Sprenging opnaði gat - í baksýn er eitthvað - vinna góða vinnu

Orðlof

Tölustafir

11.3 Tölur í upphafi málsgreina

Í almennum texta skal forðast að hefja setningu með tölu ritaðri með tölustöfum (t.d. 89 nemendur útskrifuðust um vorið.). 

Betra er að rita töluna með bókstöfum eða breyta orðaröð:

Áttatíu og níu nemendur útskrifuðust um vorið.
Um vorið útskrifuðust 89 nemendur.

Íslenskar réttritun. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Tveimur starfsmönnum Matvælastofnunar, sem var við reglubundið eftirlit í matvælafyrirtæki, varð nýverið fyrir hótunum.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Í tilvitnuninni var Matvælastofnun ekki í eftirliti heldur starfsmenn hennar. Þeir voru í eftirliti.

Fyrirtækið varð ekki fyrir hótunum heldur starfsmennirnir. Þeir urðu fyrir hótunum.

Betur hefði þó farið á því að segja að þeim hafi verið hótað, ekki „urðu fyrir hótunum“.

Athygli vekur að starfsmennirnir eru sagðir tveir en engu að síður segir forstjóri Matvælastofnunar „að starfsmanninum hafi verið hótað líkamlegu ofbeldi.“ 

Hversu margir voru starfsmennirnir? 

Tillaga: Tveimur starfsmönnum Matvælastofnunar sem voru við reglubundið eftirlit í matvælafyrirtæki var nýverið hótað.“

2.

„Sagði í yfirlýsingu HUR um árásina að drónarnir hefðu náð að opna gat á bakborða skipsins, sem hefði sökkt því.“

Frétt á blaðsíðu 36 í Morgunblaðinu 15.2.24.

Athugasemd: Gat er ekki opnað nema það hafi verið þar fyrir.

Réttara er að drónarnir sprengdu gat á síðu skipsins og því hafi það sokkið.

Gat sökkti ekki skipinu, það varð til þess að skipið sökk. Drónar sökktu skipinu.

Tillaga: Sagði í yfirlýsingu HUR um árásina að drónarnir hefðu náð að gera gat á bakborða skipsins og þá hefði skipið sokkið.

3.

„Húsgrunnur með nýrunnið hraun í baksýn er eitthvað sem varla hefur sést nokkurs staðar í heiminum.“

Myndatexti á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 16.2.24. 

Athugasemd: Hvaða tilgangi þjónar „eitthvað“ í myndatextanum? Engum. Þetta orð tröllríður bæði talmáli og ritmáli en hefur enga þýðingu. 

Áður hefði þetta verið orðað á þessa leið: … er nokkuð sem varla hefur sést annars staðar í heiminum.“ Tillagan er mun skýrari.

Fullyrðing um að svona hafi „varla“ sést nokkurs staðar í heiminum er vafasöm.

Tillaga: Húsgrunnur og nýrunnið hraun í baksýn. 

4.

„Slökkviliðið vann greinilega frábæra vinnu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta segir löggan og blaðamaðurinn birtir ummælin orðrétt. Báðir virðast halda að þetta sé „gullaldarmál“.

Dæmi um hugsunarlaust orðalag: Blaðamaður skrifar góð skrif. Hástökkvarinn stekkur stökk. Hlauparinn hleypur hlaup. Menn vinna rannsóknarvinnu. 

Tillaga: Slökkviliðið leysti verkefnið með sóma.

5.

„Sáttaumleitanir hafnar innan bresku konungsfjölskyldunnar.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Tillaga er einfaldari og mun betri en tilvitnunin. Nafnorðaárátta blaðamanna er að drepa tungumálið.

Tillaga: Leitað sátta í bresku konungsfjölskyldunni.

Blaðamaður á staðnum og á svæðinu - skaffar fyrir heitt vatn- kirkja verði friðlýst hús

Orðlof

Orðkynngi

Drykkurinn umbreyttist á augabragði úr nær ódrekkandi bringuháraelexír í seiðandi blöndu af ávöxtum og kryddum. Áður hafði leðursápa, lakkrís, salt, karrí og kúmen verið ráðandi, en nokkrir vatnsdropar göldruðu fram biksvart súkkulaði, vandlega þroskaða banana og gúmmísælgæti, fléttað saman við skemmtilega skítugan keim af reyk og torfi.

Útkoman er hrífandi viskí með djúpan og viðkunnanlegan persónuleika, og paraðist vel með hamborgara og ágætlega með dökku súkkulaði sem ég hafði við höndina. 

Ásgeir Ingvarsson, Hið ljúfa líf. Blaðsíða 8 í Viðskiptamogganum 7.2.24. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Að sögn blaðamanns mbl.is á staðnum má sjá mik­inn reyk á svæðinu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Skelfing er þetta nú innantóm málsgrein. Blaðamaðurinn er á staðnum og reykur er á svæðinu. Staðurinn og svæðið; tvítekning. 

Til hvers er orðalagið „má sjá“. Samkvæmt myndum er ekkert „má sjá“ þarna. Reykurinn, það er gufan, fer ekki framhjá neinum sem skoðar myndirnar sem fylgja fréttinni.

Tillaga: Miklir gufumekkir stíga upp af hrauninu að sögn blaðamanns mbl.is sem er á staðnum.

2.

„Við sækjum fólkið okkar heim!“

Auglýsing á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 9.2.24. 

Athugasemd: Nokkur munur er á því að heimsækja fólk og sækja fólk heim. Hið fyrrnefnda skilja allir. Leigubílar sækja fólk heim fyrir borgun. Nær allir hafa sótt til dæmis pabba og mömmu og farið með þau eitthvað, gangandi, í bíl ...

Auglýsing með svona fyrirsögn er gagnslítil.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… heita­vatns­lögn­in sem skaffaði 30 þúsund manns fyr­ir heitu vatni.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Forsetningunni ’fyrir’ er þarna ofaukið. Ekkert er að því að nota sögnina að „skaffa“. Betur fer þó á því að orða það eins og segir í tillögunni. 

Tillaga: … heita­vatns­lögn­in sem færði 30 þúsund manns heitt vatn.

4.

„… og ógn yfir næstu nágranna og er óviðunásættanlegt með öllu fyrir þá,“ segir Ásdís Hlökk.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 13.2.24.

Athugasemd: Líklega hefur feitletraða orðið óvart hrokkið upp úr viðmælanda blaðamannsins sem gæti þó hafa í fljótfærni sinni misritað. Tvö orð runnið samann í eitt; óviðunandi og óásættanlegt. Annað dugar. Þó er það síðarnefnda frekar bjánaleg þýðing á enska orðinu „unacceptable“.

Mikilvægt er að láta tölvuna villuprófa textann fyrir birtingu. Það gerði blaðamaðurinn ekki en er þó manna reyndastur á Mogganum.. 

Tillaga: … og ógn yfir næstu nágranna og er óviðunandi með öllu fyrir þá,“ segir Ásdís Hlökk.

5.

„Borgarneskirkja verði friðlýst hús.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 13.2.24. 

Athugasemd: Kirkja er hús. Óþarfi að tilgreina það sérstaklega eins og gert er í fyrirsögninni.

Tillaga: Borgarneskirkja verði friðlýst.

6.

„Í nýrri skýrslu um markað orkuskipta í samgöngum sem ber heitið „Er ríkið í stuði?“ og unnin er af ráðgjafarfyrirtækinu Intellecon fyrir Félag atvinnurekenda (FA) kemur fram að af þeim fyrirtækjum sem starfa á samkeppnismörkuðum virðiskeðjunnar frá heildsölu raforku til rekstrar hleðslustöðva er meirihlutinn í opinberri eigu.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 13.2.24. 

Athugasemd: Þetta er nú meiri langlokan, 48 orð, er í upphafi fréttar sem er svo sem ágæt. Til að skilja málsgreinina þyrfti sérfræðing í samantekt fornra dróttkvæða til að rannsaka hana. Eftir ítarlega skoðun gæti kjarni málsins verið þessi: Meirihluti hleðslustöðva er í opinberri eigu. Maður er samt ekki viss, svo mikið flækjustig er í tilvitnuninni.

Hvað merkir orðalagið „samkeppnismarkaðir virðiskeðjunnar frá heildsölu raforku til rekstrar“? Þetta er langt frá því að vera alþýðlegt mál, líklega ætlað fyrir örfáa furðufugla sem sjaldan koma út undir bert loft. 

Tillaga: Engin tillaga.

Brotaþoli varð fyrir dauðsfalli - starfandi forseti - hljóta afhroð

Orðlof

Snjókoma

Gunnar J. Straumland yrkir og kallar Snjókomu: 

Moksturskafald, maldringur, 
mulla, snjóhreytingur. 
Kófviðri og klessingur, 
kyngi, skafrenningur. 

Kafhríð, drífa, kófbylur 
kyngja, geyfa, maldur. 
Fannburðurinn fold hylur 
fjári er hann kaldur. 

Gunnar skrifar neðan við vísurnar: Hugsanlega koma einhver þessara orða einhverjum ókunnuglega fyrir sjónir. Hér eru skýringar á nokkrum þeirra; 

maldringur – snjókoma í logni, smáger snjókoma
mulla – þétt logndrífa, snjómulla, lausamjöll 
kófviðri – snæfok, snædrif sem byrgir útsýni, snjór sem hvirflast upp í skafrenningi
klessingur – slydda, blautur snjór kyngi – snjóþyngsli 
kafhríð – blindbylur, sortahríð drífa – snjókoma, logndrífa kyngja – skafl, snjódyngja geyfa – hríðarkóf 
maldur – smáger snjókoma 

Vísnahorn Morgunblaðsins 1.2.24 á blaðsíðu 62. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… handsömuðu gyðingana átta á háaloftinu og skutu til bana áður en þeir líflétu hjónin …“

Frétt á blaðsíðu 20 í Morgunblaðinu 1.2.24. 

Athugasemd: Þátíðin af sögninni að lífláta er frekar ankannaleg, þó ekki röng. 

Betur hefði farið á því að skrifa taka af lífi, myrða, drepa. Stíllinn verður skárri. Þetta er oftar en ekki smekksatriði.

Tillaga: … hansömuðu gyðingana átta á háaloftinu og skutu til bana áður en þeir tóku hjónin af lífi …

2.

„Réttarlæknisfræðilegri rannsókn málsins er ekki lokið en á þessu stigi bendir hún til þess að brotaþoli hafi orðið fyrir dauðsfalli vegna áverka og afleiðinga áverka þó …“

Fréttaþátturinn „Þetta helst“ á Ríkisútvarpinu 1.2.24. 

Athugasemd: Hafa skrifarar misst dómgreindina? Svo virðist sem margir ofreyni sig við skrif, ætli sér að skrifa svo fínt mál en útkoman verður geld stofnanamállýska, hugsun sem er gjörsneydd allri tilfinningu fyrir vönduðu málfari og skynsemin er víðs fjarri.

Líklegast kemur ofangreint úr skýrslu lögreglu eða saksóknara og er ekki beinlínis meðmæli. 

Hvers konar vitleysa er að segja að einhver „verði fyrir dauðsfalli“? Þetta er afar heimskulegt orðalag.

Sá myrti er nefndur „brotaþoli“. Vera má að það teljist fínt; löggan og lögfræðingar rembast við „gullaldarmál“ sem er ekki til. Helst af öllu á stíllinn að vera hafin upp yfir almenning því það ber vott um gáfur og menntun. 

Blaðamenn Ríkisútvarpsins gera sér enga grein fyrir þessu og lesa upp í fréttaskýringaþætti eins og ekkert sé sjálfsagðara.

Er ekki ástæða til að vara fólk við því að „verða fyrir dauðsfalli“. Það gæti verið hættulegt.

Margir blaðamenn átta sig ekki á nafnorðasýkinni sem grasserar í fjölmiðlum. Enginn á það á hættu að deyja, hættan liggur í því að verða fyrir dauðsfalli.

Tillagan er mun einfaldari og skiljanlegri, ofbýður ekki skynsemi lesandans.

Tillaga: Réttarlæknisfræðilegri rannsókn málsins er ekki lokið en á þessu stigi bendir hún til þess að brotaþoli maðurinn hafi orðið fyrir dauðsfalli látist vegna áverka og afleiðinga áverka þó ….

3.

„Innviðaráðherra er almennt talað varfærinn í orðum og …“

Frétt á Staksteinar á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 2.2.24. 

Athugasemd: Segjast verður eins og er að þetta er ekki góð setning. Veldur þar mestu orðin „almennt talað“ og „í orðum“.

Tillaga: Innviðaráðherra er yfirleitt varfærinn í orðum og ….

4.

„Ég tók það upp á mitt eigið einsdæmi að verða heill.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Mikill munur er á orðunum eindæmi og einsdæmi. Blaðamenn eiga þó ekki að rugla þeim saman og leiðrétta viðmælendur sína verði þeim á.

Munurinn er skýrður mjög vel í Málfarsbankanum: 

Varast ber að rugla saman orðunum eindæmi og einsdæmi.

1. Orðið eindæmi merkir: sjálfdæmi, ábyrgð. 

Gera eitthvað upp á sitt eindæmi. Einnig notað til áherslu: veður var með eindæmum gott.

2. Orðið einsdæmi merkir: einstæður atburður. 

Einróma óánægja starfsmannanna var algjört einsdæmi í tíu ára sögu fyrirtækisins. Þetta veður er algjört einsdæmi.

Af þessu má ráða að í tilvitnuninni hefði átt að standa eindæmi. 

Tillaga: Ég tók það upp á mitt eigið eindæmi að verða heill.

5.

„Starfsreglur dómsmálaráðuneytis Bandaríkjanna segja til um að ekki sé hægt að ákæra starfandi forseta …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Óþarft er að taka fram að forseti sé „starfandi forseti“. Orðalagið er ameríska. Annað hvort er maðurinn núverandi forseti eða fyrrverandi.

Að vísu kalla Bandaríkjamenn alla forseta þó svo að þeir hafi látið af embætti. Þannig er ekki íslensk málhefð.

Tillaga: Starfsreglur dómsmálaráðuneytis Bandaríkjanna segja til um að ekki sé hægt að ákæra forseta ….

6.

„… hlutu Repúblikanar afhroð í tveimur atkvæðagreiðslum í fulltrúadeildinni.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Blaðamaðurinn sem skrifar fréttina heldur að orðasambandið „hljóta afhroð“ merki að tapa. Svo er ekki. 

Í Málfarsbankanum segir:

Orðasambandið gjalda afhroð (síður „bíða afhroð“) merkir: verða fyrir miklu tjóni, bíða mikinn skaða. Það merkir því ekki það sama og orðasambandið bíða ósigur.

Enginn „hlýtur afhroð“ eins og blaðamaðurinn orðar það. 

Í fréttinni segir:

Á sama tíma hafa Repúblikanar afneitað frumvarpi sem samið var eftir langar viðræður öldungadeildarþingmanna beggja flokka …

Rétt er Repúblikanar afneituðu ekki frumvarpinu heldur snérist þeim hugur um það, höfnuðu því. Afneita getur merkt að kannast ekki við. Í Nýja-testamentinu segir til dæmis:

Jesús sagði við hann: „Sannlega segi ég þér: Nú í nótt, áður en hani galar tvisvar, muntu þrisvar afneita mér.“ En Pétur kvað enn fastar að: „Þó að ég ætti að deyja með þér, þá mun ég aldrei afneita þér.“ 

Gera mætti athugasemdir um fleira í fréttinni. Blaðamaðurinn ætti að láta einhvern lesa fréttir sínar yfir og laga og leiðrétta fyrir birtingu. Hann getur skrifað ágætlega en er afar mistækur.

Tillaga: … töpuðu Repúblikanar í tveimur atkvæðagreiðslum í fulltrúadeildinni.

Raungerast - þjóna sem ríkisstjóri - koma flugvél út um hurð

Orðlof

Málfræðilegt kyn og líffræðilegt

Karlkyn, kvenkyn og hvorugkyn eru ekki sjálfgefin heiti á þeim málfræðieigindum sem þau eru notuð um. Þau byggja á langri hefð sem á rót sína að rekja til latneskrar málfræði þar sem orðin ’masculinum’, ’femininum’ og ’neutrum’ eru notuð. 

Íslensku hugtökin eru bein þýðing á þeim og svo er einnig um önnur heiti sem notuð hafa verið í íslensku, t.d. orðin verkyn, vífkyn og vankyn sem bregður fyrir á síðari hluta 19. aldar. 

Þótt sömu heiti séu að nokkru leyti notuð í málfræði og í líffræði eru ekki alltaf bein tengsl á milli málfræðilegs kyns orða og líffræðilegs kyns þess sem þau vísa til. Hægt er að vísa til kvenna með karlkynsorðum (t.d. kennari) eða hvorugkynsorðum (t.d. skass) þótt oftast séu orð um konur málfræðilega kvenkyns og einnig er hægt að vísa til karla með kvenkynsorðum (t.d. lögga) eða hvorugkynsorðum (t.d. skáld). 

Auk þess eru fjölmörg karlkyns- og kvenkynsnafnorð sem ekki eiga við lífverur heldur hluti eða fyrirbæri sem ekki hafa neitt líffræðilegt kyn. Það er t.d. vandséð að merkingin geti haft nokkur áhrif á það að orðið gata er kvenkyns en vegur karlkyns.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… fannst hún hafa misst af lestinni og það hafi verið of seint að elta drauminn.“

Frétt á blaðsíðu 42 í Morgunblaðinu 18.1.24. 

Athugasemd: Draumar eru aðeins „eltir“ á ensku. Á íslensku er talað um að fylgja draumum, rétt eins og margir fari eftir áætlunum sínum en elti þær ekki.

Hugsanlega eru til „flóttadraumar“, draumar sem eru eins og regnboginn, „óínáanlegur“ (ljót orðleysa).

Tillaga: … fannst hún hafa misst af tækifærinu, verið of sein að reyna láta drauma sína rætast.

2.

„Ég fer fram fyrir og gekk á undan, þetta var merkileg tæpa en við komumst allir yfir hana.“

Frétt á blaðsíðu 52 í Morgunblaðinu 18.1.24. 

Athugasemd: Tæpa er athyglisvert orð. Hér er átt við mjóa klettasyllu. Ekki er víst að allir kannist við það. 

Hins vegar þekkja allir orðalagið að tæpa á einhverju sem merkir að snerta lauslega, drepa á.

Viðtalið er við mann sem meðal annars segir frá eggjatöku í Hornbjargi. Þeir voru þar þrír feðgar, hann, pabbinn og bróðir sem var í læknisfræði. Sá reyndasti var pabbinn og þegar kom að tæpunni var viðmælandinn sendur fyrstur. Ástæðan fyrir því að ærið kaldranaleg; pabbinn sagðist ekki vilja láta læknanemann fara á undan því það væri sóun allri þessari menntun, félli hann niður í fjöru.

Merkilegt er að sjá ættartré mannsins, rammur Hornstrendingur í báðar ættir.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Gullkistan er búin að opnast aftur.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Leiðinlegt er orðalagið „búið að“ ...  Ekkert er lengur eða hefur.

Tillaga: Gullkistan hefur opnast aftur.

4.

„Við höfðum áhyggjur af því í gær að það gætu fylgt þessu eldingar og þær raungerðust.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvaðan kemur þessi sögn að „raungerast“? „Realisere“ á skandinavískum málum og álíka á ensku.

Hún þykir fín en er í flestum tilfellum óþörf. Áhyggjur af eldingum reyndust réttar, á rökum reistar. 

Tillaga: Við höfðum áhyggjur af því í gær að það gætu fylgt þessu eldingar sem og varð.

5.

„Verna fyrir öll“

Tölvupóstur frá tryggingafélaginu Verna. 

Athugasemd: Svo yfirþyrmandi vitlaus er þessi þvingaða breyting sem margir (ekki mörg) vilja gera á tungumálinu að ekki vart stendur steinn yfir steini. Hér er dæmi:

Tryggingafélagið Verna sendir póst og í yfirskrift hans segir:

Nú geta allir notað appið …

Takið eftir; allir ekki „öll“.

Í myndskreyttum texta sendur „Verna fyrir öll“. Rétt eins og höfundur hans hafi heyrt að allir eigi aðeins við karlkyn, sem auðvitað er alrangt í tilvikum sem þessum.

Síðar í póstinum segir í samhangandi texta:

Afslættir fyrir öll […] Allir geta sótt afsláttinn …

Samræmi er aðall textahöfunda. Ekki flækja skilaboðin. Til dæmis er ekki er hægt að boða eitthvað í einni setningu og ganga þvert á það í þeirri næstu. 

Í póstinum er lesandinn ýmist ávarpaður í annarri persónu, þú, eða  talað um öll eða alla.

Svona er ekki bjóðandi. Höfundurinn er ekki vel að sér þó hann virðist vilja vel. Ég er að íhuga að hætta við að tryggja hjá Verna.

Tillaga: Verna fyrir alla.

6.

„… var kjör­inn rík­is­stjóri þar í tvígang. Þjónaði hún frá ár­un­um 2011-2017 …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sá sem þjónar gegnir þjónustustarfi, er yfirleitt þjónn. Enska sögnin „to serve“ hefur nokkrar merkingar meðal annars að gegna embætti eða starfa í her og er mikið notað í Bandaríkjunum.

Sá sem segir að einhver hafi „þjónað sem ríkisstjóri“ er annað hvort illa að sér í íslensku eða skammarlega fljótfær.

Fréttin fjallar um bandarískan forsetaframbjóðanda. Fyrir utan ofangreindar þýðingarvillur er sagt að hann hafi „þjónað sem sendiherra“.

Í fréttinni segir:

Haley hef­ur verið með auk­inn meðbyr á síðustu vik­um …

Þetta er dæmigert enskt orðalag, nafnorðasetning. Á íslensku er eðlilegra að segja:

Fylgi við Haley hefur aukist á síðustu vik­um …

Fá nýliðar á Mogganum enga tilsögn?

Tillaga: … var kjör­inn rík­is­stjóri þar í tvígang og gengdi starfinu á ár­un­um 2011-2017 …

7.

„Töluverðar tafir eru á vettvangi og eru dæmi um bíla sem eru fastir í færð.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Hvað er átt við að bílar séu „fastir í færð“? Líklegast er að blaðamaðurinn hafi ekki lesið fréttina yfir fyrir birtingu. Annað hvort voru ökumenn bíla fæstir í ófærð eða í værð.

Fréttin er um umferðatafir á veginum til Grindavíkur. Blaðamaðurinn kalla hann „vettvang“. Hvernig dettur honum það í hug? Sagði löggan honum að orða þetta þannig?

Tillaga: Töluverðar tafir eru á vettvangi og eru dæmi um bíla sem eru fastir í ófærð.

8.

„… ég sá þrýst­ing­inn sem starfs­menn­irn­ir voru und­ir til að koma flug­vél­un­um í snatri út um hurðina.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Erfitt og jafnvel útilokað á að vera að koma einhverju í gegnum hurð. Flugvél sem troðið er í gegnum hurð er varla nothæf á eftir.

Líklega er blaðamaðurinn bara fljótfær en ekki slakur í skrifum. Vonum það. Hann ætti að vita að dyr er gatið á veggnum og hurð er hlerinn sem hafður er fyrir því.

Heimild blaðamannsins er bandaríski vefsíða „LA Times“. Þar er haft eftir  fyrrum yfirmanni hjá Boeng flugvélaverksmiðjunum:

I’ve worked in the factory where they were built, and I saw the pressure employees were under to rush the planes out the door.

Blaðamaðurinn þýðir beint og heldur að enska orðið „door“ þýði hurð. Svo er ekki. Því miður er ensk tunga svo fátæk að hún á ekki orð sem er sambærilegt við hurð. Sé það til er það frekar sjaldgæft. Enskan gæti fengið hurð lánað úr íslensku, rétt eins og þau ógrynni sem hún hefur fengið að láni úr öðrum tungumálum.

Þýðingin er ekki góð. Tillagan er skárri.

Tillaga: … ég fann að þrýst var á starfsmenn að ljúka hratt við smíði flugvéla.

Veifa bless - framkvæma greiðslu - flugeldaslys í póstnúmeri

Orðlof

Ástfanginn af

Vafalaust finnst flestum orðið ástfanginn heldur notalegt, jafnvel fallegt. 

Fyrir öld voru ekki allir þeirrar skoðunar og fannst betra að nota orðið ásthrifinn. Þá væri unnt að greina á milli þeirrar tilfinningar að líka vel við einhvern eða vera hrifinn af honum og svo þess þegar ástin kemur til sögunnar og maður verður ásthrifinn af honum eða henni. 

Málvenja er að segjast vera „ástfanginn af Gunnu“, en síður „ástfanginn í Gunnu“.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Forstjórinn veifaði bless.“

Frétt á blaðsíðu 32 í Morgunblaðinu 4.1.24. 

Athugasemd: Frekar er þetta nú flatt orðalag, nærri því barnslegt. Þó er það alls ekki rangt. Forstjórinn stóð á bryggjunni og veifaði í kveðjuskyni er skipið lagði úr höfn.

Tillagan er skárri.

Tillaga: Forstjórinn veifaði í kveðjuskyni.

2.

„Braga tókst að fram­kvæma er­lendu greiðsluna …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Venjulegt fólk greiðir. Skiptir engu hvort það er gert við kassann í Bónus, millifært í tölvu innanlands eða greiðsla send til útlanda. Athöfnin kallast greiðsla sem er nafnorð, sögnin er að greiða. Fer einkar vel á því.

Á sama hátt er einfalt að hugsa og skrifa en engum dettur í hug að „framkvæma hugsun“ eða „framkvæma skrif“, þá væri tungumálið komið á heljarþröm. 

Tillaga: Braga tókst að greiða erlenda reikninginn …

3.

„… upplifði mikið trauma í æsku sem endaði í átröskun og áföllum.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 7.1.24. 

Athugasemd: Aldrei getur enska orðið „trauma“ aldrei talist íslenska. Það má þýða sem áfall, harmur eða hremmingar, oft sálrænt.

Í viðtali sem fylgir segir:

Mamma var mikið veik einhverju fyrir fertugt. 

Ótrúlegt er að reyndur og góður blaðamaður skuli ekki lagfæra orðalag viðmælanda síns, færa það til betri vegar. Svona getur ef til vill gengið í talmáli en aldrei rituðu. Eftirfarandi er skárra; rétt undir fertugu eða nokkru fyrir fertugt.

Tillaga: … upplifði miklar hremmingar í æsku sem endaði í átröskun og áföllum.

4.

„Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu fékk tilkynning um flugeldaslys í póstnúmeri 105 í Reykjavík …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Þegar blaðamaðurinn fór í vinnuna skildi hann eftir skynsemina rétt eins og löggan sem skrifað fréttina. Póstnúmer eru ekki heiti á hverfum á höfuðborgarsvæðinu né annars staðar. Híðahverfi hefur til dæmis póstnúmerið 105.

Löggan kann ekki að skrifa, svokölluð dagbók hennar ber það með sér. Margir blaðamenn halda að allt sem frá löggunni kemur sé pottþétt og skrifað á einhvers konar gullaldaríslensku. Svo er ekki.  

Við má bæta að fólk er almennt hætt að senda bréf í pósti, sama er með fyrirtæki og opinberar stofnanir enda svo komið að Pósturinn er því sem næst á hausnum. Nær allir senda tölvupóst, jafnvel jólakortin fara í rafræna sendingu. Pósturinn og póstnúmer eru því orðin dæmi um úrelt fyrirbrigði en löggan áttar sig ekki á því. Hún tjáir sig á úreltan máta.

Þess má geta að blaðamaður Ríkisútvarpsins vitnar í dagbók löggunnar í frétt sinni, sjá hér. Hann sleppir því að nefna póstnúmerið.

Tillaga: Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu fékk tilkynningu um flugeldaslys í Hlíðunum í Reykjavík ….

5.

„Meðal nýrra reglna er að starfsfólk sinni ekki aukastörfum sem séu ósamrýmanlegar starfinu …“

Frétt á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 8.1.24. 

Athugasemd: Fréttin fjallar um nýjar siðareglur stafsmanna ríkisins. Má vera að eftirfarandi sé útúrsnúningur, en engu að síður áleitin pæling: 

Mega þá starfsmenn taka að sér aukastörf sem eru samrýmanleg því starfi sem þeir gegna hjá ríkinu? 

Hvað er samrýmanlegt og hvað ósamrýmanlegt?

Getur til dæmis bókari hjá ríkisfjárhaldi tekið að sér sama starf í aukavinnu fyrir verktakafyrirtæki? Getur starfsmaður Kvikmyndasjóðs samið handrit að bíómynd eða sjónvarpsmynd? Getur hæstaréttardómari samið lög eða reglugerð fyrir dómsmálráðuneytið? Getur ...

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Þrjú af fjór­um liðum leika í úr­vals­deild­inni og væri því hægt að not­ast við VAR í þrem­ur af fjór­um leikj­um undanúr­slit­anna.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Til er ein góð regla í skrifum og á líka við í blaðamennsku: Skiljist málsgreinin ekki umsvifalaust, þá  þarf að umorða. Málsgreinin skilst ekki.

Tillaga: Engin tillaga.

Kalla eftir - meiðsl urðu að steini í götu - leyfi detta í hús

Orðlof

Úrfellingarpunktar

Úrfellingarpunktar (…) (e. ellipsis) er greinarmerki sem hefur sjálfstætt hlutverk: táknar úrfellingu úr orði eða setningu eða jafnvel hik. Fjallað er um notkun þess í undirkafla 31.2 í ritreglum Íslenskrar málnefndar.

Merkið er sett saman úr þremur punktum en er sjálfstætt tákn í flestum leturgerðum og þess gætt af leturhönnuðum að bil milli punkta í merkinu sé hæfilegt. Hér má sjá dæmi um muninn á þremur punktum og tákninu fyrir úrfellingarpunkta:

…  (úrfellingarpunktar, eitt tákn)

. . . (þrír punktar í röð)

Táknið fyrir úrfellingarpunkta má kalla fram í ANSI-táknrófinu (með því að halda niðri alt-hnappnum og slá inn 0133) og í Unicode-táknrófinu (með því að slá inn 2026, halda niðri alt-hnappnum og slá inn x).

Ritvinnsluforrit eru einnig stundum stillt þannig að þegar slegnir eru inn þrír punktar í röð þá breytast þeir sjálfkrafa í táknið fyrir úrfellingarpunkta.

Kostir fylgja því að nota sérstakt tákn fyrir úrfellingarpunkta. Ekki er þá hætta á að punktarnir þrír skiptist á milli lína, þeir haldast í sömu línu. Greinarmerkið er þá einnig hannað sem heild, eins og áður er nefnt.

Jóhannes B. Sigtryggsson, rannsóknardósent. Málræktarpistlar, vefur Árnastofnunar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Jón Gunn­ars­son þingmaður Sjálf­stæðis­flokks­ins kall­ar eft­ir stjórn­arslit­um vegna …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað vill maðurinn? Krefst hann stjórnarslita, óskar hann eftir þeim, biður hann um þau eða hvað kallar hann? Ha?

Á Vísi segir:

Jón Gunnars­son kallar eftir nýjum meiri­hluta …

Útilokað er að átta sig á því hvað maðurinn vill og lesandinn er engu nær þótt hann lesi fréttirnar

Ekki er hægt að grípa til ensks orðalags og þýða á íslensku. Sögnin að kalla merkir að hrópa, hafa hátt, brýna raustina og svo framvegs. Orðalagið er nýlegt, en styðst ekki við íslenska málvenju.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Meiðsli urðu steinn í götu henn­ar í sum­ar en …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Mjög algengt er að blaðamenn fari rangt með orðtök og málshætti. Þekkt er orðtakið að leggja stein í götu einhvers sem merkir að hringdra eða tefja.

Umsnúningur orðtaksins gengur ekki upp vegna þess að steinn verður ekki hindrun nema hann sé lagður í götu einhvers. Annars er hægt er að sneiða fram hjá steinum, stíga yfir hann. Orðtakið lifir ekki svona breytingu af.

Fréttin fjallar um konu sem farið hefur eitthundrað sinnum á Esju. Hún er sögð hlaupari en ekki kemur fram hvort hún hafi hlaupið upp á fjallið eða gengið. Ekki heldur kemur fram hvar á fjallið hún fór. Fjöldi gönguleiða er á Esju. Gera má þó ráð fyrir að hún hafi gengið á Þverfellshorn, flestir fara þangað upp. Ekki heldur kemur fram hvort konan hafi gengið upp að svokölluðum „steini“ sem er nokkuð fyrir neðan hamrabeltið eða alla leiðina upp. Allt þetta er galli á fréttinni.

Þess má geta að umsjónarmaður hefur nokkrum sinnum gengið á Esjuna. Eitt árið gekk hann fimmtíu og tvisvar sinnum upp á Þverfellshorn, alla leið, og þóttist afreka mikið. Þykir honum því meira til um ferðir konunnar sem gekk eitthundrað sinnum á fjallið, hvort sem hún hafi farið upp að „steini“ eða alla leið.

Tillaga: Meiðslin í sumar töfðu hana …

3.

„Fannar bæjar­stjóri maður ársins að mati les­enda Vísis og hlust­enda Bylgjunnar.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Á öðrum fréttamiðlum er bæjarstjórinn sagður „manneskja ársins“. Hann/hún er vel að titlinum kominn og ábyggilega ánægður/ánægð með heiðurinn.

Engu að síður er ástæða til að velta því fyrir sér hvort kona geti verið manneskja ársins eða bara kona ársins. Þó er ljóst að konur eru menn og getur hver og ein verið maður ársins.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Danadrottning stígur til hliðar.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er alrangt. Drottningin hættir, afsalar sér völdum.

Á Vísi segir:

Margrét Þór­hildur stígur til hliðar.

Nei, hún hættir. Heimild Moggans er vefur Danmarks Radio, DR. Þar stendur:

Dronning Margrethe vil abdicere og overlade tronen til sin søn …

Hvergi í fréttinni segir „Dronningen af Danmark træder til side“. Íslenska orðalagið er misskilningur blaðamannsins.

Hvað merkir að stíga til hliðar? Bókstafleg merking er að lyfta fæti og setja hann utar en hann var … Andskotakornið, þetta vita allir. 

Afar sjaldan segja blaðmenn að einhver hætti. 

Á DV stendur um drottninguna:

… að hún muni afsala sér krúnunni …

Þetta er mjög gott hjá blaðamanninum, hann er með’etta, eins og sagt er í boltanum. Að vísu dró nokkuð úr hrifningunni þegar þetta bar fyrir augu:

Segja má að með hvarfi Margrétar Þórhildar af dönsku krúnunni séu …

Flestir hafa heyrt af sögunni „Prinsessan á bauninni“ eftir H. C. Andersen. Enn er þó eftir að skrifa söguna „Drottningin á krúnunni“.

Tillaga: Drottningin afsalar sér krúnunni.

5.

„… en horft er til þess að síðustu leyf­in detti í hús um há­degi.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er afar óeðlilegt orðalag, stirt og kjánalegt. Mun betra er að skrifa alþýðlegt mál í stað þess að skreyta að hætti illa skrifandi íþróttablaðamanna. Tillagan er mun skárri.

Tillaga: … en búist er við að síðustu leyfi berist um hádegið.

6.

„Ríkisútvarpið gerðist ekki brotlegt við lög um um jafna meðferð á vinnumarkaði með því að ráða ekki fatlaðan mann í hlutastarf við prófarkalestur.“

Frétt á Vísir. 

Athugasemd: Segja má að blaðamenn á Ríkisútvarpinu standi sig vel miðað við marga aðra fjölmiðlunga.

Tillaga: Engin tillaga.

 

Draslorð - dellur - ofnotuð orð og orðasambönd

Orðlof

Óhætt er að óska lesendum gleðilegs árs jafnvel þó áraskipti séu aldrei neitt ýkja merkileg. Engu að síður þakkar umsjónarmaður lesandanum sínum fyrir ferðalagið síðustu þrjúhundruð sextíu og fimm, komma tveir, fjórir, tveir, fimm (365,2425) daga.

Sjö ár eru liðin frá því að þessir pistlar tóku að birtast. Þeir skrifa sig næstum því sjálfir, ástæðan er auðsæ. Þó er nokkur vinna við hvern og einn. Áðurnefndur telur sig hafa lært talsvert á skrifunum, er þó fjarri því fullnuma og síst af öllu óskeikull þó svo að orðalagið í pistlunum beri annað með sér.

Að þessu sögðu er aðeins eftir að opinbera áramótaheitið („afhjúpa“ það eins og margir blaðamenn segja). Hins vegar bregst minnið oftar en ekki, jafnvel á ögurstundu eins og þessari. Umsjónarmaður man ekkert hvað það var og varla við því að búast að hann muni eftir því með hækkandi aldri og miklum spekileka.

Á síðustu og verstu tímum verður samt hvergi hvikað hér (á þessum vettvangi, eins og löggan segir). Nóg er að forsetinn ætli að hætta, danska drottningin sé komin með bakverk og tröllið Trump er á leiðinni. Árvekni er því þörf og hér verður stigið til hliðar til þess eins að fara eftir danskennaranum sem sagði hliðar saman hliðar og glímukennarinn sagði stigið. Samt hætti enginn, enskutalandi til mikillar furðu.

Tapað stríð gegn draslorðunum

Á síðustu árum hafa orðið til nauðaómerkileg orð sem eru til óþurftar því fyrir eru miklu betri orð sem hingað til hafa staðið fyrir sínu í skrifum og tali. Dæmi um slíkt er svokallaður „viðbragðsaðili“, dæmigert draslorð. Hér eru getið um nokkuð af drasli (dröslum eins og margir kunna að segja).

Ákvarðanataka - Betra: Ákveða, taka ákvörðun

Framkvæma rannsókn - Betra: Rannsaka.

Kostnaðarsamur - Betra: Dýr

Reynslumikill - Betra: Reyndur

Rekstraraðili - Betra: Eigandi, stjórnandi, framkvæmdastjóri …

Ríkjandi (meistari í íþróttum) - Betra: Núverandi.

Af hverju er ekki talað um „sitjandi meistara“? Svarið er einfalt: Orðalagið er ekki til í ensku.

Sitjandi (forseti, þingmaður og fleira). - Betra: Núverandi. 

Af hverju er ekki talað um „ríkjandi forseta“ eða þingmann? Svarið er einfalt: Orðalagið er ekki til í ensku.

Tímapunktur - Betra: Nú, núna, einhvern tímann

Valkostur - Betra: Val og kostur, tvö orð sem hafa svipaða merkingu

Viðbragðsaðili - Betra: Lögregla, slökkvilið, sjúkralið, björgunarsveitar, Landhelgisgæsla, vegfarendur og aðkomnir. Hér eru pælingar:

Hvað kallast „viðbragðsaðili“ sem kemur of seint á staðinn? Varla telst það viðbragð að bregðast við of seint.

Kallast björgunarsveitarmaðurinn eða löggan við vegamótin til Grindavíkur „viðbragðsaðili“ þó hann hafi staðið þar í margar klukkustundir?

Kallast það viðbragð að bregðast við atburði sem er löngu liðinn?

Er löggan sem sefur heima í rúmi sínu „viðbragðsaðili“?

Hvenær verður maður „viðbragðsaðili“?

Í stuttu máli: „Hvenær drepur maður mann …“

Vindasamur  - Betra: Hvass, hvassviðri, bræla, óveður, rok, hret …

Dellur

Orðalagið að stíga til hliðar merkir ekkert annað en það sem í orðunum felst. Sögnin að stíga merkir ekki að hætta heldur að taka skref, getur líka þýtt að hækka. Nafnorðið stígur merkir gata eða troðningur. 

1. Stíga til hliðar. - Betra: Hætta.
2. Stíg niður. - Betra: Hætta
3. Stíga upp: - Betra: Ekkert að þessu, merkir að ganga upp á við
4. Stíga fast til jarðar. Betra: Spyrna við fótum, tregast við
5. Stíga niður fæti. - Betra: Ganga.

Nafnorðasagnir

Slatti af sagnorðum eru dregin af nafnorðum og oft ekkert að því. Sum eru þó frekar hallærislegar og frámunalegar ljótar í rituðu máli. Dæmi:

• Deiliskipulagsgera
• Fjallahjóla
• Fyrirspyrja
• Grendarkynna
• Háþrýstiþvo
• Leiðsegja

Hillan

Orðtakið að leggja eitthvað hilluna er gott og gilt en því miður ofnotað eins og þessi dæmi úr fjölmiðlum sanna:

1. Leggja skóna á hilluna (boltaíþróttir)
2. Leggja takkaskóna á hilluna (fótboltamaður)
3. Leggur augnhárin á hilluna (viðskipti)
4. Leggja atvinnumennskuferilinn á hilluna (golfari)
5. Leggur flautuna á hilluna (dómari í boltaíþrótt)
6. Leggur hanskana á hilluna (hnefaleikamaður)
7. Leggur stígvélin á hilluna (fiskvinnslumaður)
8. Leggur skíðin á hilluna (skíðamaður)
9. Leggur svuntuna á hilluna (matreiðslumaður)
10. Leggur hælana á hilluna (söngkona)
11. Leggur sloppinn á hilluna (kvikmyndaleikkonan sem læknir)
12. Leggur varnarskjöldinn á hilluna (Bandaríkjaforseti)
13. Leggja Windows XP á hilluna (stýriforrit)

Oftast er hægt að sleppa hillunni og segja að maðurinn ætli að hætta eða hafi hætt.

Ofnotuð orð og orðasambönd

1. Ákall; er það ósk, bæn, krafa?
2. Kalla eftir; er það ósk, bæn, krafa?
3. Biðla er það að biðja, krefjast, óska, heimta?
4. Gera það að verkum; afar leiðigjarnt orðalag
5. Heimsvísa; betra er í heiminum.
6. Landsvísa; betra er á landinu.
7. Leggja skóna á hilluna; betra er að hætta.
8. Lærisveinar þjálfara; betra er leikmenn liðsins.
9. Mikilvægi þess; afar leiðigjarnt orðalag, ber vott um að skrifarinn sé óvanur
10. Mögulega; betra hugsanlega, ef til vill, jafnvel …
11. Nauðsyn þess; betra er að umorða, ber vott um að skrifarinn sé óvanur
12. Staðsettur; betra að nota sögnina að vera.
13. Um að ræða; betra er að umorða.
14. Vera til staðar; betra er að umorða.
15. Viðbúið; margir misskilja orðið og halda notkun þess sé gáfumerki.
16. Samanstendur af; betra að umorða
17. Segja bless við; frekar barnalegt orðalag, betra að kveðja.
18. Jarðskjálfti upp á x stig: betra x stiga jarðskjálfti.

Ítrekað

Í langflestum tilvikum er betra að nota oft og sleppa ítrekað. Í eftirfarandi dæmahrúgu úr fjölmiðlum hefði verið eðlilegra að nota atviksorðið oft.

1. Hún sak­ar hann um að hafa lifað tvö­földu lífi og að hafa haldið fram­hjá sér ít­rekað.
2. Sterling sjálfur hefur ítrekað orðið fyrir barðinu á kynþáttahatri, bæði innan og utan vallar.
3. Bol­son­aro, líkt og koll­egi hans Don­ald Trump Banda­ríkja­for­seti, hef­ur ít­rekað mætt á op­in­bera viðburði án and­lits­grímu.
4. Bílstjórinn bað þá um að yfirgefa vagninn og reiddust þá mennirnir mjög og réðust á bílstjórann og kýldu hann ítrekað í höfuðið.
5. Beitt konu sína ítrekað ofbeldi.
6. Ítrekað gerir vestanátt á svæðinu þar sem hrúgurnar standa við Eiðsgranda. [Enn hvessir af vestri …]
7. Fótboltavöllurinn hefur ítrekað verið til vandræða.
8. Trump hef­ur ít­rekað nýtt embætti sitt til þess að vekja at­hygli á golf­völl­um sín­um …
9. Fauci sagðist þar hafa fengið raunverulegar morðhótanir og að fjölskyldu hans hafi ítrekað verið hótað.
10. Taka þarf mið af jarðskjálftahættu, m.a. Suðurlandsskjálftum sem lögðu Skálholtsstað ítrekað í rúst á liðnum öldum …
11. Fötluðu fólki ítrekað beint inn á stofnanir

 

Draslorð - dellur - ofnotuð orð og orðasambönd

Orðlof

Óhætt er að óska lesendum gleðilegs árs jafnvel þó áraskipti séu í aldrei neitt ýkja merkileg. Engu að síður þakkar umsjónarmaður lesandanum sínum fyrir ferðalagið síðustu þrjúhundruð sextíu og fimm, komma tveir, fjórir, tveir, fimm (365,2425) daga.

Sjö ár eru liðin frá því að þessir pistlar tóku að birtast. Þeir skrifa sig næstum því sjálfir, ástæðan er auðsæ. Þó er nokkur vinna við hvern og einn. Áðurnefndur telur sig hafa lært talsvert á skrifunum, er þó fjarri því fullnuma og síst af öllu óskeikull þó svo að orðalagið í pistlunum beri annað með sér.

Að þessu sögðu er aðeins eftir að opinbera áramótaheitið („afhjúpa“ það eins og margir blaðamenn segja). Hins vegar bregst minnið oftar en ekki, jafnvel á ögurstundu eins og þessari. Umsjónarmaður man ekkert hvert það átti að vera og varla við því að búast að hann muni eftir því með hækkandi aldri og miklum spekileka.

Á síðustu og verstu tímum verður samt hvergi hvikað hér (þessum vettvangi, eins og löggan segir). Nóg er að forsetinn ætli að hætta, danska drottningin sé komin með bakverk og tröllið Trump er á leiðinni. Árvekni er því þörf og hér verður stigið til hliðar til þess eins að fara eftir danskennaranum sem sagði hliðar saman hliðar og glímukennarinn sagði stigið. Samt hætti enginn, enskutalandi til mikillar furðu.

Tapað stríð gegn draslorðunum

Á síðustu árum hafa orðið til nauðaómerkileg orð sem eru til óþurftar því fyrir eru miklu betri orð sem hingað til hafa staðið fyrir sínu í skrifum og tali. Dæmi um slíkt er svokallaður „viðbragðsaðili“, dæmigert draslorð. Hér eru getið um nokkuð af drasli (dröslum eins og margir kunna að segja).

Ákvarðanataka - Betra: Ákveða, taka ákvörðun

Fara fram - Betra leikur, fundur, mótmæli var, er/verða, voru, og svo framvegis

Framkvæma rannsókn - Betra: Rannsaka.

Kostnaðarsamur - Betra: Dýr

Reynslumikill - Betra: Reyndur

Rekstraraðili - Betra: Eigandi, stjórnandi, framkvæmdastjóri …

Ríkjandi (meistari í íþróttum) - Betra: Núverandi.

Af hverju er ekki talað um „sitjandi meistara“. Svarið er einfalt: Orðalagið er ekki til í ensku.

Sitjandi (forseti, þingmaður og fleira). - Betra: Núverandi. 

Af hverju er ekki talað um „ríkjandi forseta“ eða þingmann. Svarið er einfalt: Orðalagið er ekki til í ensku.

Tímapunktur - Betra: Nú, núna, einhvern tímann

Valkostur - Betra: Val og kostur, tvö orð sem hafa svipaða merkingu

Viðbragðsaðili - Betra: Lögregla, slökkvilið, sjúkralið, björgunarsveitar, Landhelgisgæsla, vegfarendur og aðkomnir. Hér eru pælingar:

Hvað kallast „viðbragðsaðili“ sem kemur of seint á staðinn? Varla telst það viðbragð að bregðast við of seint.

Kallast björgunarsveitarmaðurinn eða löggan við vegamótin til Grindavíkur „viðbragðsaðili“ þó hann hafi staðið þar í margar klukkustundir?

Kallast það viðbragð að bregðast við atburði sem er löngu liðinn?

Er löggan sem sefur heima í rúmi sínu „viðbragðsaðili“?

Hvenær verður maður „viðbragðsaðili“?

Í stuttu máli: „Hvenær drepur maður mann …“

Vindasamur  - Betra: Hvass, hvassviðri, bræla, óveður, rok, hret …

Dellur

Orðalagið að stíga til hliðar merkir ekkert annað en það sem í orðunum felst. Sögnin að stíga merkir ekki að hætta heldur að taka skref, getur líka þýtt að hækka. Nafnorðið stígur merkir gata eða troðningur. 

1. Stíga til hliðar. - Betra: Hætta.
2. Stíg niður. - Betra: Hætta
3. Stíga upp: - Betra: Ekkert að þessu, merkir að ganga upp á við
4. Stíga fast til jarðar. Betra: Spyrna við fótum, tregast við
5. Stíga niður fæti. - Betra: Ganga.

 

Nafnorðasagnir

Slatti af sagnorðum eru dregin af nafnorðum og oft ekkert að því. Sum eru þó frekar hallærislegar og frámunalegar ljótar í rituðu máli. Dæmi:

• Deiliskipulagsgera
• Fjallahjóla
• Fyrirspyrja
• Grendarkynna
• Háþrýstiþvo
• Leiðsegja

Hillan

Orðtakið að leggja eitthvað hilluna er gott og gilt en því miður ofnotað eins og þessi dæmi úr fjölmiðlum sanna:

1. Leggja skóna á hilluna (boltaíþróttir)
2. Leggja takkaskóna á hilluna (fótboltamaður)
3. Leggur augnhárin á hilluna (viðskipti)
4. Leggja atvinnumennskuferilinn á hilluna (golfari)
5. Leggur flautuna á hilluna (dómari í boltaíþrótt)
6. Leggur hanskana á hilluna (hnefaleikamaður)
7. Leggur stígvélin á hilluna (fiskvinnslumaður)
8. Leggur skíðin á hilluna (skíðamaður)
9. Leggur svuntuna á hilluna (matreiðslumaður)
10. Leggur hælana á hilluna (söngkona)
11. Leggur sloppinn á hilluna (kvikmyndaleikkonan sem læknir)
12. Leggur varnarskjöldinn á hilluna (Bandaríkjaforseti)
13. Leggja Windows XP á hilluna (stýriforrit)

 

Oftast er hægt að sleppa hillunni og segja að maðurinn ætli að hætta eða hafi hætt.

Ofnotuð orð og orðasambönd

1. Ákall; er það ósk, bæn, krafa?
2. Kalla eftir; er það ósk, bæn, krafa?
3. Biðla er það að biðja, krefjast, óska, heimta?
4. Gera það að verkum; afar leiðigjarnt orðalag
5. Heimsvísa; betra er í heiminum.
6. Landsvísa; betra er á landinu.
7. Leggja skóna á hilluna; betra er að hætta.
8. Lærisveinar þjálfara; betra er leikmenn liðsins.
9. Mikilvægi þess; afar leiðigjarnt orðalag, ber vott um að skrifarinn sé óvanur
10. Mögulega; betra hugsanlega, ef til vill, jafnvel …
11. Nauðsyn þess; betra er að umorða, ber vott um að skrifarinn sé óvanur
12. Staðsettur; betra að nota sögnina að vera.
13. Um að ræða; betra er að umorða.
14. Vera til staðar; betra er að umorða.
15. Viðbúið; margir misskilja orðið og halda notkun þess sé gáfumerki.
16. Samanstendur af; betra að umorða
17. Segja bless við; frekar barnalegt orðalag, betra að kveðja.
18. Jarðskjálfti upp á x stig: betra x stiga jarðskjálfti.

Ítrekað

Í langflestum tilvikum er betra að nota oft og sleppa ítrekað. Í eftirfarandi dæmahrúgu úr fjölmiðlum hefði verið eðlilegra að nota atviksorðið oft.

1. Hún sak­ar hann um að hafa lifað tvö­földu lífi og að hafa haldið fram­hjá sér ít­rekað.
2. Sterling sjálfur hefur ítrekað orðið fyrir barðinu á kynþáttahatri, bæði innan og utan vallar.
3. Bol­son­aro, líkt og koll­egi hans Don­ald Trump Banda­ríkja­for­seti, hef­ur ít­rekað mætt á op­in­bera viðburði án and­lits­grímu.
4. Bílstjórinn bað þá um að yfirgefa vagninn og reiddust þá mennirnir mjög og réðust á bílstjórann og kýldu hann ítrekað í höfuðið.
5. Beitt konu sína ítrekað ofbeldi.
6. Ítrekað gerir vestanátt á svæðinu þar sem hrúgurnar standa við Eiðsgranda. [Enn hvessir af vestri …]
7. Fótboltavöllurinn hefur ítrekað verið til vandræða.
8. Trump hef­ur ít­rekað nýtt embætti sitt til þess að vekja at­hygli á golf­völl­um sín­um …
9. Fauci sagðist þar hafa fengið raunverulegar morðhótanir og að fjölskyldu hans hafi ítrekað verið hótað.
10. Taka þarf mið af jarðskjálftahættu, m.a. Suðurlandsskjálftum sem lögðu Skálholtsstað ítrekað í rúst á liðnum öldum …
11. Fötluðu fólki ítrekað beint inn á stofnanir

 

Ókyrrð í flugvél - boltar renna á gólfi - gera góða heimsókn

Orðlof

Skilja illa skáldsögur

Tungumálið virðist vera að láta undan ógnarhraðri þróun upplýsingatækninnar. Öll tungumál þróast reyndar til einföldunar og mín kynslóð tjáir sig öðruvísi en foreldrakynslóð mín. 

En þessi breyting er mjög hröð og lýsir sér til dæmis í því að skáldsögur sem nemendur lásu fyrir 15 árum eru mörgum illskiljanlegar í dag.

Jón Özur Snorrason, kennari. Blaðsíða 22 í Morgunblaðinu 28.12.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ell­efu farþegar slösuðust eft­ir að „furðuleg ókyrrð” kom upp í flug­vél …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Er ekki einsdæmi að ókyrrð verði „í flugvél“? Algengara er að flugvélar lendi í ókyrrð, og þá er hún utan dyra.

Tillaga: Ell­efu farþegar slösuðust eft­ir að flugvél lenti í „óvenjulegri ókyrrð” …

2.

„Hann lést friðsam­lega í nótt, að sögn dags­blaðsins Bild.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sá látni er fyrrverandi fjármálaráðherra Þýskalands, Wolfgang Schaeuble. Heimild Moggans er vefur þýska fjölmiðilsins Bild. Þar stendur:

Der CDU-Politiker starb am Dienstagabend (26. Dezember) friedlich im Kreise seiner Familie.

Á vef Reuters segir um Schaeuble:

… died peacefully late Tuesday …

Engin þörf er á að segja að maðurinn hafi látist „friðsamlega“. Þannig er ekki talað á íslensku enda deyja fæstir með látum ef svo má segja.

Lýsingarorðið friðsamlegur getur þýtt svo óskaplega margt, til dæmis hljóðlátur eða kyrrlátur. Erfitt er nota þessi orð svo vel sé. Því er langbest að sleppa því að tala um „friðsamlegt andlát“.

Villa er í textanum. Þarna ætti að standa dagblað ekki „dagsblað“.

Á Vísi stendur:

Þýska fréttastofan DPA segir hann hafa andast í faðmi fjölskyldu sinnar í gærkvöldi.

Þetta er vel skrifað.

Tillaga: Hann lést í nótt samkvæmt því sem fram kemur á vefsíðu þýska fjölmiðilsins Bild.

3.

„Altjón við Víkurbraut þar sem boltar renna eftir gólfinu.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Yfirleitt rúlla boltar á gólfi, að minnsta kosti sé ýtt við þeim. Talsverður munur er á sögnunum að rúlla og renna. 

Óneitanlega er þetta frekar hallærisleg málsgrein. Betra hefði verið að tala um halla á gólfinu, húsið hafi skekkst.

Tillaga: Altjón við Víkurbraut þar sem gólfið hallar.

4.

„West Ham gerði góða heim­sókn á Emira­tes-völ­inn og …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sorglegt hversu margir íþróttablaðamenn eru fastir í ensku orðalagi á íslensku. Enskumælandi segja:

West Ham made a good visit to the Emirates stadium and … 

„Gerði góða heimsókn“ og „made a good visit“. Ástæða er til að hvetja blaðamenn til að hugsa. Það reynist oft farsælt.

Ég spái því að innan skamms þyki það aftur frumlegt að skrifa blátt áfram, án allra hallærislegra orðalagsskreytinga. 

Mikilvægast af öllu er að geta komið þekkingu sinni og upplýsingum yfir á íslenskt mál svo sómi sé að fyrir blaðamanninn og fjölmiðilinn.

Tillagan er skárri en tilvitnunin.

Tillaga: West Ham vann Arsenal á Emira­tes-vellinum og …

5.

„Um þessar mundir hef ég verið dómsmálaráðherra í 200 daga. Þessir 200 dagar hafa …“

Aðsend grein á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 29.12.23. 

Athugasemd: Þetta er kölluð nástaða er alltaf ljót. Þegar höfundurinn hefur einu sinni nefnt dagafjöldann þarf ekki að nefna hann aftur, síst af öllu í næstu málsgrein, og raunar ekki heldur í lok greinarinnar, sem hann þó gerir. 

Afskaplega auðvelt er að komast hjá nástöðunni eins og tillagan ber með sér.

Í greininni segir:

Ég finn þungt fyrir mikilli ábyrgð sem mér hefur verið falin …

Hver er munurinn á að finna „þungt fyrir mikilli ábyrgð“ og finna til ábyrgðar? Enginn nema orðagjálfrið.

Eftirfarandi er skárra:

Ég finn til ábyrgðar minnar …

Mikilvægt er að stjórnmálamenn hafi trúnaðarmann sem lesi yfir greinar og ræður.

Tillaga: Um þessar mundir hef ég verið dómsmálaráðherra í 200 daga. Þeir hafa ….

6.

„Þórdís Elva, sem er 23 ára, skrifaði undir tveggja ára samning við Växjö og sagði við Morgunblaðið …“

Frétt á blaðsíðu 54 í Morgunblaðinu 30.12.23. 

Athugasemd: Frábært. Blaðamaðurinn fellur ekki í sömu gryfju og aðrir, hefði getað sagt eins og hinir; „hin 23 ára“. Það gerir hann ekki og verðskuldar því hrós.

Tillaga: Engin tillaga.

Klappa sjálfum sér á bakið - jólin koma við enda ársins - ofan heimskautsbaugs

Orðlof

Strætisvagn og rúta

Í íslensku er gerður greinarmunur á stórum farþegabílum eftir því hvort þeir eru einkum notaðir innanbæjar eða á milli fjarlægari staða. Í fyrra tilvikinu er talað um strætisvagn - eða strætó - en rútu í því síðara. Algengt er þó að sama orðið sé notað um hvort tveggja í tungumálum.

Orðið rúta er tökuorð sem er ættað úr frönsku en komið í íslensku í gegnum dönsku. Franska orðið getur bæði merkt ’vegur’ og ‘leið’ en í dönsku er það einungis notað í síðari merkingunni. 

Í íslensku hefur merking orðsins aftur á móti færst af sjálfri leiðinni yfir á farartæki sem gengur ákveðna leið.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það er ævintýri líkast hvernig fiskinum er komið á legg.“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 23.12.23. 

Athugasemd: Áhugavert er að sjá hvernig orðalag og orðtök fjarlægast uppruna sinn. Börnin komast á legg,  vaxa úr grasi; verða fullorðin. Skepnur komast líka á legg og svo framvegis. Orðalagið að komast á legg merkir einfaldlega að stálpast, þroskast.

Vel má vera að fiskar „komist á legg“, það er þroskist og nái fullri stærð. Skrifari þarf að vanda sig, skoða hvort orðalag hæfir efni.

Tillagan er ekki góð en skárri en tilvitnunin. Hins vegar er fréttin afar áhugaverð og raunar vel skrifuð.

Tillaga: Þroski fisksins er ævintýralegur.

2.

„46 gámar fuku af flutningskipinu …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Tölustafi á aldrei nota í upphafi málsgreinar, hvorki í fréttum, ritgerðum eða sögum. Aldrei.

Í fréttinni segir:

… að hann hafi aldrei séð annað eins magn af reka.

Betur fer á því að tala um annan eins reka. Magn á ekki við, ekki frekar en fjöldi. Reki getur hins vegar verið mikill eða lítill og allt þar á milli.

Yfirleitt er talað um flutningaskip en ekki flutningsskip. Hið síðara er þó ekki rangt.

Tillaga: Fjörtíu og sex gámar fuku af flutningsskipinu ….

3.

„… aðspurður hvort hann klappaði sjálfum sér á bakið eða öðrum yfir árangri félagsins.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Orðalagið að klappa einhverjum á bakið tröllríður fréttum, sérstaklega íþróttafréttum. Varla nokkur getur hrósað öðrum eða veitt viðurkenningu. 

Bjálfalegast af öllu er þegar sagt er að einhver „klappi sjálfum sér á bakið“ enda er ekki hægt gera það eins og þegar öðrum er klappað í viðurkenningarskyni. Skylt þessu er  það fáránlega orðalag „að standa með sjálfum sér“. Sá sem grípur til svona orðalags hefur greinilega ekki þá máltilfinningu sem nauðsynleg er til að geta skrifað fréttir.

Tillaga: … aðspurður hvort hann eigi ekki heiðurinn af árangri félagsins.

4.

„Jólin koma við enda ársins og einkennist þessi tími af miklum hátíðarhöldum.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Í hreinskilni sagt er fréttin afar illa skrifuð. Nokkurn dæmi má taka.

Sagt er að jólin komi „við enda ársins“. Aldrei er tekið þannig til orða. Ár er tímabil, þegar það er nærri því lokið eru jól. Enginn talar um „enda sólarhringsins“ held lok hans.

Óskiljanlegt er að taka viðtal við þjóðfræðing um jól án þess að nefna varla kristni en tönglast þess í stað á hátíð sem sögð er hafa verið í heiðni um vetrarsólstöður. Um þetta er ekkert vitað, allt ágiskanir.

Í fréttinni segir:

Talið er þó að höfðingjar hafi haldið miklar veislur á þessum tíma og boðið fólki af næstu bæjum. Þá hafi einnig verið drukkin jól og borinn fram góður matur og drykkur.

Þetta er afskaplega mikil einföld og jafnvel barnaleg framsetning. Ekkert er getið um hvenær þetta á að hafa gerst. 

Í fréttinni segir:

… segir að tímatal okkar hafi oft mikið að gera með hvenær hátíðarhöld lenda. 

Þetta er klúðursleg málsgrein og óskiljanleg.

Ennfremur segir:

Aðspurð um það hvað einkenni nútímajól og hvað hátíðin stendur fyrir í dag segir Dagrún Ósk erfitt að festa fingur á það nákvæmlega.

Hvorki viðmælandinn né blaðamaðurinn vita hvað jólin, kristmessa, eru í huga fólks.

Í fréttinni kemur þetta fram:

Það sem er ekki fallið í gleymsku en fer þó hverfandi eru jólakortin,“ segir Dagrún Ósk. „Það er hefð sem fer fækkandi mjög með árunum …

„Hefð sem fer fækkandi“. „Hefð sem fer hverfandi“. Skilur einhver svona?

Fréttin er afar yfirborðsleg og skilur ekkert eftir.

Tillaga: Jólin koma í lok ársins og einkennist af miklum hátíðarhöldum.

5.

„Þetta er ein mesta víta­spyrna sem ég hef séð á ævinni.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ekkert er að orðalaginu nema það eitt vítaspyrnan í fótboltaleiknum var aldrei tekin, aldrei var dæmd vítaspyrna sem honum þótti ranglátt.

Þetta er því tóm vitleysa og þannig tala íþróttablaðamenn. Þeir hafa mikið vit á fótbolta en eru frekar slappir í skrifum. Hér er eitt dæmi:

Hann er langt frá því að vera í nátt­úru­lega stöðu …

Enginn veit hvað er að vera í „náttúruleg staða“ í fótbolta. Þarna á að standa náttúrulegri. Þó svo að fallbeygingin hefði verið rétt veit ekki neinn hvað maðurinn á við.

Tillaga: Þarna hefði átt að dæma vítaspyrnu, broti var greinilegt að mínu mati.

6.

„Stuðningsmannahópur Manchester United gaf frá sér yfirlýsingu …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Fljótfærnin mun gera út af við blaðamanninn sem skrifaði fréttina. Í upphafi fréttarinnar sem í heild er afar stutt segir:

Stuðningsmannahópur Manchester United gaf frá sér yfirlýsingu þar sem varpað var ljósi á áhyggjur og efasemdir …

Fimm línum neðar stendur:

Stuðningsmannaklúbbur Manchester United gaf svo frá sér yfirlýsingu þar sem látið var í ljós blendnar tilfinningar …

Ofangreind nástaðan blasir við lesendum en blaðamaðurinn tekur ekki eftir henni.

Fréttin hangir varla saman því blaðamaðurinn var að flýta, búinn að snæða hamborgarahrygginn og eftirrétturinn í þann mund að koma á matarborðið. Hið ótrúlega er að þetta gerðist á aðfangadagskvöldi, fréttin var birt klukkan 19:45. Svo mikill var flýtirinn að lesendur skipta blaðamanninn engu.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„… úr fang­elsi sínu ná­lægt Moskvu til fanga­ný­lendu fyr­ir ofan heim­skauts­baug.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Yfirleitt er talað um að eitthvað sé norðan við heimskautsbauginn. Á ensku er talað um „above arctic circle“. Margir sem þýða beint úr ensku eru ekki vel að sér í íslensku.

Á landakorti sem hangir á vegg snýr norður ætíð upp. Enginn segist þó fara frá Reykjavík og upp á Snæfellsnes eða upp á Skagaströnd. Að vísu hefur fest í málinu orðalagið að „fara upp á Akranes“ og hlær enginn lengur að því. Orðalagið að fara til Akraness virðist hafa horfið.

Sá sem fer í heimsókn upp á Akranes orðar það aldrei svo að hann fari til baka niður til Reykjavíkur. Þá yrði líklega hlegið.

Til er í málinu orðtakið að „fara norður og niður“ og er það síst af öllu ósk um góða ferð.

Merkilegt er hvernig ferðum fólk er háttað víða um landið. Föðurfólk mitt fór tíðum frá Stykkishólmi og „fram í eyjar“ en við ættlerarnir förum út í eyjar. Í Eyjafirði fara menn „fram í fjörð“ og halda til suðurs, ekki norðurs.

Fjölskylda vinar míns sem ættaður er úr Aðalvík segist fara norður þangað en við óskyldir teljum okkur vera á leið vestur á firði þó svo að við séum í sama bíl.

Enn segja þeir sem fara yfir Hellisheiði að þeir séu á leið austur fyrir fjall sem er bölvuð della, en samt orðar maður það þannig.

Heimsskautsbaugarnir eru merkileg fyrirbæri. Á vef Almanaks Háskóla Íslands segir:

Heimskautsbaugar heita baugar sem dregnir eru á landabréf nálægt 66,5° norðlægrar og suðlægrar breiddar. […]

Heimskautsbaugarnir eiga að afmarka þau svæði við heimskaut jarðar þar sem sólin (nánar tiltekið sólmiðjan) getur horfið undir sjónbaug í heilan sólarhring eða lengur að vetrinum en getur þá jafnframt verið á lofti heilan sólarhring eða lengur að sumrinu þannig að sjá megi miðnætursól. 

Fróðlegt er að lesa áframhaldið á vefnum.

Tillaga: … úr fang­elsi sínu ná­lægt Moskvu í fanga­ný­lendu norðan heim­skauts­baugs.