Grjót sem flæðir - hætta með sér verðlaun - svolítið verið að koma sýktir

Orðlof

Tekinn á beinið

Orðtakið að taka einhvern á beinið er tiltölulega ungt í málinu, sprottið upp á 20. öld. 

Á skrifstofu skólameistara í Menntaskólanum á Akureyri hefur lengi verið hvalbein. Sagan segir að eitt sinn hafi meistari kallað nemanda til sín til að lesa honum pistilinn fyrir einhverjar misgjörðir. 

Nemandinn mætti á skrifstofuna, leit í kringum sig en sá ekkert sæti. Hann benti þá á hvalbeinið og spurði: „Á ég að sitja á þessu?“. 

Eftir þetta hafi verið farið að tala um að menn væru teknir á beinið þegar þeir voru kallaðir fyrir meistara. 

Orðatiltækið hefur síðan breiðst út, einfaldlega í merkingunni ’að vera ávítaður’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ófært varð á Borgarfirði eystra í dag eftir að sjór og grjót flæddu yfir götuna í gegum þorpið.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Vissulega má segja að sjór hafi flætt um götur en ekki grjót. Eðliseiginlegar fastra hluta eru þó allt aðrir en vatns. Grjót getur ekki flætt eins og sjór eða vatn. Þarf eiginlega skýra þetta út?

Illt er að lesa ekki frétt yfir fyrir birtingu og að minnsta kosti leiðrétta misritun.

Tillaga: Ófært varð á Borgarfirði eystra í dag eftir að sjór flæddi yfir götuna í gegnum þorpið og bar með sér grjót.

2.

„Hætta með sér verðlaun fyrir söngvara og söngkonu ársins.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Hver skilur fyrirsögnina? Hvað merkir orðalagið „að hætta með sér“? Held við nánari athugun að það sé tóm della.

Svo rann það upp fyrir mér að vera má að blaðamaðurinn eða einhver annar sem flýtti sér að skrifa fyrirsögnina hafi ekki verið betri í stafsetningu en þetta. Kann að hafa ætlað að skrifa sérverðlaun. Og skyndilega skilst fyrirsögnin. Þó er betra að segja sérstök verðlaun.

Blaðamenn þurfa stundum að flýta sér en það má aldrei bitna á gæðum fréttarinnar.

Tillaga: Hætta með sérstök verðlaun fyrir söngvara og söngkonu ársins.

3.

„Ráðist hefur verið í undanfarandi markaðskönnun (e. RFI) á Evrópska efnahagssvæðinu, til að kanna fýsileika þess að kaupa orkuskiptan dráttarbát fyrir …“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 4.1.22.                                     

Athugasemd: Varla er við blaðamanninn að sakast. Og þó. Hann birtir orðrétt sem segir í útboðsvef Ríkiskaupa rétt eins og hann sé höfundur textans. Það er nú skammgóður vermir því orðalagið er illskiljanlegt.

Þó ég hafi lært markaðsfræði er ég ekki viss hvað orðalagið „undanfarandi markaðskönnun“ merkir. Og ekki hjálpar enska skammstöfunin sem er innan sviga.

Fýsileiki er skrýtið orð en finnst ekki í orðabókinni minni sem að vísu er nokkuð gömul. Ég þekki lýsingarorðið fýsilegur sem getur merkt girnilegur, álitlegur eða vænlegur eins og segir í bókinni. Vera má að fýsileiki merki það sem vænlegt er að gera og sé bara gott og gilt. Samt finnst mér orðið vera dálítið „prumporð“, kansellíorð, stofnanaorð, blekað kontóristamál, sem notað er til að upphefja frásögn og þykjast vera gáfulegur. 

Tilhneigingin er að tala íslenska ensku, nota nafnorð til að stytta frásögnina eins og gert er í ensku. Á íslensku er svoleiðis setning eins og skrattinn úr sauðalæknum, ég meina sauðaleggnum, miðað við alþýðumál.

Og orðalagið „kanna fýsileika þess“ er ennþá meira „prumporðalag“. Í ætt við það þegar gáfumenni tala um „mikilvægi þess“ sem er hræðilega misheppnað. Ég nota það ekki lengur enda lætur enginn plata sig. 

Betur fer á því að kanna hversu álitlegt sé að kaupa „orkuskiptan“ dráttarbát.

Og hvað er „orkuskiptur dráttarbátur“? 

1. Er það bátur sem gengur bæði fyrir bensíni og dísil? Nei, varla. 
2. Gæti verið að hann gangi fyrir hefðbundnu eldsneyti og að auki metan? 
3. Eða í stað metans sé notað vetni? 
4. Eða er það bara rafmagn? 
5. Eða er báturinn tvíbytna og gengur annar helmingurinn fyrir einni tegund eldsneytis og hinn fyrir annarri?

Skelfing er hægt að ganga langt í að misskilja. Orðalagið virðist afar venjulegt en mér er til efs að allir skilja það til fullnustu. Verkefni blaðamannsins er að leggja mat á það og spyrja spurninga, skýra út fyrir lesendum. Hann gerir það ekki.

Ekki heldur stofnun sem sendir frá sér fréttatilkynningu eða auglýsingu á illskiljanlegu máli, stendur sig illa.

Tillaga: Engin tillaga. (Ráðist hefur verið í hægfara markaðskönnun (e.FSA (Funny Sanskrit Abbreviation)) á Evrópska efnahagssvæðinu til að kanna hvort girnilegalystilegaálitslegt sé að kaupa margeldsneytisnotkunarlegan dráttarbát fyrir ...)

4.

„100 prósent hreinir rafbílar fá ívilnun …“

Frétt á forsíðu Fréttablaðsins 4.1.22.                                     

Athugasemd: Ranglega var fullyrt í síðasta pistli (3.1.22) að blaðamenn Fréttablaðsins byrjuðu aldrei málsgrein á tölustöfum. Einn sá reyndasti þar á bæ klikkar illilega og veldur vonbrigðum.

Efast má um hvort taka nauðsynlegt sé að taka það fram að „hreinir rafbílar“ séu „100 prósent hreinir rafbílar“. Er ekki nóg að segja annað hvort ’100%’ eða ’hreinir’?

Tillaga: Hreinir rafbílar fá ívilnun …

5.

„Því miður hafa þeir svolítið verið að koma sýktir til baka frá heimalandinu.“

Frétt á blaðsíðu 4 í Fréttablaðsins 4.1.22.                                     

Athugasemd: Þetta er haft eftir viðmælanda og blaðamaðurinn skrifar þetta upp eins og einkaritari, notar hvorki skynsemi né gagnrýna hugsun, tekur ummælunum sem guðlegum.

Í talmáli er oft ýmislegt sagt sem maður myndi aldrei skrifa. Því fer miklu betur á því að orða þetta eins og segir í tillögunni hér fyrir neðan. 

Enginn kemur „svolítið“ til landsins hvort sem hann er sýktur eða ekki. Það er svo allt annað mál hvort þeir sem koma séu sýktir. 

Tillaga: Því miður hafa nokkrir komið sýktir til baka frá heimalandinu.

6.

„Fjöldi þess fólks sem þarfn­ast öndunarvélar hef­ur að sama skapi staðið óhaggaður …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Skelfing er orðalagið skrýtið, ber megnan fnyk af ensku. Sumir eru ofboðslega klárir í útlenskum málum en heldur slakir í íslensku.

Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Fjöldi þeirra sem þurfa á öndunarvélum að halda hefur ekki breyst …