Raungerast - þjóna sem ríkisstjóri - koma flugvél út um hurð

Orðlof

Málfræðilegt kyn og líffræðilegt

Karlkyn, kvenkyn og hvorugkyn eru ekki sjálfgefin heiti á þeim málfræðieigindum sem þau eru notuð um. Þau byggja á langri hefð sem á rót sína að rekja til latneskrar málfræði þar sem orðin ’masculinum’, ’femininum’ og ’neutrum’ eru notuð. 

Íslensku hugtökin eru bein þýðing á þeim og svo er einnig um önnur heiti sem notuð hafa verið í íslensku, t.d. orðin verkyn, vífkyn og vankyn sem bregður fyrir á síðari hluta 19. aldar. 

Þótt sömu heiti séu að nokkru leyti notuð í málfræði og í líffræði eru ekki alltaf bein tengsl á milli málfræðilegs kyns orða og líffræðilegs kyns þess sem þau vísa til. Hægt er að vísa til kvenna með karlkynsorðum (t.d. kennari) eða hvorugkynsorðum (t.d. skass) þótt oftast séu orð um konur málfræðilega kvenkyns og einnig er hægt að vísa til karla með kvenkynsorðum (t.d. lögga) eða hvorugkynsorðum (t.d. skáld). 

Auk þess eru fjölmörg karlkyns- og kvenkynsnafnorð sem ekki eiga við lífverur heldur hluti eða fyrirbæri sem ekki hafa neitt líffræðilegt kyn. Það er t.d. vandséð að merkingin geti haft nokkur áhrif á það að orðið gata er kvenkyns en vegur karlkyns.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… fannst hún hafa misst af lestinni og það hafi verið of seint að elta drauminn.“

Frétt á blaðsíðu 42 í Morgunblaðinu 18.1.24. 

Athugasemd: Draumar eru aðeins „eltir“ á ensku. Á íslensku er talað um að fylgja draumum, rétt eins og margir fari eftir áætlunum sínum en elti þær ekki.

Hugsanlega eru til „flóttadraumar“, draumar sem eru eins og regnboginn, „óínáanlegur“ (ljót orðleysa).

Tillaga: … fannst hún hafa misst af tækifærinu, verið of sein að reyna láta drauma sína rætast.

2.

„Ég fer fram fyrir og gekk á undan, þetta var merkileg tæpa en við komumst allir yfir hana.“

Frétt á blaðsíðu 52 í Morgunblaðinu 18.1.24. 

Athugasemd: Tæpa er athyglisvert orð. Hér er átt við mjóa klettasyllu. Ekki er víst að allir kannist við það. 

Hins vegar þekkja allir orðalagið að tæpa á einhverju sem merkir að snerta lauslega, drepa á.

Viðtalið er við mann sem meðal annars segir frá eggjatöku í Hornbjargi. Þeir voru þar þrír feðgar, hann, pabbinn og bróðir sem var í læknisfræði. Sá reyndasti var pabbinn og þegar kom að tæpunni var viðmælandinn sendur fyrstur. Ástæðan fyrir því að ærið kaldranaleg; pabbinn sagðist ekki vilja láta læknanemann fara á undan því það væri sóun allri þessari menntun, félli hann niður í fjöru.

Merkilegt er að sjá ættartré mannsins, rammur Hornstrendingur í báðar ættir.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Gullkistan er búin að opnast aftur.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Leiðinlegt er orðalagið „búið að“ ...  Ekkert er lengur eða hefur.

Tillaga: Gullkistan hefur opnast aftur.

4.

„Við höfðum áhyggjur af því í gær að það gætu fylgt þessu eldingar og þær raungerðust.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvaðan kemur þessi sögn að „raungerast“? „Realisere“ á skandinavískum málum og álíka á ensku.

Hún þykir fín en er í flestum tilfellum óþörf. Áhyggjur af eldingum reyndust réttar, á rökum reistar. 

Tillaga: Við höfðum áhyggjur af því í gær að það gætu fylgt þessu eldingar sem og varð.

5.

„Verna fyrir öll“

Tölvupóstur frá tryggingafélaginu Verna. 

Athugasemd: Svo yfirþyrmandi vitlaus er þessi þvingaða breyting sem margir (ekki mörg) vilja gera á tungumálinu að ekki vart stendur steinn yfir steini. Hér er dæmi:

Tryggingafélagið Verna sendir póst og í yfirskrift hans segir:

Nú geta allir notað appið …

Takið eftir; allir ekki „öll“.

Í myndskreyttum texta sendur „Verna fyrir öll“. Rétt eins og höfundur hans hafi heyrt að allir eigi aðeins við karlkyn, sem auðvitað er alrangt í tilvikum sem þessum.

Síðar í póstinum segir í samhangandi texta:

Afslættir fyrir öll […] Allir geta sótt afsláttinn …

Samræmi er aðall textahöfunda. Ekki flækja skilaboðin. Til dæmis er ekki er hægt að boða eitthvað í einni setningu og ganga þvert á það í þeirri næstu. 

Í póstinum er lesandinn ýmist ávarpaður í annarri persónu, þú, eða  talað um öll eða alla.

Svona er ekki bjóðandi. Höfundurinn er ekki vel að sér þó hann virðist vilja vel. Ég er að íhuga að hætta við að tryggja hjá Verna.

Tillaga: Verna fyrir alla.

6.

„… var kjör­inn rík­is­stjóri þar í tvígang. Þjónaði hún frá ár­un­um 2011-2017 …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sá sem þjónar gegnir þjónustustarfi, er yfirleitt þjónn. Enska sögnin „to serve“ hefur nokkrar merkingar meðal annars að gegna embætti eða starfa í her og er mikið notað í Bandaríkjunum.

Sá sem segir að einhver hafi „þjónað sem ríkisstjóri“ er annað hvort illa að sér í íslensku eða skammarlega fljótfær.

Fréttin fjallar um bandarískan forsetaframbjóðanda. Fyrir utan ofangreindar þýðingarvillur er sagt að hann hafi „þjónað sem sendiherra“.

Í fréttinni segir:

Haley hef­ur verið með auk­inn meðbyr á síðustu vik­um …

Þetta er dæmigert enskt orðalag, nafnorðasetning. Á íslensku er eðlilegra að segja:

Fylgi við Haley hefur aukist á síðustu vik­um …

Fá nýliðar á Mogganum enga tilsögn?

Tillaga: … var kjör­inn rík­is­stjóri þar í tvígang og gengdi starfinu á ár­un­um 2011-2017 …

7.

„Töluverðar tafir eru á vettvangi og eru dæmi um bíla sem eru fastir í færð.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Hvað er átt við að bílar séu „fastir í færð“? Líklegast er að blaðamaðurinn hafi ekki lesið fréttina yfir fyrir birtingu. Annað hvort voru ökumenn bíla fæstir í ófærð eða í værð.

Fréttin er um umferðatafir á veginum til Grindavíkur. Blaðamaðurinn kalla hann „vettvang“. Hvernig dettur honum það í hug? Sagði löggan honum að orða þetta þannig?

Tillaga: Töluverðar tafir eru á vettvangi og eru dæmi um bíla sem eru fastir í ófærð.

8.

„… ég sá þrýst­ing­inn sem starfs­menn­irn­ir voru und­ir til að koma flug­vél­un­um í snatri út um hurðina.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Erfitt og jafnvel útilokað á að vera að koma einhverju í gegnum hurð. Flugvél sem troðið er í gegnum hurð er varla nothæf á eftir.

Líklega er blaðamaðurinn bara fljótfær en ekki slakur í skrifum. Vonum það. Hann ætti að vita að dyr er gatið á veggnum og hurð er hlerinn sem hafður er fyrir því.

Heimild blaðamannsins er bandaríski vefsíða „LA Times“. Þar er haft eftir  fyrrum yfirmanni hjá Boeng flugvélaverksmiðjunum:

I’ve worked in the factory where they were built, and I saw the pressure employees were under to rush the planes out the door.

Blaðamaðurinn þýðir beint og heldur að enska orðið „door“ þýði hurð. Svo er ekki. Því miður er ensk tunga svo fátæk að hún á ekki orð sem er sambærilegt við hurð. Sé það til er það frekar sjaldgæft. Enskan gæti fengið hurð lánað úr íslensku, rétt eins og þau ógrynni sem hún hefur fengið að láni úr öðrum tungumálum.

Þýðingin er ekki góð. Tillagan er skárri.

Tillaga: … ég fann að þrýst var á starfsmenn að ljúka hratt við smíði flugvéla.

Veifa bless - framkvæma greiðslu - flugeldaslys í póstnúmeri

Orðlof

Ástfanginn af

Vafalaust finnst flestum orðið ástfanginn heldur notalegt, jafnvel fallegt. 

Fyrir öld voru ekki allir þeirrar skoðunar og fannst betra að nota orðið ásthrifinn. Þá væri unnt að greina á milli þeirrar tilfinningar að líka vel við einhvern eða vera hrifinn af honum og svo þess þegar ástin kemur til sögunnar og maður verður ásthrifinn af honum eða henni. 

Málvenja er að segjast vera „ástfanginn af Gunnu“, en síður „ástfanginn í Gunnu“.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Forstjórinn veifaði bless.“

Frétt á blaðsíðu 32 í Morgunblaðinu 4.1.24. 

Athugasemd: Frekar er þetta nú flatt orðalag, nærri því barnslegt. Þó er það alls ekki rangt. Forstjórinn stóð á bryggjunni og veifaði í kveðjuskyni er skipið lagði úr höfn.

Tillagan er skárri.

Tillaga: Forstjórinn veifaði í kveðjuskyni.

2.

„Braga tókst að fram­kvæma er­lendu greiðsluna …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Venjulegt fólk greiðir. Skiptir engu hvort það er gert við kassann í Bónus, millifært í tölvu innanlands eða greiðsla send til útlanda. Athöfnin kallast greiðsla sem er nafnorð, sögnin er að greiða. Fer einkar vel á því.

Á sama hátt er einfalt að hugsa og skrifa en engum dettur í hug að „framkvæma hugsun“ eða „framkvæma skrif“, þá væri tungumálið komið á heljarþröm. 

Tillaga: Braga tókst að greiða erlenda reikninginn …

3.

„… upplifði mikið trauma í æsku sem endaði í átröskun og áföllum.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 7.1.24. 

Athugasemd: Aldrei getur enska orðið „trauma“ aldrei talist íslenska. Það má þýða sem áfall, harmur eða hremmingar, oft sálrænt.

Í viðtali sem fylgir segir:

Mamma var mikið veik einhverju fyrir fertugt. 

Ótrúlegt er að reyndur og góður blaðamaður skuli ekki lagfæra orðalag viðmælanda síns, færa það til betri vegar. Svona getur ef til vill gengið í talmáli en aldrei rituðu. Eftirfarandi er skárra; rétt undir fertugu eða nokkru fyrir fertugt.

Tillaga: … upplifði miklar hremmingar í æsku sem endaði í átröskun og áföllum.

4.

„Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu fékk tilkynning um flugeldaslys í póstnúmeri 105 í Reykjavík …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Þegar blaðamaðurinn fór í vinnuna skildi hann eftir skynsemina rétt eins og löggan sem skrifað fréttina. Póstnúmer eru ekki heiti á hverfum á höfuðborgarsvæðinu né annars staðar. Híðahverfi hefur til dæmis póstnúmerið 105.

Löggan kann ekki að skrifa, svokölluð dagbók hennar ber það með sér. Margir blaðamenn halda að allt sem frá löggunni kemur sé pottþétt og skrifað á einhvers konar gullaldaríslensku. Svo er ekki.  

Við má bæta að fólk er almennt hætt að senda bréf í pósti, sama er með fyrirtæki og opinberar stofnanir enda svo komið að Pósturinn er því sem næst á hausnum. Nær allir senda tölvupóst, jafnvel jólakortin fara í rafræna sendingu. Pósturinn og póstnúmer eru því orðin dæmi um úrelt fyrirbrigði en löggan áttar sig ekki á því. Hún tjáir sig á úreltan máta.

Þess má geta að blaðamaður Ríkisútvarpsins vitnar í dagbók löggunnar í frétt sinni, sjá hér. Hann sleppir því að nefna póstnúmerið.

Tillaga: Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu fékk tilkynningu um flugeldaslys í Hlíðunum í Reykjavík ….

5.

„Meðal nýrra reglna er að starfsfólk sinni ekki aukastörfum sem séu ósamrýmanlegar starfinu …“

Frétt á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 8.1.24. 

Athugasemd: Fréttin fjallar um nýjar siðareglur stafsmanna ríkisins. Má vera að eftirfarandi sé útúrsnúningur, en engu að síður áleitin pæling: 

Mega þá starfsmenn taka að sér aukastörf sem eru samrýmanleg því starfi sem þeir gegna hjá ríkinu? 

Hvað er samrýmanlegt og hvað ósamrýmanlegt?

Getur til dæmis bókari hjá ríkisfjárhaldi tekið að sér sama starf í aukavinnu fyrir verktakafyrirtæki? Getur starfsmaður Kvikmyndasjóðs samið handrit að bíómynd eða sjónvarpsmynd? Getur hæstaréttardómari samið lög eða reglugerð fyrir dómsmálráðuneytið? Getur ...

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Þrjú af fjór­um liðum leika í úr­vals­deild­inni og væri því hægt að not­ast við VAR í þrem­ur af fjór­um leikj­um undanúr­slit­anna.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Til er ein góð regla í skrifum og á líka við í blaðamennsku: Skiljist málsgreinin ekki umsvifalaust, þá  þarf að umorða. Málsgreinin skilst ekki.

Tillaga: Engin tillaga.

Kalla eftir - meiðsl urðu að steini í götu - leyfi detta í hús

Orðlof

Úrfellingarpunktar

Úrfellingarpunktar (…) (e. ellipsis) er greinarmerki sem hefur sjálfstætt hlutverk: táknar úrfellingu úr orði eða setningu eða jafnvel hik. Fjallað er um notkun þess í undirkafla 31.2 í ritreglum Íslenskrar málnefndar.

Merkið er sett saman úr þremur punktum en er sjálfstætt tákn í flestum leturgerðum og þess gætt af leturhönnuðum að bil milli punkta í merkinu sé hæfilegt. Hér má sjá dæmi um muninn á þremur punktum og tákninu fyrir úrfellingarpunkta:

…  (úrfellingarpunktar, eitt tákn)

. . . (þrír punktar í röð)

Táknið fyrir úrfellingarpunkta má kalla fram í ANSI-táknrófinu (með því að halda niðri alt-hnappnum og slá inn 0133) og í Unicode-táknrófinu (með því að slá inn 2026, halda niðri alt-hnappnum og slá inn x).

Ritvinnsluforrit eru einnig stundum stillt þannig að þegar slegnir eru inn þrír punktar í röð þá breytast þeir sjálfkrafa í táknið fyrir úrfellingarpunkta.

Kostir fylgja því að nota sérstakt tákn fyrir úrfellingarpunkta. Ekki er þá hætta á að punktarnir þrír skiptist á milli lína, þeir haldast í sömu línu. Greinarmerkið er þá einnig hannað sem heild, eins og áður er nefnt.

Jóhannes B. Sigtryggsson, rannsóknardósent. Málræktarpistlar, vefur Árnastofnunar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Jón Gunn­ars­son þingmaður Sjálf­stæðis­flokks­ins kall­ar eft­ir stjórn­arslit­um vegna …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað vill maðurinn? Krefst hann stjórnarslita, óskar hann eftir þeim, biður hann um þau eða hvað kallar hann? Ha?

Á Vísi segir:

Jón Gunnars­son kallar eftir nýjum meiri­hluta …

Útilokað er að átta sig á því hvað maðurinn vill og lesandinn er engu nær þótt hann lesi fréttirnar

Ekki er hægt að grípa til ensks orðalags og þýða á íslensku. Sögnin að kalla merkir að hrópa, hafa hátt, brýna raustina og svo framvegs. Orðalagið er nýlegt, en styðst ekki við íslenska málvenju.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Meiðsli urðu steinn í götu henn­ar í sum­ar en …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Mjög algengt er að blaðamenn fari rangt með orðtök og málshætti. Þekkt er orðtakið að leggja stein í götu einhvers sem merkir að hringdra eða tefja.

Umsnúningur orðtaksins gengur ekki upp vegna þess að steinn verður ekki hindrun nema hann sé lagður í götu einhvers. Annars er hægt er að sneiða fram hjá steinum, stíga yfir hann. Orðtakið lifir ekki svona breytingu af.

Fréttin fjallar um konu sem farið hefur eitthundrað sinnum á Esju. Hún er sögð hlaupari en ekki kemur fram hvort hún hafi hlaupið upp á fjallið eða gengið. Ekki heldur kemur fram hvar á fjallið hún fór. Fjöldi gönguleiða er á Esju. Gera má þó ráð fyrir að hún hafi gengið á Þverfellshorn, flestir fara þangað upp. Ekki heldur kemur fram hvort konan hafi gengið upp að svokölluðum „steini“ sem er nokkuð fyrir neðan hamrabeltið eða alla leiðina upp. Allt þetta er galli á fréttinni.

Þess má geta að umsjónarmaður hefur nokkrum sinnum gengið á Esjuna. Eitt árið gekk hann fimmtíu og tvisvar sinnum upp á Þverfellshorn, alla leið, og þóttist afreka mikið. Þykir honum því meira til um ferðir konunnar sem gekk eitthundrað sinnum á fjallið, hvort sem hún hafi farið upp að „steini“ eða alla leið.

Tillaga: Meiðslin í sumar töfðu hana …

3.

„Fannar bæjar­stjóri maður ársins að mati les­enda Vísis og hlust­enda Bylgjunnar.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Á öðrum fréttamiðlum er bæjarstjórinn sagður „manneskja ársins“. Hann/hún er vel að titlinum kominn og ábyggilega ánægður/ánægð með heiðurinn.

Engu að síður er ástæða til að velta því fyrir sér hvort kona geti verið manneskja ársins eða bara kona ársins. Þó er ljóst að konur eru menn og getur hver og ein verið maður ársins.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Danadrottning stígur til hliðar.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er alrangt. Drottningin hættir, afsalar sér völdum.

Á Vísi segir:

Margrét Þór­hildur stígur til hliðar.

Nei, hún hættir. Heimild Moggans er vefur Danmarks Radio, DR. Þar stendur:

Dronning Margrethe vil abdicere og overlade tronen til sin søn …

Hvergi í fréttinni segir „Dronningen af Danmark træder til side“. Íslenska orðalagið er misskilningur blaðamannsins.

Hvað merkir að stíga til hliðar? Bókstafleg merking er að lyfta fæti og setja hann utar en hann var … Andskotakornið, þetta vita allir. 

Afar sjaldan segja blaðmenn að einhver hætti. 

Á DV stendur um drottninguna:

… að hún muni afsala sér krúnunni …

Þetta er mjög gott hjá blaðamanninum, hann er með’etta, eins og sagt er í boltanum. Að vísu dró nokkuð úr hrifningunni þegar þetta bar fyrir augu:

Segja má að með hvarfi Margrétar Þórhildar af dönsku krúnunni séu …

Flestir hafa heyrt af sögunni „Prinsessan á bauninni“ eftir H. C. Andersen. Enn er þó eftir að skrifa söguna „Drottningin á krúnunni“.

Tillaga: Drottningin afsalar sér krúnunni.

5.

„… en horft er til þess að síðustu leyf­in detti í hús um há­degi.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er afar óeðlilegt orðalag, stirt og kjánalegt. Mun betra er að skrifa alþýðlegt mál í stað þess að skreyta að hætti illa skrifandi íþróttablaðamanna. Tillagan er mun skárri.

Tillaga: … en búist er við að síðustu leyfi berist um hádegið.

6.

„Ríkisútvarpið gerðist ekki brotlegt við lög um um jafna meðferð á vinnumarkaði með því að ráða ekki fatlaðan mann í hlutastarf við prófarkalestur.“

Frétt á Vísir. 

Athugasemd: Segja má að blaðamenn á Ríkisútvarpinu standi sig vel miðað við marga aðra fjölmiðlunga.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Draslorð - dellur - ofnotuð orð og orðasambönd

Orðlof

Óhætt er að óska lesendum gleðilegs árs jafnvel þó áraskipti séu aldrei neitt ýkja merkileg. Engu að síður þakkar umsjónarmaður lesandanum sínum fyrir ferðalagið síðustu þrjúhundruð sextíu og fimm, komma tveir, fjórir, tveir, fimm (365,2425) daga.

Sjö ár eru liðin frá því að þessir pistlar tóku að birtast. Þeir skrifa sig næstum því sjálfir, ástæðan er auðsæ. Þó er nokkur vinna við hvern og einn. Áðurnefndur telur sig hafa lært talsvert á skrifunum, er þó fjarri því fullnuma og síst af öllu óskeikull þó svo að orðalagið í pistlunum beri annað með sér.

Að þessu sögðu er aðeins eftir að opinbera áramótaheitið („afhjúpa“ það eins og margir blaðamenn segja). Hins vegar bregst minnið oftar en ekki, jafnvel á ögurstundu eins og þessari. Umsjónarmaður man ekkert hvað það var og varla við því að búast að hann muni eftir því með hækkandi aldri og miklum spekileka.

Á síðustu og verstu tímum verður samt hvergi hvikað hér (á þessum vettvangi, eins og löggan segir). Nóg er að forsetinn ætli að hætta, danska drottningin sé komin með bakverk og tröllið Trump er á leiðinni. Árvekni er því þörf og hér verður stigið til hliðar til þess eins að fara eftir danskennaranum sem sagði hliðar saman hliðar og glímukennarinn sagði stigið. Samt hætti enginn, enskutalandi til mikillar furðu.

Tapað stríð gegn draslorðunum

Á síðustu árum hafa orðið til nauðaómerkileg orð sem eru til óþurftar því fyrir eru miklu betri orð sem hingað til hafa staðið fyrir sínu í skrifum og tali. Dæmi um slíkt er svokallaður „viðbragðsaðili“, dæmigert draslorð. Hér eru getið um nokkuð af drasli (dröslum eins og margir kunna að segja).

Ákvarðanataka - Betra: Ákveða, taka ákvörðun

Framkvæma rannsókn - Betra: Rannsaka.

Kostnaðarsamur - Betra: Dýr

Reynslumikill - Betra: Reyndur

Rekstraraðili - Betra: Eigandi, stjórnandi, framkvæmdastjóri …

Ríkjandi (meistari í íþróttum) - Betra: Núverandi.

Af hverju er ekki talað um „sitjandi meistara“? Svarið er einfalt: Orðalagið er ekki til í ensku.

Sitjandi (forseti, þingmaður og fleira). - Betra: Núverandi. 

Af hverju er ekki talað um „ríkjandi forseta“ eða þingmann? Svarið er einfalt: Orðalagið er ekki til í ensku.

Tímapunktur - Betra: Nú, núna, einhvern tímann

Valkostur - Betra: Val og kostur, tvö orð sem hafa svipaða merkingu

Viðbragðsaðili - Betra: Lögregla, slökkvilið, sjúkralið, björgunarsveitar, Landhelgisgæsla, vegfarendur og aðkomnir. Hér eru pælingar:

Hvað kallast „viðbragðsaðili“ sem kemur of seint á staðinn? Varla telst það viðbragð að bregðast við of seint.

Kallast björgunarsveitarmaðurinn eða löggan við vegamótin til Grindavíkur „viðbragðsaðili“ þó hann hafi staðið þar í margar klukkustundir?

Kallast það viðbragð að bregðast við atburði sem er löngu liðinn?

Er löggan sem sefur heima í rúmi sínu „viðbragðsaðili“?

Hvenær verður maður „viðbragðsaðili“?

Í stuttu máli: „Hvenær drepur maður mann …“

Vindasamur  - Betra: Hvass, hvassviðri, bræla, óveður, rok, hret …

Dellur

Orðalagið að stíga til hliðar merkir ekkert annað en það sem í orðunum felst. Sögnin að stíga merkir ekki að hætta heldur að taka skref, getur líka þýtt að hækka. Nafnorðið stígur merkir gata eða troðningur. 

1. Stíga til hliðar. - Betra: Hætta.
2. Stíg niður. - Betra: Hætta
3. Stíga upp: - Betra: Ekkert að þessu, merkir að ganga upp á við
4. Stíga fast til jarðar. Betra: Spyrna við fótum, tregast við
5. Stíga niður fæti. - Betra: Ganga.

Nafnorðasagnir

Slatti af sagnorðum eru dregin af nafnorðum og oft ekkert að því. Sum eru þó frekar hallærislegar og frámunalegar ljótar í rituðu máli. Dæmi:

• Deiliskipulagsgera
• Fjallahjóla
• Fyrirspyrja
• Grendarkynna
• Háþrýstiþvo
• Leiðsegja

Hillan

Orðtakið að leggja eitthvað hilluna er gott og gilt en því miður ofnotað eins og þessi dæmi úr fjölmiðlum sanna:

1. Leggja skóna á hilluna (boltaíþróttir)
2. Leggja takkaskóna á hilluna (fótboltamaður)
3. Leggur augnhárin á hilluna (viðskipti)
4. Leggja atvinnumennskuferilinn á hilluna (golfari)
5. Leggur flautuna á hilluna (dómari í boltaíþrótt)
6. Leggur hanskana á hilluna (hnefaleikamaður)
7. Leggur stígvélin á hilluna (fiskvinnslumaður)
8. Leggur skíðin á hilluna (skíðamaður)
9. Leggur svuntuna á hilluna (matreiðslumaður)
10. Leggur hælana á hilluna (söngkona)
11. Leggur sloppinn á hilluna (kvikmyndaleikkonan sem læknir)
12. Leggur varnarskjöldinn á hilluna (Bandaríkjaforseti)
13. Leggja Windows XP á hilluna (stýriforrit)

Oftast er hægt að sleppa hillunni og segja að maðurinn ætli að hætta eða hafi hætt.

Ofnotuð orð og orðasambönd

1. Ákall; er það ósk, bæn, krafa?
2. Kalla eftir; er það ósk, bæn, krafa?
3. Biðla er það að biðja, krefjast, óska, heimta?
4. Gera það að verkum; afar leiðigjarnt orðalag
5. Heimsvísa; betra er í heiminum.
6. Landsvísa; betra er á landinu.
7. Leggja skóna á hilluna; betra er að hætta.
8. Lærisveinar þjálfara; betra er leikmenn liðsins.
9. Mikilvægi þess; afar leiðigjarnt orðalag, ber vott um að skrifarinn sé óvanur
10. Mögulega; betra hugsanlega, ef til vill, jafnvel …
11. Nauðsyn þess; betra er að umorða, ber vott um að skrifarinn sé óvanur
12. Staðsettur; betra að nota sögnina að vera.
13. Um að ræða; betra er að umorða.
14. Vera til staðar; betra er að umorða.
15. Viðbúið; margir misskilja orðið og halda notkun þess sé gáfumerki.
16. Samanstendur af; betra að umorða
17. Segja bless við; frekar barnalegt orðalag, betra að kveðja.
18. Jarðskjálfti upp á x stig: betra x stiga jarðskjálfti.

Ítrekað

Í langflestum tilvikum er betra að nota oft og sleppa ítrekað. Í eftirfarandi dæmahrúgu úr fjölmiðlum hefði verið eðlilegra að nota atviksorðið oft.

1. Hún sak­ar hann um að hafa lifað tvö­földu lífi og að hafa haldið fram­hjá sér ít­rekað.
2. Sterling sjálfur hefur ítrekað orðið fyrir barðinu á kynþáttahatri, bæði innan og utan vallar.
3. Bol­son­aro, líkt og koll­egi hans Don­ald Trump Banda­ríkja­for­seti, hef­ur ít­rekað mætt á op­in­bera viðburði án and­lits­grímu.
4. Bílstjórinn bað þá um að yfirgefa vagninn og reiddust þá mennirnir mjög og réðust á bílstjórann og kýldu hann ítrekað í höfuðið.
5. Beitt konu sína ítrekað ofbeldi.
6. Ítrekað gerir vestanátt á svæðinu þar sem hrúgurnar standa við Eiðsgranda. [Enn hvessir af vestri …]
7. Fótboltavöllurinn hefur ítrekað verið til vandræða.
8. Trump hef­ur ít­rekað nýtt embætti sitt til þess að vekja at­hygli á golf­völl­um sín­um …
9. Fauci sagðist þar hafa fengið raunverulegar morðhótanir og að fjölskyldu hans hafi ítrekað verið hótað.
10. Taka þarf mið af jarðskjálftahættu, m.a. Suðurlandsskjálftum sem lögðu Skálholtsstað ítrekað í rúst á liðnum öldum …
11. Fötluðu fólki ítrekað beint inn á stofnanir

 

Draslorð - dellur - ofnotuð orð og orðasambönd

Orðlof

Óhætt er að óska lesendum gleðilegs árs jafnvel þó áraskipti séu í aldrei neitt ýkja merkileg. Engu að síður þakkar umsjónarmaður lesandanum sínum fyrir ferðalagið síðustu þrjúhundruð sextíu og fimm, komma tveir, fjórir, tveir, fimm (365,2425) daga.

Sjö ár eru liðin frá því að þessir pistlar tóku að birtast. Þeir skrifa sig næstum því sjálfir, ástæðan er auðsæ. Þó er nokkur vinna við hvern og einn. Áðurnefndur telur sig hafa lært talsvert á skrifunum, er þó fjarri því fullnuma og síst af öllu óskeikull þó svo að orðalagið í pistlunum beri annað með sér.

Að þessu sögðu er aðeins eftir að opinbera áramótaheitið („afhjúpa“ það eins og margir blaðamenn segja). Hins vegar bregst minnið oftar en ekki, jafnvel á ögurstundu eins og þessari. Umsjónarmaður man ekkert hvert það átti að vera og varla við því að búast að hann muni eftir því með hækkandi aldri og miklum spekileka.

Á síðustu og verstu tímum verður samt hvergi hvikað hér (þessum vettvangi, eins og löggan segir). Nóg er að forsetinn ætli að hætta, danska drottningin sé komin með bakverk og tröllið Trump er á leiðinni. Árvekni er því þörf og hér verður stigið til hliðar til þess eins að fara eftir danskennaranum sem sagði hliðar saman hliðar og glímukennarinn sagði stigið. Samt hætti enginn, enskutalandi til mikillar furðu.

Tapað stríð gegn draslorðunum

Á síðustu árum hafa orðið til nauðaómerkileg orð sem eru til óþurftar því fyrir eru miklu betri orð sem hingað til hafa staðið fyrir sínu í skrifum og tali. Dæmi um slíkt er svokallaður „viðbragðsaðili“, dæmigert draslorð. Hér eru getið um nokkuð af drasli (dröslum eins og margir kunna að segja).

Ákvarðanataka - Betra: Ákveða, taka ákvörðun

Fara fram - Betra leikur, fundur, mótmæli var, er/verða, voru, og svo framvegis

Framkvæma rannsókn - Betra: Rannsaka.

Kostnaðarsamur - Betra: Dýr

Reynslumikill - Betra: Reyndur

Rekstraraðili - Betra: Eigandi, stjórnandi, framkvæmdastjóri …

Ríkjandi (meistari í íþróttum) - Betra: Núverandi.

Af hverju er ekki talað um „sitjandi meistara“. Svarið er einfalt: Orðalagið er ekki til í ensku.

Sitjandi (forseti, þingmaður og fleira). - Betra: Núverandi. 

Af hverju er ekki talað um „ríkjandi forseta“ eða þingmann. Svarið er einfalt: Orðalagið er ekki til í ensku.

Tímapunktur - Betra: Nú, núna, einhvern tímann

Valkostur - Betra: Val og kostur, tvö orð sem hafa svipaða merkingu

Viðbragðsaðili - Betra: Lögregla, slökkvilið, sjúkralið, björgunarsveitar, Landhelgisgæsla, vegfarendur og aðkomnir. Hér eru pælingar:

Hvað kallast „viðbragðsaðili“ sem kemur of seint á staðinn? Varla telst það viðbragð að bregðast við of seint.

Kallast björgunarsveitarmaðurinn eða löggan við vegamótin til Grindavíkur „viðbragðsaðili“ þó hann hafi staðið þar í margar klukkustundir?

Kallast það viðbragð að bregðast við atburði sem er löngu liðinn?

Er löggan sem sefur heima í rúmi sínu „viðbragðsaðili“?

Hvenær verður maður „viðbragðsaðili“?

Í stuttu máli: „Hvenær drepur maður mann …“

Vindasamur  - Betra: Hvass, hvassviðri, bræla, óveður, rok, hret …

Dellur

Orðalagið að stíga til hliðar merkir ekkert annað en það sem í orðunum felst. Sögnin að stíga merkir ekki að hætta heldur að taka skref, getur líka þýtt að hækka. Nafnorðið stígur merkir gata eða troðningur. 

1. Stíga til hliðar. - Betra: Hætta.
2. Stíg niður. - Betra: Hætta
3. Stíga upp: - Betra: Ekkert að þessu, merkir að ganga upp á við
4. Stíga fast til jarðar. Betra: Spyrna við fótum, tregast við
5. Stíga niður fæti. - Betra: Ganga.

 

Nafnorðasagnir

Slatti af sagnorðum eru dregin af nafnorðum og oft ekkert að því. Sum eru þó frekar hallærislegar og frámunalegar ljótar í rituðu máli. Dæmi:

• Deiliskipulagsgera
• Fjallahjóla
• Fyrirspyrja
• Grendarkynna
• Háþrýstiþvo
• Leiðsegja

Hillan

Orðtakið að leggja eitthvað hilluna er gott og gilt en því miður ofnotað eins og þessi dæmi úr fjölmiðlum sanna:

1. Leggja skóna á hilluna (boltaíþróttir)
2. Leggja takkaskóna á hilluna (fótboltamaður)
3. Leggur augnhárin á hilluna (viðskipti)
4. Leggja atvinnumennskuferilinn á hilluna (golfari)
5. Leggur flautuna á hilluna (dómari í boltaíþrótt)
6. Leggur hanskana á hilluna (hnefaleikamaður)
7. Leggur stígvélin á hilluna (fiskvinnslumaður)
8. Leggur skíðin á hilluna (skíðamaður)
9. Leggur svuntuna á hilluna (matreiðslumaður)
10. Leggur hælana á hilluna (söngkona)
11. Leggur sloppinn á hilluna (kvikmyndaleikkonan sem læknir)
12. Leggur varnarskjöldinn á hilluna (Bandaríkjaforseti)
13. Leggja Windows XP á hilluna (stýriforrit)

 

Oftast er hægt að sleppa hillunni og segja að maðurinn ætli að hætta eða hafi hætt.

Ofnotuð orð og orðasambönd

1. Ákall; er það ósk, bæn, krafa?
2. Kalla eftir; er það ósk, bæn, krafa?
3. Biðla er það að biðja, krefjast, óska, heimta?
4. Gera það að verkum; afar leiðigjarnt orðalag
5. Heimsvísa; betra er í heiminum.
6. Landsvísa; betra er á landinu.
7. Leggja skóna á hilluna; betra er að hætta.
8. Lærisveinar þjálfara; betra er leikmenn liðsins.
9. Mikilvægi þess; afar leiðigjarnt orðalag, ber vott um að skrifarinn sé óvanur
10. Mögulega; betra hugsanlega, ef til vill, jafnvel …
11. Nauðsyn þess; betra er að umorða, ber vott um að skrifarinn sé óvanur
12. Staðsettur; betra að nota sögnina að vera.
13. Um að ræða; betra er að umorða.
14. Vera til staðar; betra er að umorða.
15. Viðbúið; margir misskilja orðið og halda notkun þess sé gáfumerki.
16. Samanstendur af; betra að umorða
17. Segja bless við; frekar barnalegt orðalag, betra að kveðja.
18. Jarðskjálfti upp á x stig: betra x stiga jarðskjálfti.

Ítrekað

Í langflestum tilvikum er betra að nota oft og sleppa ítrekað. Í eftirfarandi dæmahrúgu úr fjölmiðlum hefði verið eðlilegra að nota atviksorðið oft.

1. Hún sak­ar hann um að hafa lifað tvö­földu lífi og að hafa haldið fram­hjá sér ít­rekað.
2. Sterling sjálfur hefur ítrekað orðið fyrir barðinu á kynþáttahatri, bæði innan og utan vallar.
3. Bol­son­aro, líkt og koll­egi hans Don­ald Trump Banda­ríkja­for­seti, hef­ur ít­rekað mætt á op­in­bera viðburði án and­lits­grímu.
4. Bílstjórinn bað þá um að yfirgefa vagninn og reiddust þá mennirnir mjög og réðust á bílstjórann og kýldu hann ítrekað í höfuðið.
5. Beitt konu sína ítrekað ofbeldi.
6. Ítrekað gerir vestanátt á svæðinu þar sem hrúgurnar standa við Eiðsgranda. [Enn hvessir af vestri …]
7. Fótboltavöllurinn hefur ítrekað verið til vandræða.
8. Trump hef­ur ít­rekað nýtt embætti sitt til þess að vekja at­hygli á golf­völl­um sín­um …
9. Fauci sagðist þar hafa fengið raunverulegar morðhótanir og að fjölskyldu hans hafi ítrekað verið hótað.
10. Taka þarf mið af jarðskjálftahættu, m.a. Suðurlandsskjálftum sem lögðu Skálholtsstað ítrekað í rúst á liðnum öldum …
11. Fötluðu fólki ítrekað beint inn á stofnanir