nothing,““ segir hún.

Í fréttinni segir ennfremur:

Eftir þetta var þetta bara gjörsamlega „smooth sailing“ bara í gegn,“ segir hún.

Líklegast er framvegis nauðsynlegt að nota ensk-íslenska orðabók til að skilja Moggann. Eða hætta að lesa blaðið.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Samkvæmt tilkynningu frá knattspyrnudeild FH var það sameiginleg niðurstaða beggja aðila að Logi myndi stíga til hliðar.“

Frétt á visir.is.                                           

Athugasemd: Í fyrirsögn fréttarinnar á Vísi segir:

Logi hættur sem þjálfari FH.

Þetta skilja allir. En hvort hætti maðurinn eða steig til hliðar? Sá sem hættir er hættur nema hann hætti við að hætta eins og Haraldur. Það skilja allir.

Sá sem „stígur til hliðar„ víkur fyrir einhverjum. Það skilja allir nema þeir sem tala enska íslensku. Í útlöndum tala sumir ensku og segja óhikað:

He has decided to step down as captain of the team.

Kunningi minn sem hefur farið oft til útlanda, er sem sagt sigldur eins og sagt er, segir að þetta þýði að fyrirliðinn hafi ákveðið að hætta.

Vera má að margir blaðamönnum þyki mörg ensk orð svo kunnugleg að þeir telji óhætt til að þýða þau beint. Slíkt getur verið mikil mistök enda er krókurinn oft betri en keldan.

Tillaga: Samkvæmt tilkynningu frá knattspyrnudeild FH var það sameiginleg niðurstaða beggja aðila að Logi myndi hætta.

Flóðbylgja eftirkasta, gos sýnir breytingar og samanstendur af

Orðlof

Nýtt í málinu

Ef tiltekin nýjung hefur komið upp fyrir 20 árum eða meira, er farin að sjást í rituðu máli, nokkur fjöldi fólks hefur hana í máli sínu, og börn sem tileinka sér hana á máltökuskeiði halda henni á fullorðinsárum, finnst mér mál til komið að viðurkenna hana sem málvenju og þar með „rétt mál“.

Það þarf ekki endilega að þýða að hún sé talin æskileg í hvaða málsniði sem er, en það þýðir að hún er ekki fordæmd og fólk sem hefur hana í máli sínu er ekki litið hornauga eða hneykslast á því.

Eiríkur Rögnvaldsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Læknar sjá fram á „flóðbylgju“ eftirkasta.“

Frétt á mbl.is.                                         

Athugasemd: Eftirköst merkja afleiðingar og þá oftast slæmar. Hvernig er hæg að orða afleiðingar sjúkdóms sem „flóðbylgju eftirkasta“? Orðalagið er afspyrnu vond þýðing.

Í enska fjölmiðlinum Guardian segir:

Health systems should be prepared´: doctors bracd for tsunami of long Covid.

Hér er átt við langvarandi afleiðingar af Covid. Vissulega er „tsunami“ flóðbylgja en þegar orðið „eftirköst“ bætist við verður setningin stirðbusaleg eða bara hnoð.

Grundvallaratriði í þýðingu er ekki að skilja ensku orðin heldur að koma merkingu þeirra yfir á skiljanlega íslensku. Tillagan hér fyrir neðan er miklu skárri.

Í fréttinni er tönglast á orðinu „eftirköst“ sem jaðrar við nástöðu. Í henni segir:

Í þeim til­gangi að skilja bet­ur hvers vegna fólk upp­lif­ir mismunandi og mis­mik­il eftirköst í kjöl­far Covid-19 …

Hér hefði verið skárra að tala um mismiklar afleiðingar af sjúkdóminum.

Tvennt er áberandi við fréttina: Í fyrsta lagi er greinilegt að þýðandinn ekki vanur skrifum. Og í öðru lagi virðist enginn hafa lesið fréttina yfir og reynt að leiðbeina. Afleiðingin bitnar fyrst og fremst á okkur áskrifendum blaðsins.

Tillaga: Læknar sjá fram á gríðarlegar slæmar afleiðingar.

2.

„Við höf­um nátt­úru­lega séð það í þessa um það bil 100 daga sem gosið hef­ur staðið að það hef­ur sýnt breyt­ing­ar.“

Frétt á mbl.is.                                         

Athugasemd: Breytingar sjást á eldgosi, það sýnir þær ekki vegna þess að hefur ekki sjálfstæðan vilja eða hugsun.

Orðin eru höfð eftir viðmælenda blaðamannsins. Hann tekur upp allt sem sagt er og skrifar það orði til orðs rétt eins og mikil speki sé þar sögð á gullaldarmáli. Svo er nú ekki. Þetta er talmál sem blaðamaðurinn hefði átt að hafa í óbeinni frásögn.

Þetta segir viðmælandinn í fréttinni:

„Við höf­um nátt­úru­lega séð það í þessa um það bil 100 daga sem gosið hef­ur staðið að það hef­ur sýnt breyt­ing­ar. Þetta eru náttúrulega bara óróa­mæl­ing­ar sem gefa til kynna hvað er að ger­ast þarna í efstu lög­um gígs­ins. Hann hef­ur nátt­úru­lega bara breyst með tíð og tíma, kvikustróka­virkni, hraun­flæði og þetta hef­ur farið svona fram og til baka.“

Sem sagt, dæmigert talmál með tilheyrandi endurtekningum. Blaðamaðurinn gerir lesandanum engan greiða með svona skrifum, þvert á móti. Þannig fer þegar athygli beinist að viðmælandanum en ekki því sem hann segir.

Í fréttinni segir:

Björn seg­ir að áætlan­ir al­manna­varna hverf­ist um aukna eft­ir­fylgni með allri breyttri hegðun goss­ins og þá hvort bú­ast megi við að það fari að streyma fram á nýj­um stöðum úr nýj­um gíg­um. 

Hvað streymir? Er það til of mikils mælst að nefna þarna kviku eða hraun og ljúka þannig við frásögnina á eðlilegan hátt? Þar að auki er hún óþarflega flókin, dálítið hnoð.

Tillaga: Á gostímanum hafa sést ýmsar breytingar.

3.

„… hvort óróinn sem féll töluvert á níunda tímanum í gær væri byrjunin á endanum á gosinu í Geldingadölum.“

Frétt á visir.is                                        

Athugasemd: Í gamla daga þótti þessi orðaleikjabrandari ansi góður: 

Hvað myndir þú gera ef þú værir einn á eyðieyju og aðeins með eitt franskbrauð til matar? Jú, skera báða endana af og borða brauðið endalaust.

Grundvallarmunur er á sögninni að enda og nafnorðunum endi og endir.

Nafnorðin beygjast svona:

endi(nn) endir(inn)

enda(nn) endi(inn)

enda(anum) endi(num)

enda(ans) enda(ns)

Gosið í svokölluðu Geldingadölum hefur eðlilega engan enda en tekur einhvern tíma enda. Margir hafa farið að gosstöðvunum og sest á stein og horft á eldinn. Tvisvar verður sá feginn sem á steininn sest og er þá staðið upp áður en afturendanum verður of aumur eða kaldur.

Gosið heldur samt áfram að því er virðist endalaust þó hlé sé alltaf á milli stróka.

Tillaga: … hvort óróinn sem féll töluvert á níunda tímanum í gær væri byrjunin á endinum á gosinu í Geldingadölum.

4.

„Zuma í steininn.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 30.6.21.                                       

Athugasemd: Gjörspilltur fyrrum forseti Suður-Afríku var dæmdur í fangelsi. Fyrirsögnin er nokkuð skemmtileg vegna þess að í íslenskum löggufréttum er aldrei tekið svona til orða þegar óknyttafólki er sett í fangelsi.

Á samræmdu stofnanamáli og í ljósi félagslegrar nærfærni við þá sem eru svo óheppnir að brjóta lög eru menn á Íslandi vistaðir í fangaklefa. Hins vegar þarf ekki að hafa áhyggjur af útlendum hröppum, þeim er stungið í steininn eins og vera ber.

Fréttin er stutt og í henni stendur:

… dæmdur í hæstarétti landsins til 15 mánaða fangelsisvistar vegna spillingar.

Blaðamenn kikna í hnjáliðum þegar þeir fjalla um afbrot og grípa þá ósjálfrátt til löggumálsins enda má helst ekki orða löggumál á alþýðumáli. Zuma þessi var ekki dæmdur í fangelsi heldur til „fangelsisvistar“. Minna mátti það nú ekki vera svona samræmisins vegna.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… segist telja að röðin samanstandi bæði af boðuðum einstaklingum og eins fólki sem er að mæta upp á von og óvon.“

Frétt á ruv.is.                                       

Athugasemd: Orðið „samanstendur“ er bæði misnotað og ofnotað. Ástæðan er fyrst og fremst áhrif frá ensku. Í stað þess að segja að í röðinni sé fólk af ýmsu tagi finnst blaðamanninum rétt að orðað það svo að „röðin samanstendur af fólki af ýmsu tagi“.

Þarna er talað um einstaklinga og fólk. Er einhver ástæða til þess?

Frekar kjánalegt.

Tillaga: … segist telja að í röðinni sé bæði fólk sem var boðað og einnig það sem kom upp á von og óvon.

6.

„Skaut atvinnukylfing með tvo látna á pallinum.“

Fyrirsögn á visir.is.                                       

Athugasemd: Þetta er illa gerð fyrirsögn, samhengislaus og lítt áhugaverð. Svo virðist sem blaðamenn geti vart lengur búið til góðar fyrirsagnir. Flestir íslenskir fjölmiðlar hafa tekið upp aðferðir gulu pressunnar sem svo er nefnd í útlandinu. Höfða til lægri hvata og forvitni

Samkvæmt fréttinni finnst látinn maður:

Siller reyndist með skotsár á höfði …

Svo segir:

Annar þeirri reynist vera …

Fljótfærnin er talsverð og áberandi fátæklegt orðaval.

Tillaga: Engin tillaga.