Stíga til hliðar, leita að þýfi og mikilvægi þess

Orðlof

Málvöndun

En málvöndun hefur orðið að láta undan síga síðustu áratugi. Ástæður eru margar. Nefni ég þrennt. 

Í fyrsta lagi aukin erlend áhrif þegar sífellt fleiri erlend orð eru notuð í daglegu tali sem sumum þykir bera vitni um lærdóm og víðsýni. 

Í öðru lagi veldur miklu ófullnægjandi menntun kennara og áhugaleysi háskóla og opinberra stofnana eins og Ríkisútvarpsins og Þjóðleikhússins. Er áberandi þekkingarleysi margra, sem nota málið á opinberum vettvangi, afsprengi þessa. 

Í þriðja lagi virðist áhugi málsmetandi manna minni á málvernd og málrækt og sumt ungt fólk vandar lítið mál sitt - og er þar um að ræða tískufyrirbæri: það er töff að sletta.

Tryggvi Gíslason, grein í Vísi.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… um 60 til 70 fyrr­um emb­ætt­is­menn hjá Bush hafi ákveðið að yf­ir­gefa flokk­inn eða slíta tengsl­um við hann. Tala þeirra fari hækk­andi.“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Tala merkir hér fjölda, fjölda fólks. Ferð þá ekki betur að segja að fjöldinn fari vaxandi frekar en að talan fari hækkandi?

Heimildin er vefur Reuters og þar segir:

… roughly 60 to 70 former Bush officials have decided to leave the party or are cutting ties with it, from conversations he has been having. “The number is growing every day, Purcell said.

Fæstir myndu þýða beint, ekki nota „tölu“ heldur fjölda. 

Tillaga: … um 60 til 70 fyrr­um emb­ætt­is­menn hjá Bush hafi ákveðið að yf­ir­gefa flokk­inn eða slíta tengsl­in við hann. Þeim fjölgar með degi hverjum.

2.

„Jeff Bezos kemur til með að stíga til hliðar sem for­stjóri Amazon en …“

Frétt á frettabladid.is.                                        

Athugasemd: Hefur forstjórinn hætt eða stigið til hliðar. Þetta merkir ekki hið sama. Með fréttinni fylgir Twitter færsla og þar segir:

Jeff Bezos is stepping down as CEO of Amazon. He'll transition to the role of Executive Chair.

Hver er munurinn að „stíga til hliðar“ og „stíga niður“. Þetta orðalag er auðskiljanlegt á íslensku. Til dæmis kemur það fyrir að ég mæti fólki á göngu minni og þá gerist ýmist, ég stíg til hliðar eða það, við víkjum. Víkja getur líka merkt að hætta.

Fyrir kemur að ég hef verið að masa við einhvern kunningja í stigagangi. Svo kveðjumst við og ég stíg niður á næstu tröppu og kunninginn upp.

Blaðamenn sem ekki eru vel að sér í íslensku máli en skilja og tala ensku nær lýtalaust freistist til að þýða beint. Fráleitt er að falla í þá freistni 

Í algjört óefni stefnir hjá flestum fjölmiðlum þegar slakir íslenskumenn taka að sér að þýða hugsunarlaust úr ensku. Og áhrifin eru slæm. Villur í fjölmiðlum geta breiðst út. Margir halda að allt sé rétt sem á prenti stendur.

Enska orðalagið „to step down“ merkir að hætta. Svo einfalt er það. Furðulegt að nota fjögur orð í misskildri þýðingu í stað eins; hætta.

Tillaga: Jeff Bezos kemur til með að hætta sem for­stjóri Amazon en …

3.

„Eigandi bílsins segist hafa séð ungan mann inn í bíl sínum og segir hann hafa verið að leita að þýfi.“

Frétt á frettabladid.is.                                        

Athugasemd: Hlutur í eigu minni verður varla þýfi fyrr en einhver hefur tekið hann, stolið honum. Varla getur þjófurinn í fréttinni hafa verið að leita að þýfi nema því aðeins að hann hafi grun um að það hafi verið geymt í bílnum. Hann var að leita að verðmætum.

Ekki veit ég hvort er verra, fréttir sem illa skrifandi löggur senda frá sér eða blaðamenn sem hafa ekki döngun í sér til að lagfæra orðalagið frá löggunni fyrir birtingu.

Fréttin er alveg hörmuleg skrifuð. Í henni segir:

Til átaka kom milli mannanna og var unga manninum haldið niðri þegar lögregla kom á vettvang.

Hvað tilgangir þjónar „þegar“. Betra hefði verið:

Mennirnir héldu unga manninum þar til lögreglan kom.

Í fréttinni segir:

Hann var vistaður í fangageymslu í nótt fyrir rannsókn málsins.

Hann var settur í fangelsi vegna rannsóknar málsins, ekki „fyrir“.

Og þetta er úr fréttinni:

Tilkynnt var um nytjastuld bíls í Grafarvogi um fimm leytið í gær.

Orðið „nytjastuldur“ er „lögfræðimál“ merkir það sem einhver hefur stolið til eigin nota. Þannig er um allan þjófnað, beint eða óbeint. Líklega er það miklu fínna að nota „nytjastuldur“ í svona frétt, rétt eins og að hrúga inn orðum eins og „vettvangur“ og „fangageymsla“. Svona stofnanamál er auðvitað miklu fínna en venjuleg íslenska. Og blaðamenn halda ekki vatni þegar þeir lesa skrifin frá löggunni. Við, alþýða manna, myndum orða það þannig að bílnum í Grafarvogi hafi verið stolið.

Fleira má gagnrýna í fréttinni, til dæmis nástöðu og jafnvel er fréttin of ítarleg; „unga manni haldið niðri“.

Best væri að löggan hætti að skrifa fréttir og senda á fjölmiðla. Sjaldgæft er að lesa villulaustar löggufréttir. 

Tillaga: Eigandi bílsins segist hafa séð ungan manninn í bíl sínum og segir hann hafa verið að leita að verðmætum.

4.

„Af þessu dæmi má álykta að enda þótt hin munnlega geymd hafi ekki skilað öllum staðreyndum málsins óbrjáluðum í gegnum einn millilið er ekki þar með sagt að við getum farið að tala um fantasíu höfundar sem notfærir sér sögulegan kjarna til að spinna upp skemmtilega lygasögu og vitna svo í heimildarmann til að gera frásögn sína trúverðuga í eyrum áheyrenda sinna – eins og stundum er sagt að hafi tíðkast þegar íslenskar fornsögur voru ritaðar. “

Tungutak á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 6. febrúar 2021.                                    

Athugasemd: Þetta er afar löng málsgrein en takið eftir því hversu vel hún er skrifuð. Höfundurinn, Gísli Sigurðsson, íslenskufræðingur og prófessor, missir ekki þráðinn og lesandinn skilur söguna, ruglast alls ekki. Aðeins einu sinni sem, einu sinni og, sögnunum og hjálparsögnum meistaralega komið fyrir og klykkt út með fróðleiksmola.

Punktur er mikið þarfaþing fyrir skrifara og varla er hægt að misnota hann.

Sá sem skrifar langar málsgreinar á það á hættu að ruglast og missa þráðinn. Lesi hann ekki vel yfir er hann í vanda. Flestir lesendur eiga erfitt með að halda þræðinum við lestur langra málsgreina. Þess vegna er skynsamlegt að vera hnitmiðaður í skrifum, vera óspar á punkt.

Einn af meisturum íslenskrar sagnahefðar er rithöfundurinn Einar Kárason sem ég hef í miklum hávegum. Skáldsaga hans Stormfuglar er hrein snilld. Hana einkennir langar málsgreinar og Einar ræður svo yndislega vel við þær. Í pistli árið 2019 vitnaði ég í söguna, sjá hér. Í sögunni segir:

Frammi í káetunni undir hvalbaknum var annar stýrimaður aleinn og farmlama, hann kastaðist út úr kojunni og á gólfið, þar lá hann með fullri meðvitund, jafnvel aukinni meðvitund vegna kvala í baki og innvortis, og nú heyrði hann hvernig allt var að hljóðna þarna í kring; hann þekkti þetta, var ágætis sundmaður og svona breytast umhverfishljóðin þegar maður er kominn á kaf; stýrimaðurinn sá alla ævi sína renna hjá, þetta gerist í alvöru hugsaði hann; svo sá hann fyrir sér konuna og börnin, og hann ákvað að þylja allt það sem hann kynni af bænum og guðsorði á leið sinni inn í eilífðina, kannski myndi fjölskylda hans heima í Kópavogi á einhvern hátt heyra það eða skynja. [Stormfuglar, blaðsíða 97.]

Er þetta ekki stórkostlegt? Svona skrif gleðja alla unnendur íslensks máls og ekki síður þeirra sem áhuga hafa á samtímabókmenntum. Og þá varð mér að orðið í hjartans einlægni: 

Rithöfundurinn Einar Kárason er einstakur. Enginn annar getur skrifað eins og hann gerir í Stormfuglum. Stundum langar og flóknar málsgreinar, sem þó eru svo haganlega saman settar að lesandinn missir hvorki þráðinn né athyglina. Minnimáttar skrifarar kunna ekki þessa list og við lítum allir upp til Einars, ýmist með aðdáun eða öfund, jafnvel hvort tveggja.

Hér hef ég vitnað til tveggja snjallra skrifara, Gísla Sigurðssonar og Einar Kárasonar. Ég held því fram að skrif þeirra séu ekki meðfædd heldur sambland af uppeldi og menntun og þá einkum hið fyrrnefnda.

Staðreyndin er sú, að mínu mati, að fólk sem hefur alist upp við lestur bókmennta safnar í orðabelg sinn, lærir um leið ósjálfrátt að segja skipulega frá, sem auðveldar skrif ekki síst á fullorðinsárunum og auki allan skilning á íslenskum máli.

Þetta breytir því ekki að í fréttum er punktur jafnan lesendum til hagræðis og skilningsauka. Þeir sem ekki hafa alist upp við lestur bókmennta eiga ekki að stunda blaðamennsku. Svokölluð SMS skrif á snjallsíma (þó stutt séu) teljast ekki æfing fyrir starf á fjölmiðlum. 

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Mikilvægi þess að …“

Orðalag sem sést alltof víða í fjölmiðlum og víðar.                                      

Athugasemd: Skelfing er þetta nú ljótt og gagnslítið orðalag. Kemur ábyggilega úr ensku; „The importance of …“. Áráttan er að nota fornafnið og nafnhátt sagnar.

Svona orðalag er afar fábreytilegt og flatt, í raun ómerkilegt. Miklu betra er að brjóta upp setninguna, nota ekki fornafnið og leyfa sögninni að flæða í eðlilegri tíð. 

Skora á lesendur að gúggla þetta. Ég fékk gríðarlegan fjölda upp á skjáinn. Hér eru dæmi en það sem ég set innan sviga ætti að umorða á margvíslega aðra vegu í ljósi samhengisins:

1. Mikilvægi þess að vera viðkunnanlegur (mikilvægt er að vera viðkunnanlegur)
2. Mikilvægi þess að hafa rétt til tjáningar um lífsreynslu (réttur til að tjá sig um lífsreynslu sína er skiptir máli)
3. Mikilvæg þess að hafa ánægða starfsmenn (ánægðir starfsmenn eru mikilvægir)
4. Mikilvægi þess að fylgja þróun tækninnar í fata- og textílhönnun (mikilvægt er að fylgja þróun …)
5. Mikilvægi þess að lesa fyrir börn (nauðsynlegt er að lesa fyrir börn)
6. Mikilvægi þess að vera í jakkafötum (jakkaföt eru mikilvæg)
7. Mikilvægi þess að dansa (dans er mikilvægur)
8. Mikilvægi þess að foreldrar ættleiddra barna fræði þau um upprunamenningu þeirra (mikilvægt er að foreldrar …)
9. Mikilvægi þess að rýna til gagns (gagnrýni er mikilvæg)
10. Mikilvægi þess að setja unglingum mörk (unglingum þarf að setja takmörk)

Á vef stjórnarráðsins segir:

Flug sem almenningssamgöngur og mikilvægi þess fyrir búsetugæði á landsbyggðinni

Hér hefði verið nær að segja:

Flugferðir eru almenningssamgöngur og mikilvægar fyrir búsetugæði á landsbyggðinni

Hvort skyldi nú vera skárra?

Á vefnum hrafnista.is segir: 

Neyðarstjórn minnir á mikilvægi þess að heimsóknarreglur Hrafnistu séu virtar

Hægt hefði verið að orða þetta á annan hátt:

Neyðarstjórn minnir á að heimsóknarreglur Hrafnistu ber að virða.

Hér hlýtur að skiljast að ábending neyðarstjórnar skiptir máli, óþarfi að tíunda það út í hörgul.

Tillaga: Engin tillaga.