Áhafarmeðlimir - er búin að vera að gefa til kynna

Orðlof

Nísköpun

Íslensk tunga er mér afar hugleikin og mér finnst mjög gaman að leika mér með tungumálið. Íslenskan er þannig að okkur leyfist til dæmis að setja saman ný orð úr orðum sem aldrei hafa hist áður. Af því leiðir mikinn sköpunarkraft sem ekki er öllum málum gefinn. 

Í þessari bók er til dæmis eitt orð sem margir hafa spurt mig um, nísköpun, með einföldu íi. Nísköpun er það þegar apað er eftir rándýrri og flottri hönnun og þýfið selt á lágu verði. Nísk öpun semsé. 

Þórarinn Eldjárn. Viðtal á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 23.4.22.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það hafa fáir íþróttamenn gengið í gegnum eins miklar hæðir og lægðir og kylfingurinn Tiger Woods.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Berið saman tilvitnunina hér fyrir ofan og tillöguna fyrir neðan. Tillagan er mun skárri.

Í fréttinni segir:

Hann vann sinn fjórtánda sigur á risamóti árið 2008 og virtist ósnertanlegur. 

Þetta er illskiljanlegt. Líklega hefur blaðamaðurinn ætlað að segja að maðurinn væri ósigrandi.

Enn er skrifað:

Ímynd Tigers sem hin fullkomna fyrirmynd beið hnekki fyrir vikið og ferilinn fór niður á við. 

Fór ferillinn „niður á við“? Þetta skilst en er kauðalega orðað, enskuskotið. Skárra væri:

Ímynd Tigers sem hin fullkomna fyrirmynd beið hnekki fyrir vikið og honum tók að ganga illa í keppni.

Enn er sagt:

Tiger neitaði hins vegar að játa sig sigraðan og kom með eina mögnuðustu endurkomu íþróttasögunnar er hann vann …

Þetta er slæmt. Ekki er hægt að segja að maðurinn hafi „komið með endurkomu“. Hér er tilraun til að orða þetta skár:

Tiger neitaði að gefast upp og kom aftur með meiri krafti en nokkrum öðrum hefur tekist  …

Loks er hér málsgrein sem gengur ekki upp:

Adam var hins vegar ekki lengi í paradís og Tiger þurfti að glíma við enn eitt áfallið á síðasta ári er hann var heppinn að sleppa lifandi úr bílslysi. 

Samkvæmt þessu lenti maðurinn í því áfalli að sleppa lifandi úr bílslysi. Varla á blaðamaðurinn við það en hann les ekki pistil sinn yfir fyrir birtingu. Hér er ekki gerð sú krafa að íþróttablaðamaður sé snillingur í íslensku máli en mikilvægt er að hann lesi yfir og gagnrýni eigin skrif.

Tillaga: Fáir íþróttamenn hafa verið farsælli og um leið kynnst meira mótlæti en kylfingurinn Tiger Woods.

2.

„Allt að 680 áhafn­ar­meðlim­ir kom­ast fyr­ir á skip­inu.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Þetta er ekki vel skrifað. Þeir sem starfa á skipi nefnast einu nafni áhöfn. Þeir eru ekki „meðlimir“ áhafnar heldur í áhöfn. Þetta er herskip og því má kalla áhöfnina sjóliða þó störf þeirra séu mismunandi.

Svo er það orðalagið að „komast fyrir á skipinu“. Svona er dæmigert tal þess sem aldrei hefur migið í saltan sjó. 

Tillaga: Í áhöfn skipsins getur verið allt að 680 manns.

3.

„Félagsmenn Eflingar hafa leitað til VR vegna hópuppsögn.“

Frétt á Fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þannig segir í fyrirsögn. Í fréttinni stendur hins vegar:

Fjölmargir hafi leitað til VR vegna hópuppsagnarinnar.

Svo virðist sem sami maður hafi ekki skrifað fyrirsögnina og meginmál fréttarinnar. Sem betur fer var villan lagfærð.

Tillaga: Félagsmenn Eflingar hafa leitað til VR vegna hópuppsagnar.

4.

„120 ár eru í dag frá fæðingu Nóbelsskáldsins Halldórs Kiljans Laxness …“

Frétt á blaðsíðu 45 í Morgunblaðinu 23.2.22.                                     

Athugasemd: Ég minnist þess ekki að Laxnes hafi nokkurn tímann byrjað málsgrein á tölustaf. Slíkt gerir enginn nema blaðamenn Morgunblaðsins. Getur enginn leiðbeint þeim? 

Tillaga: Í dag eru 120 ár frá fæðingu Nóbelsskáldsins Halldórs Kiljans Laxness …

5.

„Veðurspá sem nær tíu daga er búin að vera að gefa til kynna að um helgina muni kólna.“

Veðurstofa Íslands.                                     

Athugasemd: Þetta kallast hnoð og er afspyrnu ljótt og málfræðilega stórfurðulegt.

Og veðurfræðingurinn heldur áfram og segir:

Hvort svo verður á eftir að koma í ljós en alloft kemur kafli í maí þar sem norðanáttin nær yfirhöndinni með kulda og úrkoma sem fellur á norðanverðu landinu fellur oft sem snjókoma eða slydda.

Skárra væri að orða þetta á þennan veg:

Alloft kemur kafli í maí þar sem norðanáttin nær yfirhöndinni með kulda. Úrkoma á norðanverðu landinu fellur þá oft sem snjókoma eða slydda.

Spá um veður getur ræst, varla þarf að hafa orð á því.

Veðurfræðingar spá sjaldnast rigningu, miklu frekar úrkomu. Síðarnefnda orðið hefur mun víðtækari merkingu en regn; nefna má til dæmis, skúr, slagviðri, úrfelli, slyddu og snjókomu. Fyrir vikið veður æ erfiðara að átta sig á úrkomuspá.

Þetta er ekki það eina. Vindur hjá veðurfræðingum kallast annað hvort mikill vindur eða lítill vindur. Gömul veðurorð eru aldrei notuð. Í gamla daga lægði vind, nú minnkar hann. Áður hvessti, nú eykst vindur. Fyrr var talað um rok, storm, hvassviðri og þaðan af meira, nú er oftast talað um mikinn vind. 

Tillaga: Veðurspáin fyrir næstu tíu daga bendir til að um helgina muni kólna.

Herinn mættur - herstöðvaranstæðingar týna krækling - kostnaðarsöm hreinsun

Orðlof

Eiga samtal

Ég er svo háöldruð að ég man þegar fólk tókst á við vandamál og talaði saman. Núorðið tekst enginn á við neitt heldur eru vandamál og verkefni „ávörpuð“. Og þrátt fyrir allar þessar ávarpanir talar enginn við neinn heldur á fólk samtal.

Og ég, sem vil helst að allt sé rökrétt, hugsaði sem svo að hér vær eilítill merkingarmunur – að eiga samtal gæfi til kynna jafnvægi í samtalinu, gagnkvæma hlustun. Svo heyrði ég heilbrigðisráðherra tala um að „eiga samtal við veiruna“. Væntanlega mun heilbrigðisráðherra ávarpa kórónuveiruna með tilhlýðilegri virðingu. Ég hlakka til að heyra hverju veiruskrattinn svarar.

Eva Hauksdóttir. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Herinn mættur í Hvalfjörð.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Nei, herinn er kominn í Hvalfjörð. Í fréttinni segir:

Full­trú­ar frá ut­an­rík­is­ráðuneyt­inu banda­ríska sendi­ráðinu var boðið að koma …

Nei, fulltrúum var boðið að koma. Máltilfinningu hrakar. Fallbeyging nafnorða verður brátt talin gamaldags.

Í fréttinni segir ennfremur:

Fréttamaður og ljós­mynd­ari mbl.is er á staðnum til að fylgj­ast með og ræða við skipuleggjend­ur og þátt­tak­end­ur. 

Á hvaða stað er þeir? Hér fer betur á því að segja að þeir séu í Hvalfirði. Nema þeir haldi til í sjoppunni.

Er fréttamaður og ljósmyndari einn og sami maðurinn? Ef ekki þá eru þeir þarna. 

Fréttamaður og ljós­mynd­ari mbl.is eru í Hvalfirði og fylgj­ast með og ræða við skipuleggjend­ur og þátt­tak­end­ur. 

 Þarf að skýra þetta eitthvað nánar?

Tillaga: Herinn er kominn í Hvalfjörð.

2.

„Samtök hernaðaranstæðinga boðuðu til kræklingatýnslu í Hvalfirðinum í dag.“

Frétt á visi.is.                                      

Athugasemd: Hægt er að afsaka stafsetningavillur á ótal vegu en þær eru ekki réttlætanlegar. Blaðamaður þarf að nota tvö tæki gegn þeim. Annars vegar sjálfvirkt leiðréttingaforrit sem fylgir öllum tölvum fjölmiðla. Og hins vegar skynsemi sem gera verður ráð fyrir að sé í öllum blaðamönnum. 

Fjölmiðill verður að gera betur.

Tillaga: Samtök hernaðarandstæðinga boðuðu til kræklingatínslu í Hvalfirðinum í dag.

3.

„Morgunroði íslenskrar náttúruverndar er yfirskrift sýningar í Safnahúsinu á Húsavík sem opnuð var formlega um liðna helgi.“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 12.4.22.                                     

Athugasemd: Slakir skrifarar hefðu orðað það þannig að Safnahúsið hefði „opnað sýninguna“. Nei, það var fólk sem opnaði hana. Fréttin er einkar vel skrifuð og fróðleg.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Verulegt fé þarf til að kosta rannsókn á umfangi mengunar á Heiðarfjalli á Langanesi og hreinsun á staðnum verður gífurlega umfangsmikil og kostnaðarsöm.“

Frétt á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 12.4.22.                                     

Athugasemd: Orðalagið er frekar flókið. Auðveldlega má stytta málsgreinina og jafnvel skipta í tvennt með punkti.

Lýsingarorðið kostnaðarsamur merkir það sem er dýrt. Mun betra orð en hitt.

Þarna er sagt að rannsaka eigi „umfang“ og hreinsun verði „umfangsmikil“. Þetta kallast nástaða og stingur í augu lesandans.

Allt kostar pening og er vinna við rannsóknir ekki undanþegin. Varla þörf á að tíunda það.

Tillaga: Veita þarf fé til að rannsaka mengun á Heiðarfjalli á Langanesi. Talið er að hreinsun verði umfangsmikil og dýr.

5.

„60 fjárfestar sem keyptu hlutabréf í Íslandsbanka í lokuðu útboði eru ekki á hluthafalistanum í dag.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Af hverju byrja reyndir blaðamenn á Ríkisútvarpinu málsgreinar á tölustaf. Þetta er hvergi gert og telst vera hinn mesti sóðaskapur. Þetta gerir blaðamaðurinn tvisvar í fréttinni.

Tillaga: Sextíu fjárfestar sem keyptu hlutabréf í Íslandsbanka í lokuðu útboði eru ekki á hluthafalistanum í dag.

Óasættanlegt - Rússar eiga ekki stað - virkur þátttakandi í mínu íþróttauppeldi

Orðlof

Þegar málshættir afbakast

Stundum geta málshættir líka haldist óbreyttir þótt merkingin breytist að einhverju leyti. 

„Betra er autt rúm en illa skipað“ getur röklega alveg vísað til mikilvægis þess vanda til makavals enda kannski fleiri í þeim sporum þessi árin að finna ekki ákjósanlegan maka en þeir sem þurfa að ráða menn í skipsrúm.

En geta orðtök og málshættir orðið „rétt“ þegar myndmálið verður fáránlegt? 

Getur talist rétt að „berjast á banaspjótum“, „bíta í það súra enni“ eða „að tala fyrir tómum eyrum“ ef nógu margir taka slíkar samsetningar upp í algjöru hugsunarleysi?

Eva Hauksdóttir. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Óásættanlegt“

Algengt orð í fréttum fjölmiðla.                                     

Athugasemd: Þetta orð er orðið svo vinsælt að halda mætti að það væri merki um gáfur að nota það. 

Þingmenn gagnrýna ráðherra fyrir orð hans og segja þau „óásættanleg“. Engum dettur í hug að segja orðalagið óboðlegt, óviðunandi, óviðeigandi eða óþolandi.

Orðinu „óásættanlegur“ má skipa í orðaflokk sem nefna má drasl enda slök þýðing á enska orðinu „unacceptable“. Rýr orðaforði er öllum til vandræða svo ekki sé talað um þann einhæfa.

Tillaga: Óboðlegt.

2.

„Rússar eigi ekki stað í mann­réttinda­ráði SÞ.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þetta er afar illa orðað og langt frá heimildinni, samt sagt í fyrirsögn og í meginmáli fréttar. Enginn grípur inn í og lagfærir eða leiðréttir blaðamanninn. Fimm dögum eftir birtingu er fréttin óbreytt.

Á Tvitter segir utanríkisráðherra Bretlands:

Russia cannot remain a member of the UN Human Rights Council.

Oft er betra er að ráða þokkalegan íslenskumann sem blaðamann heldur en þann sem er með BA gráðu í tungumálum. Sé sá fyrrnefndi er hann miklu líklegri til að geta skrifa vel orðaða frétt sem byggist á erlendum heimildum.

Tillaga: Rússland getur ekki verið áfram í mann­réttinda­ráði SÞ.

3.

„Faðir minn var mjög virkur þátttakandi í mínu íþróttauppeldi …“

Frétt á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 6.4.22.                                     

Athugasemd: Skrýtin málsgrein, þversagnakennd, hefði mátt orða skýrar. Tillagan er skárri.

Þarna stendur „mínu íþróttauppeldi“. Óskaplega algengt er að eignarfornafnið standi á undan nafnorðinu. Þannig er það í ensku en mun sjaldnar í íslensku og því betra að segja „íþróttauppeldi mínu“. Hins vegar hef ég aldrei heyrt orðið „íþróttauppeldi“ í svona samhengi. Betur fer á því að nota orðasambandið að ala upp.

Tillaga: Faðir minn ól mig upp í íþróttum …

4.

„Að tryggja að til staðar séu jákvæðar forsendur fyrir frjálsri för og verslun á Norðurlöndum er mikið forgangsmál í norrænu samstarfi …“

Norrænt samstarf.                                     

Athugasemd: Hvers vegna byrjar fólk á sögn í nafnhætti? Það er svo stíllaust, flatt og ómerkilegt að engu tali tekur. Þar að auki er ofangreind málsgrein nálægt því að vera innantómt tal. Tillaga en skárri þó maður skilji ekki málsgreinina til fullnustu. Af hverju er til dæmis ekki sagt að forgangsmálið sé að tryggja frjálsa för og verslun? 

Tillaga: Forgangsmál í norrænu samstarfi er að tryggja forsendur fyrir frjálsri för og verslun á Norðurlöndum …

Förunautar - eiga sér stað - smá sumarhús

Orðlof

Gustuk

Stundum er sagt að ekki sé gustuk að gera þetta eða hitt ef það þykir ekki nema sjálfsagt og líka er talað um gustukaverk í svipaðri merkingu. 

Orðið gustuk er orðið til við samruna úr orðasambandinu „guðs þökk“ og upphaflega var þetta haft um miskunnarverk eða góðverk við náungann.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Förunautarnir voru sextán talsins frá Úkraínu, Kanada, Íslandi, Bandaríkjunum og Rússlandi, en þeim til aðstoðar voru vísindamenn og íssérfræðingar frá Þýskalandi, Bretlandi og Íslandi.“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Förunautur merkir orðrétt sá sem nýtur ferðar með öðrum. Þarna vantar einhvern sem þessir sextán ferðast með. Vanti ekki sautjánda manninn þá eru þeir ferðafélagar. 

Í fréttinni kemur fram að tveir ferðalanganna voru Íslendingar og því má orða það svo að fjórtán menn hafi förunautar tvímenninganna.

Ferðafélagarnir voru sextán. Atviksorðið „talsins“ er algjörlega óþarft. Bætir engu við.

Raunar virðast ferðalangarnir hafa verið fleiri ef vísindamennirnir eru taldir með.

Tillaga: Ferðafélagarnir voru sextán, frá Úkraínu, Kanada, Íslandi, Bandaríkjunum og Rússlandi. Þeim til aðstoðar voru vísindamenn og íssérfræðingar frá Þýskalandi, Bretlandi og Íslandi.

2.

„Mik­il um­ferðarteppa er þessa stund­ina á Miklu­braut­inni í austurátt vegna bíl­slyss sem átti sér stað of­ar­lega í Ártúns­brekk­unni.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Orðalagið „átti sér stað“ er algjörlega óþarft, innihaldslaus langloka. Ólíkt betra er orðalagið á Vísi sem segir um sama atvik:

Nokkurra bíla árekstur varð á Vesturlandsvegi austan við Höfðabakka á sjötta tímanum í dag.

Orðalagið að „eiga sér stað“ er fyrir ofnotkun orðið óttalega ómerkilegt. Hins vegar er sögnin að vera sígild, hentar afar víða, er aldrei ofnotuð.

Yfirleitt ætti ekki að nota ákveðinn greini með götunöfnum og örnefnum.

Tillaga: Mik­il um­ferðarteppa er þessa stund­ina á Miklu­braut­ í austurátt vegna bíl­slyss sem varð of­ar­lega í Ártúns­brekk­u.

3.

„Telur að pólitísk einangrun Rússa muni vara í langan tíma.“

Frétt má vísi.is.                                      

Athugasemd: Í beygingarlýsingunni, BÍN, segir að sögnin að vara merki að standa yfir, endast. Auðvitað vita þetta flestir. Þó finnst mörgum orðið frekar leiðinlegt og reyna að sneiða hjá því sem er nokkuð auðvelt, aðeins þar að breyta orðaröðinni.

Tillagan er skárri en tilvitnunin hér fyrir ofan.

Tillaga: Telur að pólitísk einangrun Rússa muni verða löng.

4.

„Þau byrjuðu á að búa í smá sumarhúsi en hafa nú byggt við það mjög fallega litla viðbyggingu.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Skyldi ekki viðbyggingin við „smáa sumarhúsið“ vera enn smærri? Orðalagið er eiginlega barnslega saklaust orðalag, ótrúlegt að fullorðinn maður skuli hafa skrifað svona.

Viðmælandinn í fréttinni er sagður hafa stofnað „hæglætishreyfinguna Slow living“. Hvers vegna skyldi hann ekki hafa kallað hreyfinguna íslensku heiti? 

Í fréttinni segir:

Við hjónin tókum þá ákvörðun að þetta væri það sem við vildum.

Skrýtin málsgrein. Tóku ákvörðun um það sem þau vildu. Skárra er að þau gerðu það sem þau vildu eða ákváðu að búa í sumarhúsi.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Ásmundur lést á gangi um Austurstrætið.“

Frétt á dv.is.                                     

Athugasemd: Þegar maðurinn dó var hann á gangi í Austurstræti sem er ekki rétt því maðurinn lést á sjúkrahúsi eftir því sem segir í fréttinni

Þetta er þó ekki það versta heldur hitt hversu óskipulega er sagt frá atburðinum sem gerðist fyrir sjötíu og níu árum. Fyrir vikið er óþægilega erfitt að lesa fréttina, maður gefst hreinlega upp.

Aðalatriðið er að í fréttinni er rætt við dóttur mannsins sem dó en ekki er sagt frá því fyrr en í lok fréttarinnar.

Tillaga: Ásmundur slasaðist til ólífis á gangi í Austurstræti.