Raungerast - þjóna sem ríkisstjóri - koma flugvél út um hurð

Orðlof

Málfræðilegt kyn og líffræðilegt

Karlkyn, kvenkyn og hvorugkyn eru ekki sjálfgefin heiti á þeim málfræðieigindum sem þau eru notuð um. Þau byggja á langri hefð sem á rót sína að rekja til latneskrar málfræði þar sem orðin ’masculinum’, ’femininum’ og ’neutrum’ eru notuð. 

Íslensku hugtökin eru bein þýðing á þeim og svo er einnig um önnur heiti sem notuð hafa verið í íslensku, t.d. orðin verkyn, vífkyn og vankyn sem bregður fyrir á síðari hluta 19. aldar. 

Þótt sömu heiti séu að nokkru leyti notuð í málfræði og í líffræði eru ekki alltaf bein tengsl á milli málfræðilegs kyns orða og líffræðilegs kyns þess sem þau vísa til. Hægt er að vísa til kvenna með karlkynsorðum (t.d. kennari) eða hvorugkynsorðum (t.d. skass) þótt oftast séu orð um konur málfræðilega kvenkyns og einnig er hægt að vísa til karla með kvenkynsorðum (t.d. lögga) eða hvorugkynsorðum (t.d. skáld). 

Auk þess eru fjölmörg karlkyns- og kvenkynsnafnorð sem ekki eiga við lífverur heldur hluti eða fyrirbæri sem ekki hafa neitt líffræðilegt kyn. Það er t.d. vandséð að merkingin geti haft nokkur áhrif á það að orðið gata er kvenkyns en vegur karlkyns.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… fannst hún hafa misst af lestinni og það hafi verið of seint að elta drauminn.“

Frétt á blaðsíðu 42 í Morgunblaðinu 18.1.24. 

Athugasemd: Draumar eru aðeins „eltir“ á ensku. Á íslensku er talað um að fylgja draumum, rétt eins og margir fari eftir áætlunum sínum en elti þær ekki.

Hugsanlega eru til „flóttadraumar“, draumar sem eru eins og regnboginn, „óínáanlegur“ (ljót orðleysa).

Tillaga: … fannst hún hafa misst af tækifærinu, verið of sein að reyna láta drauma sína rætast.

2.

„Ég fer fram fyrir og gekk á undan, þetta var merkileg tæpa en við komumst allir yfir hana.“

Frétt á blaðsíðu 52 í Morgunblaðinu 18.1.24. 

Athugasemd: Tæpa er athyglisvert orð. Hér er átt við mjóa klettasyllu. Ekki er víst að allir kannist við það. 

Hins vegar þekkja allir orðalagið að tæpa á einhverju sem merkir að snerta lauslega, drepa á.

Viðtalið er við mann sem meðal annars segir frá eggjatöku í Hornbjargi. Þeir voru þar þrír feðgar, hann, pabbinn og bróðir sem var í læknisfræði. Sá reyndasti var pabbinn og þegar kom að tæpunni var viðmælandinn sendur fyrstur. Ástæðan fyrir því að ærið kaldranaleg; pabbinn sagðist ekki vilja láta læknanemann fara á undan því það væri sóun allri þessari menntun, félli hann niður í fjöru.

Merkilegt er að sjá ættartré mannsins, rammur Hornstrendingur í báðar ættir.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Gullkistan er búin að opnast aftur.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Leiðinlegt er orðalagið „búið að“ ...  Ekkert er lengur eða hefur.

Tillaga: Gullkistan hefur opnast aftur.

4.

„Við höfðum áhyggjur af því í gær að það gætu fylgt þessu eldingar og þær raungerðust.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvaðan kemur þessi sögn að „raungerast“? „Realisere“ á skandinavískum málum og álíka á ensku.

Hún þykir fín en er í flestum tilfellum óþörf. Áhyggjur af eldingum reyndust réttar, á rökum reistar. 

Tillaga: Við höfðum áhyggjur af því í gær að það gætu fylgt þessu eldingar sem og varð.

5.

„Verna fyrir öll“

Tölvupóstur frá tryggingafélaginu Verna. 

Athugasemd: Svo yfirþyrmandi vitlaus er þessi þvingaða breyting sem margir (ekki mörg) vilja gera á tungumálinu að ekki vart stendur steinn yfir steini. Hér er dæmi:

Tryggingafélagið Verna sendir póst og í yfirskrift hans segir:

Nú geta allir notað appið …

Takið eftir; allir ekki „öll“.

Í myndskreyttum texta sendur „Verna fyrir öll“. Rétt eins og höfundur hans hafi heyrt að allir eigi aðeins við karlkyn, sem auðvitað er alrangt í tilvikum sem þessum.

Síðar í póstinum segir í samhangandi texta:

Afslættir fyrir öll […] Allir geta sótt afsláttinn …

Samræmi er aðall textahöfunda. Ekki flækja skilaboðin. Til dæmis er ekki er hægt að boða eitthvað í einni setningu og ganga þvert á það í þeirri næstu. 

Í póstinum er lesandinn ýmist ávarpaður í annarri persónu, þú, eða  talað um öll eða alla.

Svona er ekki bjóðandi. Höfundurinn er ekki vel að sér þó hann virðist vilja vel. Ég er að íhuga að hætta við að tryggja hjá Verna.

Tillaga: Verna fyrir alla.

6.

„… var kjör­inn rík­is­stjóri þar í tvígang. Þjónaði hún frá ár­un­um 2011-2017 …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sá sem þjónar gegnir þjónustustarfi, er yfirleitt þjónn. Enska sögnin „to serve“ hefur nokkrar merkingar meðal annars að gegna embætti eða starfa í her og er mikið notað í Bandaríkjunum.

Sá sem segir að einhver hafi „þjónað sem ríkisstjóri“ er annað hvort illa að sér í íslensku eða skammarlega fljótfær.

Fréttin fjallar um bandarískan forsetaframbjóðanda. Fyrir utan ofangreindar þýðingarvillur er sagt að hann hafi „þjónað sem sendiherra“.

Í fréttinni segir:

Haley hef­ur verið með auk­inn meðbyr á síðustu vik­um …

Þetta er dæmigert enskt orðalag, nafnorðasetning. Á íslensku er eðlilegra að segja:

Fylgi við Haley hefur aukist á síðustu vik­um …

Fá nýliðar á Mogganum enga tilsögn?

Tillaga: … var kjör­inn rík­is­stjóri þar í tvígang og gengdi starfinu á ár­un­um 2011-2017 …

7.

„Töluverðar tafir eru á vettvangi og eru dæmi um bíla sem eru fastir í færð.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Hvað er átt við að bílar séu „fastir í færð“? Líklegast er að blaðamaðurinn hafi ekki lesið fréttina yfir fyrir birtingu. Annað hvort voru ökumenn bíla fæstir í ófærð eða í værð.

Fréttin er um umferðatafir á veginum til Grindavíkur. Blaðamaðurinn kalla hann „vettvang“. Hvernig dettur honum það í hug? Sagði löggan honum að orða þetta þannig?

Tillaga: Töluverðar tafir eru á vettvangi og eru dæmi um bíla sem eru fastir í ófærð.

8.

„… ég sá þrýst­ing­inn sem starfs­menn­irn­ir voru und­ir til að koma flug­vél­un­um í snatri út um hurðina.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Erfitt og jafnvel útilokað á að vera að koma einhverju í gegnum hurð. Flugvél sem troðið er í gegnum hurð er varla nothæf á eftir.

Líklega er blaðamaðurinn bara fljótfær en ekki slakur í skrifum. Vonum það. Hann ætti að vita að dyr er gatið á veggnum og hurð er hlerinn sem hafður er fyrir því.

Heimild blaðamannsins er bandaríski vefsíða „LA Times“. Þar er haft eftir  fyrrum yfirmanni hjá Boeng flugvélaverksmiðjunum:

I’ve worked in the factory where they were built, and I saw the pressure employees were under to rush the planes out the door.

Blaðamaðurinn þýðir beint og heldur að enska orðið „door“ þýði hurð. Svo er ekki. Því miður er ensk tunga svo fátæk að hún á ekki orð sem er sambærilegt við hurð. Sé það til er það frekar sjaldgæft. Enskan gæti fengið hurð lánað úr íslensku, rétt eins og þau ógrynni sem hún hefur fengið að láni úr öðrum tungumálum.

Þýðingin er ekki góð. Tillagan er skárri.

Tillaga: … ég fann að þrýst var á starfsmenn að ljúka hratt við smíði flugvéla.