Fremja líkamsárás, nauðungarflytja og vindur

Orðlof

Salerni

Ríður Kjartan nú leið sína þar til er hann kemur til Lauga. Hann biður menn stíga af baki og mælti að sumir skyldu geyma hesta þeirra en suma biður hann reisa tjöld. Í þann tíma var það mikil tíska að úti var salerni og eigi allskammt frá bænum og svo var að Laugum. Kjartan lét þar taka dyr allar á húsum og bannaði öllum mönnum útgöngu og dreitti þau inni þrjár nætur.

Laxdæla Saga, 47. kafli. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Framd­i lík­ams­á­rás er hann átti að vera í sótt­kví.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                      

Athugasemd: Maður er laminn, barinn, slasaður. Á stofnanamáli er það kallað líkamsárás. Orðið hefur náð mikilli útbreiðslu, sérstaklega í löggu- og lagamáli. Varla er hægt að gagnrýna það. Og þó. Sögnin hefur gleymst, það er að lemja, slasa eða ráðast á manninn. Hvers virði er nú íslenskan ef við notum bara einföldustu sagnir og nafnorð? Ég er að fremja hugsun um það.

Í fréttinni er talað um líkamsárásir, delar valda skemmdum (það er skemma), eignaspjöll á bílum (það er bílar voru skemmdir) og ölvunarakstur (það er ökumenn voru fullir). 

Þess ber hér að geta að orðalagið í fréttinni er að mestu komið frá löggunni sem ekki er kunn fyrir rismikil textaskrif. Verst er að blaðamenn birta þau athugasemdalaust, dæla honum inn í fréttirnar rétt eins og þeir hafi samið hann á gullaldarmáli. Slíkt kallast „kópí-peist“ blaðamennska og þykir ekki merkileg.

Fréttir fjölmiðla eru þó oftast vel skrifaðar en þó bregður svo skrýtilega við að þegar blaðamenn skrifa um löggumál eða lögfræði verða þeir gripnir svo mikilli nafnorðasýki að furðu sætir. Margir hafa velt svona skrifum fyrir sér.

Kristján Árnason flutti fyrir löngu erindi sem nefndist Hugleiðingar um íslenskt lagamál sem öllum er hollt að lesa. Hann sagði meðal annars:

Í þessu sambandi má rifja upp þarfa athugasemd sem Flosi Ólafsson gerði ekki alls fyrir löngu í einum af pistlum sínum. Hann fjallaði um umræðu sem átti sér stað á þessu ári í tengslum við ár læsis, um það hversu vel læsir Íslendingar séu, og vitnaði til þess að einhverjir hefðu látið í ljósi efa um að allir landar vorir væru jafn-vel læsir og oft er látið í veðri vaka. Hafi því jafnvel verið haldið fram að margir gætu ekki lesið algenga texta, svo sem opinber plögg, jafnvel ekki hita- og símareikninga. 

Það sem Flosi gerði, og var alveg hárrétt hjá honum, var að benda á að það færi ekki síður eftir textanum sem mönnum væri ætlað að lesa hvort lestrarferlið gengi upp (svo notað sé stofnanamál), þ.e. hvort hægt væri að lesa hann eða ekki. 

Það er nefnilega talsverður misbrestur á því að allur texti, sem ætlaður er almenningi, sé nógu góður eða skýr og skilmerkilegur. Ég játa það að mér gengur oft býsna illa að komast fram úr ýmsum opinberum plöggum og skilja jafndaglega hluti og launaseðilinn minn eða hitareikninginn.

Flosi sneri sem sé spurningunni við og spurði hvort þeir sem skrifa textann væru skrifandi. Sigurður Líndal tekur í svipaðan streng í fyrrnefndri grein sinni um málfar og stjórnarfar. Hann bendir á að gott, skýrt og þjált málfar sé ein af frumforsendum þess að opinberir textar þjóni vel tilgangi sínum.

Þessu má snúa að blaðamönnum. Skrifa þeir texta sinn nógu vel? Svo óskaplega mikilvægt er að blaðamenn vandi sig við skrif og spyrji sig sífellt einnar einfaldrar spurningar: Mun lesandinn skilja fréttina?

Jú, auðvitað skilja allir að maðurinn „framdi líkamsárás“, en ég ætla inn í eldhús og fremja át. Að því loknu fer ég út og frem akstur um bæinn og kannski frem ég fjallgöngu á morgun.

Tillaga: Slasaði mann þegar hann átti að vera í sóttkví. 

2.

„Björg­vin er því með 899 stig þegar tvær keppn­is­grein­ar eru eft­ir og sit­ur í fjórða sæti.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Björgvin þessi situr ekki í fjórða sæti, hann er í fjórða sæti. Má vera að orðalagið sé úr ensku en íslenskt er það ekki. 

Tillaga: Björg­vin er því með 899 stig þegar tvær keppn­is­grein­ar eru eft­ir og er í fjórða sæti.

3.

„Hvítrússar reyndu að nauðungarflytja keppanda heim frá Ólympíuleikunum.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að reynt hafi verið að fara með keppandann nauðugan heim, gegn vilja hans.

Heimildin er enski vefurinn Mail online. Þar segir á ensku:

… trying to force her onto flight home because she criticised coaches.

Þarna segir að reynt hafi verið að þvinga hana í flugvél sem fara átti heim vegna þess að hún gagnrýndi þjálfarana.

Efast um að á ensku sé til orðið „nauðungarflytja“.

Tillaga: Hvítrússar reyndu að flytja keppanda nauðugan heim frá Ólympíuleikunum.

4.

„Að hjóla eftir hringveginum gat oft verið erfitt …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Jafnvel reyndustu blaðamenn eiga það til að byrja á setningu með nafnháttarmerki og sögn: „Að gera …“, „að fara …“ og svo framvegis. Þetta er frekar skrýtið í ritmáli en heyrist samt aldrei í talmáli.

Orðalagið er stirðbusalegt en þó ekki rangt. Enga síður óþarf, - að mínu mati. Annars er fréttin sem hér er vísað til reglulega skemmtileg og vel skrifuð þó ýmislegt megi gagnrýna. Dæmi:

… en þau lögðu af stað einn vinda­sam­asta dag sum­ars­ins.

Skárra er:

… en þau lögðu af stað hvassasta sumardaginn.

Ég hnýti í þetta vegna þess hversu algengt er að blaðamenn og veðurfræðingar tala um vind. Mikill vindur eða lítill vindur, segja þeir. Afar sjaldan eru gömlu veðurorðin um vind notuð: Logn („enginn vindur“), gjóla [„lítill vindur“), kul og svo framvegis. 

Trausti Jónsson, veðurfræðingur skrifaði fyrir mörgum árum grein sem nefnist Nöfn vindstiga og greining veðurhæðar. Þar telur hann upp nöfn vindstiga og heiti þeirra. Mjög fróðleg grein og vel skrifuð.

Fyrir nokkrum árum birti ég lista yfir íslensk orð um vind, sjá hér. Þau eru eitt hundrað og tólf.

Fólk sem er komið á unglingsár og jafnvel fullorðið á að skilja til dæmis þessi orð: Súgur, kul, trekkur, rosabaugur, dalalæða, hnjúkaþeyr, ládeyða. Prófið að spyrja barnabörnin líka. Viti börnin og barnabörnin ekki svörin bendir það til þess að þau lesi ekki nóg.

• Súgur, kul og trekkur getur merkt það sama: Loft- eða vindstrengur um glugga eða dyr, dragsúgur, trekkur. Við Stykkishólm er Súgandisey.
• Rosabaugur er ljóshringur utan um sól eða tungl, átti að vita á veðrabrigði til hins verra.
• Dalalæða er þoka sem liggur lágt í hægu veðri, myndast þegar jörð er heit en kalt loft kemur yfir.
• Hnjúkaþeyr er vindur sem farið hefur yfir hálendi, misst þar raka sinn og fellur þurr og hlýr niður á láglendi.
• Ládeyða er kyrr sjór í logni. Lár merkir sjór og deyða á við hreyfingarleysi eða litla hreyfingu. Þegar ekkert veiðist er talað um ördeyðu.

Tillaga: Oft var erfitt að hjóla eftir hringveginum …

5.

„Íslensk stjórnvöld standa ekki frammi fyrir neinum kostum varðandi kínversku BRI-áætlunina.“

Pistill á bjorn.is.                                      

Athugasemd: Alltof sjaldan get ég þess sem vel er gert. Hér skal úr því bætt. Í tilvitnuðu orðunum hefðu sumir freistast til að nota orðleysuna „valkostur“ en höfundurinn kann til verka. 

Í gamla daga ávítaði Ólafur Oddsson, íslenskukennari, í MR mig fyrir að nota „valkostur“ í ritgerð. Ég mat Ólaf mikils og fór að ráðum hans. Í ritinu Gott mál sem hann samdi og MR gaf út árið 2004 segir um „orðið“:

Heldur rislítið er orðið valkostur en það þýðir: val eða völ.

Val og kostur þýða nokkurn vegin hið sama.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Mér hefur aldrei liðið eins og ég sé í verra formi …“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 3.8.21.                                     

Athugasemd: Þetta skilst ekki. Verið gæti að viðmælandinn eigi við að hann hafi aldrei verið í verra formi. 

Nokkurs konar framhald forsíðufréttarinnar er á blaðsíðu fjögur. Þar stendur:

Þetta var svo mikill léttir að ég hreinlega grét úr gleði …

Oftast grætur fólk af gleði.

Fréttin er frekar óvenjulega skrifuð. Í henni stendur:

Hún þreif hendur reglulega …

Fólk þvær hendur sínar en þó kann að vera að konan sem rætt er við hafi þrifið annarra hendur.

Í fréttinni segir einnig:

Hún lýsir því hvernig bragðskynið spratt í gang meðan hún var að gæða sér á sælgæti. Þá spratt hún á fætur … 

Óvenjulegir sprettir þarna. Betur hefði farið á því að segja að bragðskynið hafi kviknað eða vaknað. Þegar sama orðið kemur fyrir tvisvar eða oftar er það kallað nástaða og þykir ekki gott í rituðu máli.

Í fréttinni kemur fyrir orðleysan „tímapunktur“ sem er gagnslaust og hefði mátt sleppa því án nokkurs skaða.

Tillaga: Engin tillaga.