Lifuð reynsla - órólegt veður - tilraun til manndráps á konu

Orðlof

Glæpur, afglapi

Viðurkenning á alvarlegum afleiðingum kynferðisbrota fer vonandi vaxandi og langlundargeð gagnvart þeim minnkandi eftir því sem fleiri hugrakkir þolendur stíga fram, eins og sagt er. Það orðalag minnir á að í norsku og sænsku heita framfarir einmitt framsteg. Við megum líta svo á að þegar einhver stígur fram séu þar stigin framfaraskref. 

Orðið glæpur er skylt því að glepja einhvern, þ.e. villa um fyrir einhverjum, og einnig er það skylt því að vera afglapi. 

Orðið glæpur er nátengt orðinu glópur. Samband æ og ó í slíkum orðavenslum er kallað i-hljóðvarp og sams konar fyrirbæri þekkist víða í orðafjölskyldum í íslensku, til dæmis í sögninni að tæla sem er skyld orðinu tál, eins og þegar talað er um að draga fólk á tálar. 

Sama eðlis er samband a- hljóðsins í lýsingarorðinu baldinn og e í ofbeldi, ofbeldismaður, ofbeldishneigð. Baldinn merkir óstýrilátur og er orðið stundum haft um erfið hross og þá sem illa fylgja almennum reglum eða þykjast of góðir til þess. 

Tungutak. Morgunblaðið. Ari Páll Kristinsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Undir þetta tekur Helen Mirren sem segir það gera lítið úr list leikarans ef öll túlkun leikara þyrfti að byggjast á lifaðri reynslu.“

Frétt á blaðsíðu 64 í Morgunblaðinu 13.1.22.                                     

Athugasemd: Hver maður lifir býr að fjölbreyttri reynslu. „Lifuð reynsla“ er ekki til, hvað þá „ólifuð reynsla“. Ef farið er út í heimspekilegar vangaveltur má segja að allt lífið sé reynsla.

Tillaga: Undir þetta tekur Helen Mirren sem segir að lítið sé gert úr leiklistinni ef öll túlkun leikara þyrfti að byggjast á reynslu.

2.

„Verð á kolum fór upp um 161 prósent á árinu 2021.“

Forystugrein í Fréttablaðinu 13.1.22.                                      

Athugasemd: Líklega á höfundurinn við að kolaverðið hafi hækkað um 161%.

Í pistlinum segir:

Verð á hráolíu fór á sama tíma upp um 55 prósent. 

Svo er eins og maðurinn átti sig:

Verð á gasi tók líka kipp og hækkaði um 47 prósent. 

Þarna kom það loksins. Hann hefði getað sparað sér skrifin og sagt:

Verð hækkaði á kolum, hráolíu og gasi á árinu 2021.

Honum var dálítið niðri fyrir og gleymir sér. Þó er engin ástæða til að láta kappið bera fegurðina ofurliði. Skáldin eiga að vita þetta.

Tillaga: Verð á kolum hækkaði um 161 prósent á árinu 2021.

3.

„Órólegt vetrarveður um helgina.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Skrýtið orðalag. Þegar veður er breytilegt er yfirleitt talað um umhleypinga, veðrið, tíðin, sé rysjótt, ótíð, illt tíðarfar eða tíð veðrabrigði. 

Orðalagið „órólegt veður“ er frekar flatt og hentar varla og skiptir litlu hver skrifar, blaðamaður eða veðurfræðingur. Blaðamenn virðast margir hafa gleymt gömlum veðurorðum eða kannast hreinlega ekki við þau.

Tillaga: Umhleypingar í veðrinu um helgina.

4.

„Sif Bachmann er 33 ára gift móðir sem vildi snemma hvað hún vildi í lífinu.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Líklega hefur blaðamaðurinn ekki lesið yfir fréttina sína, þá hefði hann örugglega séð vitleysuna. 

Tillaga: Sif Bachmann er 33 ára gift móðir sem vissi snemma hvað hún vildi í lífinu.

5.

„Þrátt fyrir að vera fúll yfir meiðslum hefur Ingvar stigið upp.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Líklega hefur Ingvar stigið upp úr rúminu? Varla er hægt að skilja þetta á annan veg. 

Jú annars, þetta líkist orðalaginu í trúarjátningunni þar sem segir að Jesú hafi „stigið upp til himna“. Ekki er það nú alveg víst því sá sem verið er að segja frá er markmaður í fótbolta, ekki mannkynsfrelsari.

Í fréttinni segir:

Við vorum að klára æfingu og því miður þurfti Ingvar að stíga út …

Ekki skilst þetta heldur nema ef vera skyldi að æfingin hafi verið innan dyra. Vera má að einhver hafi beðið um að fá að ræða við manninn í einrúmi.

Fleira má skoða í fréttinni:

Þrátt fyrir meiðslin segir Arnar Þór að Ingvar hafi sinnt frábæru hlutverki í verkefninu …

Ekki er þetta innihaldsrík málsgrein. Ekki er greint frá því hvert hið „frábæra hlutverk“ hafi verið. Þetta er merkingarlaust mal.

Í fréttinni segir:

Hann segist ánægður með það hvernig eldri og reyndari leikmenn hópsins hafi stigið upp og … […] Hann hefur strax stigið upp …

Gæti verið að átt sé við að leikmennirnir hafi staðið sig vel? Sé svo er engin ástæða til að bulla svona.

Skrýtið er hversu tungutak blaðamanna sem fjalla um íþróttir er að verða einhæft og raunar einnig þeirra sem lifa og hrærast í þeim. Allt sem hér hefur verið nefnt er haft eftir landsliðsþjálfara karla í fótbolta. Blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að þýða dulmálið.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Talsmaður forsætisráðherra sagði að það væri „mjög eftirsjárvert“ að veislurnar hefðu farið fram meðan þjóðin syrgði Filippus …“

Frétt á blaðsíðu 19 í Morgunblaðinu 15.1.22.                                     

Athugasemd: Greinilegt er að blaðamaðurinn lenti í vandræðum með að þýða það sem meðal annars segir á vef Evening Standard:

It’s deeply regrettable that this took place at a time of national mourning.

Enskan er að mörgu leiti frábrugðin íslensku. Þýðingin er þung og flöt. Enginn orðar það svo að eitthvað sé „eftirsjávert“. Miklu frekar sjá margir eftir gjörðum sínum.

Fyrir neðan er tillaga að þýðingu sem er mun skárri. Hún er ekki hrá heldur tekur á því sem átt er við.

Núorðið segja blaðamenn að allt „fari fram“ og herma eftir enskunni „take place“ sem er ekki alltaf það sama. Fólk fer ekki í veislur sem „fara fram“ hjá vinum og ættingjum eða á vinnustað. Það sækir veislur hjá vinum og ættingjum eða á vinnustað, fer í þær. Raunar segir blaðamaðurinn síðar í fréttinni að veisla hafi verið haldin og sýnir að honum er ekki alls varnað.

Tillaga: Talsmaður forsætisráðherra sagði að embættinu þætti leitt að starfsfólk hafi haldið veislu meðan þjóðin syrgði Filippus …

7.

„Karlmaður situr í gæsluvarðhaldi meðal annars vegna gruns um tilraun til manndráps á fyrrverandi unnustu sinni á heimili hennar í desember.“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Þetta er hræðilega illa samin málsgrein.Hversu fjarlægur er blaðamaðurinn ekki orðinn venjulegu íslensku máli þegar hann leyfir sér að segja að orða þetta svona? Þetta er ömurlegur blendingur af löggumáli og stofnanamáli.

Fréttin er ekki vel samin. Nefna má að í henni eru óþarfa endurtekningar og frekar kæruleysislega farið með atviksorðið ítrekað.

Tillaga: Karlmaður er í gæsluvarðhaldi grunaður um að hafa reynt að myrða fyrrverandi unnustu sína …

Athugasemdir

[Daníel Sigurðsson, 15.1.2022 kl. 23:36]

Alltaf fróðlegt að lesa þessa pistla þína.

En svona rétt til frekari fróðleiks langar mig að spyrja hvort verið geti að enn heppilegra væri að segja:

Karlmaður er í gæsluvarðhaldi grunaður um að hafa reynt að drepa fyrrverandi unnustu sína …

Ég velti þessu fyrir mér vegn þess að stundum er sagt mjanndráp af gáleysi en aldrei morð af gáleysi, eftir því sem mér skilst.

Með því að nota orðið drepa í stað myrða er málsgreinin ekki eins gildishlaðinn ekki satt.

En nú las ég ekki fréttina þannig að e.t.v. á orðið drepa, sem þú stingur uppá, betur við. 

[Sigurður Sigurðarson, 16.1.2022 kl. 11:35]

Sæll,

Hægt er að orða hlutina á marga vegu án þess að úr verði einhver vitleysa. Tillagan þín er góð og gild, jafnvel betri en mín.

Hugtök í lögfræði eru víðast vel skýrð en varla ástæða fyrir mig að útskýra. Í Íðorðabankanum á málið.is stendur: „Hugtakið morð er ekki notað í íslenskum hegningarlögum eða refsirétti. Hins vegar er það notað í mæltu máli. Í refsirétti hins vegar sem liður í samsettum orðum, sjá fjöldamorð og hópmorð.“

Þar stendur einnig: „Morð af ásetningi er refsivert skv. 211. gr. hgl. en m. af gáleysi skv. 215. gr. hgl.“

Langbest og fljótlegast er að bera sig saman við það sem segir á málinu.is. Þar er mikill brunnur fróðleiks fyrir þann sem vill fræðast eða vita hvernig nota má orð eða orðtök. 

Í Njálssögu segir Hallgerður við Melkólf þræl að hann sé bæði þjófur og morðingi. Þá var orðið haft um þann sem vegur á laun og var í því mikil vansæmd, skammarlegt manndráp. Nú á tímum hefur merking orðsins breyst og merkir það manndráp.

[Daníel Sigurðsson, 16.1.2022 kl. 13:51]

Takk fyrir upplýsingarnar Sigurður.