Hagavagninn tjónaður - félagsheimili félagsins - tífaldur morðingi

Orðlof

Ég er ekki maður

Heiti kosningarinnar „Maður ársins“ á Rás 2 var árið 2017 látið víkja fyrir „Manneskja ársins“. Kosningin hafði borið gamla heitið í 28 ár og breytingin fór varla fram hjá neinum enda rækilega auglýst. Þetta mun hafi verið rökstutt þannig að orðið maður væri ekki eingöngu notað um tegundarheitið Homo sapiens sapiens heldur líka um karla; talið var að síðari merkingin væri fólki almennt ofar í huga.

Þessu tóku margir fagnandi, einkum konur sem gáfu jafnvel yfirlýsinguna „ég er ekki maður“. Meiri líkur væru með þessu móti á að konur yrðu sýnilegri í kosningunni. Aðrir voru ósáttir, þar á meðal fjölmargar konur. Bent var á að þetta stangaðist á við hugmyndir þeirra sem börðust með slagorðinu „konur eru líka menn“ eða aðhylltust það. 

Enn aðrir voru andsnúnir breytingunni því að þeim var í nöp við orðið manneskja. Nokkrum í þessum hópi fannst það einfaldlega ljótt. Öðrum hafði verið kennt að það væri dönskusletta (sem það er reyndar ekki þótt vissulega sé það afar sjaldgæft í fornum ritum, þar virðist það nær eingöngu koma fyrir í þýðingum, skv. seðlasafni fornmálsorðabókarinnar í Kaupmannahöfn). Þar að auki væri orðið einkum notað í neikvæðu samhengi. 

Þá var bent á að það væri órökrétt að ýta á þennan hátt út orðinu maður en halda í orð eins og mannréttindi og mannúð, sambönd á borð við fjöldi manns og málshætti eins og Maður er manns gaman og Batnandi manni er best að lifa. Þarna lifði orðið maður góðu lífi í sinni víðari merkingu og því þá ekki áfram í „Maður ársins“? 

Málfarsbankinn. Pistlar Jóns G. Friðjónssonar. Katrín Axelsdóttir.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það fór fram stórleikur í ensku úrvalsdeildinni í dag …“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Ekki er mikil reisn yfir þessu. Tillagan er betri.

„Það“ kallast í þessu tilviki aukafrumlag, sumir nefna orðið lepp, merkingarsnauðan lepp með orðum Eiríks Rögnvaldssonar, íslenskufræðings.

Stundum er gott að skrifa sig framhjá merkingasnauða leppnum. Þá taka skrifarar stórstígum framförum í stíl.

Hér er nauðsynlegt að taka fram að ’það’ er ekki alltaf til óþurftar en skrifari verður að vega og meta hvernig hann beitir því. Stundum er ekki gott að umorða og því verið getur að setningin verði hreinlega bjánaleg: Það rignir. Það nú blessuð vorblíðan. Ekki auðvelt að umorða þetta.

Tillaga: Í dag var stórleikur í ensku úrvalsdeildinni.

2.

„Haga­vagninn tjónaður eftir bruna.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Er ekki einhver munur á tjóni og skemmdum? Líklega hefur eldurinn hafi skemmt Hagavagninn og það sé nokkurt tjón fyrir eigandann.

Svo má vel vera að flottara sé að segja að húsið sé „tjónað“ en ekki skemmt. Blaðamaðurinn virðist endurtaka orðrétt það sem Slökkviliðið lætur hafa eftir sig um brunann.

Blaðamaðurinn virðist óreyndur, ekki vanur skrifum. Í fréttinni segir:

84 boðunum hafi verið sinnt …

Hann kann ekki regluna: Aldrei byrja málsgrein á tölustaf. Í annarri frétt á vísi.is stendur:

3. júlí 1973 var lýst yfir goslokum í Eyjum. 

Enn er það sami blaðamaðurinn sem skrifar.

Tillaga: Haga­vagninn skemmdist í bruna.

3.

„Nokkr­ir fund­ir hafa verið haldn­ir í félags­heim­ili félagsins, sem er staðsett á fjórðu hæð í Guðrún­ar­túni 1, í dag.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Nástaðan er greinileg en blaðamaðurinn sér hana ekki; „félagsheimili félagsins“.

Hvernig getur félagsheimili verið „staðsett“ á fjórðu hæð? Er ekki nóg að segja: Félagsheimilið er á fjórðu hæð? 

Röð orða í málsgrein skiptir máli. Þarna eru orðin „í dag“ aftast en hefðu átt að vera framar eins og segir í tillögunni.

Tillaga: Nokkr­ir fund­ir hafa verið haldn­ir í félags­heim­ilinu í dag sem er á fjórðu hæð í Guðrún­ar­túni 1.

4.

„Ísilögð fjaran við Gróttu skartaði sínu fegursta á dögunum.“

Myndatexti á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 23.1.23.

Athugasemd: Þetta er óvandaður myndatexti. Ofmælt er að eitthvað „skarti sínu fegursta“. Engin fjara er sjáanleg, aðeins íshröngl á lognkyrrum sjónum og sker fyrir utan. Ekkert minnir á Gróttu.

Enn og aftur fellur blaðamaður Moggans í þá gryfju að lýsa mynd:

Í fjarska mátti sjá vöruflutningaskip grænlenska skipafélagsins Royal Arctic Line flytja verðmætan varning.

Fyrir utan skerin siglir rauðmálað skip og heiti þess er ritað á síðuna með risastórum hvítum stöfum. Til hvers var verið að hnoða saman innihaldslausum myndatexta?

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Prestur sálusorgaði Jón bónda …“

Aðsend grein á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 23.1.23.

Athugasemd: Sögnin „að sálusorga“ er ókunnugleg en þó virðist hún vera mikið notuð samkvæmt Google. Prestur er oft kallaður sálusorgari eflaust vegna þess að hann veitir huggun þeim sem þjáist af sálarkvöl.

Sálusorgari sálusorgar. Skrýtin samsetning. Fyrra orðið gæti verið sagt um þann sem gerir sálu sorgmædda. 

Ekki er öll vitleysan eins. Til dæmis merkir orðið borgari ekki þann sem borgar en það væri ekki beinlínis rangt, ekki frekar en orgari sé sá sem orgar, og sorpari tja, ýmist safnar sorpi eða hendir miklu. Dorgari dorgar og svo framvegis.

Jú, höldum aðeins áfram. Handboltaþjálfari handboltaþjálfar, skotveiðimaður skotveiðir, skóggangsmaður skóggengur, sálfræðingur sálfræðir og eftir efninu bulluskrifar sá sem þetta skrifar. Ekki má gleyma sögninni að frelsissvipta sem er letiorð komið af því að einhver sviptir annan frelsi sínu. 

Annað hvort eru þetta dæmi um lifandi tungumál eða eitthvað annað. Á dálítið erfitt með að sætta mig við „nafnorðasagnir“, finnst ekkert að því að skrifa fulla hugsun. Yfir þessu er ég nokkuð sorgbitinn og þyrfti eflaust að fá einhvern til að sálusorga mig eða sálfræða, jafnvel „afbulluskrifavæða“.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Tífaldur morðingi svipti sig lífi umkringdur lögreglu.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Maður sem myrðir tíu manns er kallaður „tífaldur morðingi“. Sá sem drepur einn væri þá „einfaldur morðingi“. Þetta fær mann til að hugsa djúpt.

Ég held að ekki sé hefð fyrir svona orðalagi í íslensku. Sé það gert lendum við fyrr eða síðar í vanda eins og áður var nefnt. Þá er norski brjálæðingurinn „sjötíu og sjö faldur“ morðingi? Nei, svona gengur ekki upp. 

Tillaga: Svipti sig lífi umkringdur lögreglu eftir að hafa myrt tíu manns.