Upphaflegur gýgur, bóluefni sem lendir og leggja stein í eigin götu

Orðlof

Líknarbelgur

Líknarbelgur er eitt þeirra orða sem hefur verið gefin ný merking. Nú er það stundum látið tákna loftpúða í bíl, sem á að þenjast út við árekstur og forða þannig bílstjóra og farþegum frá meiðslum. 

En orðið er gamalt í málinu og merkir fósturhimnu, belginn sem umlykur fóstur manna og dýra. 

Líknarbelgir voru oft þurrkaðir og notaðir í stað glers í glugga. Nefndist líknarbelgurinn þá skjár.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„29 ára knattspyrnumaður hefur verið dæmdur í tuttugu daga fangelsi …“

Frétt á visir.is.                                         

Athugasemd: Rangt er að byrja setningu á tölustöfum. Annað hvort á að nota bókstafi til að greina frá tölunni eða umorða setninguna svo tölustafurinn verði ekki fremstur. 

Ekki er samræmi í fréttinni. Fimm sinnum skrifar blaðamaðurinn tölur með bókstöfum, sem er ágætt, en hann þarf endilega að byrja setninguna á tölustöfum. Og fyrir það fær hann falleinkunn. Hvers vegna? Vegna þess að ritað mál í fjölmiðlum getur haft áhrif til góðs en stundum á hinn veginn. 

Tillaga: Tuttugu og níu ára knattspyrnumaður hefur verið dæmdur í tuttugu daga fangelsi …

2.

„Fyrsta nýja sprungan sem myndaðist á annan í páskum í Fagradalsfjalli til viðbótar við upphaflega gýginn má segja að hafi verið lán í óláni …“

Frétt á visir.is.                                         

Athugasemd: Gýgur merkir tröllkona eða skessa. Gígur er aftur á móti eldstöð, úr honum streymir kvikan. Villuleitarforrit veit ekki hvort orðið á að nota, bæði orðin eru góð og gild íslenska. 

Fréttin er hörmulega illa skrifuð og hér skulu nefnd dæmi. Ofangreind málsgrein er illskiljanleg. Í heild er hún svona (og batnar ekkert):

Fyrsta nýja sprungan sem myndaðist á annan í páskum í Fagradalsfjalli til viðbótar við upphaflega gýginn má segja að hafi verið lán í óláni fyrir björgunarsveitir á svæðinu, sem ákváðu vegna hennar að færa tjaldið sem komið hafði verið upp á svæðinu.

Blaðamaðurinn hefði átt að gera sér grein fyrir flækjunni í röð setninga og aukasetninga. Er ekki þetta kjarni málsins:

Gígurinn sem myndaðist á annan í páskum við Fagradalsfjall þótti of nálægt tjaldi björgunarsveitanna og það var því flutt.

Enginn gígur er „upphaflegur“ og bendir það til að blaðamaðurinn skilji ekki orðið.

Strax á eftir segir í fréttinni:

Nýja sprungan kallaði ekki ótvírætt á þá aðgerð enda um 200 metra frá tjaldinu en björgunarsveitum virtist sprungan þó geta stækkað í áttina að tjaldinu.

Tvisvar í sömu málsgrein er talað um sprungu. Og að auki tvisvar um tjald. Þetta kallast nástaða. Þar að auki er málsgreinin illa samin, klúðursleg.

Þetta er haft eftir viðmælanda:

Það má eiginlega segja að sprunga númer tvö hafi bjargað tjaldinu frá bráðum dauða …

Tjald deyr ekki, hvorki bráðum dauða né hægum. Það skemmist eða eyðileggst. Blaðamanni ber skylda til að lagfæra kjánalegt orðalag viðmælandans.

Ennfremur segir í fréttinni:

Miklu tjóni var forðað með því að taka niður tjaldið á þessum tímapunkti og þar dugðu engin vettlingatök …

Málsgreinin ber ekki höfundinum gott vitni. Hvort var tjóni forðað eða tjaldi? Málsgreinin er tóm vitleysa vegna þess að tjaldinu var forðið frá eyðileggingu. Skárra hefði verið:

Komið var í veg fyrir mikinn skaða með því að fella tjaldið og flytja á brott.

„Tímapunktur“ er vitleysislegt orð og gerir ekki gagn, er síðra en að nota sögnina að vera eða einfaldlega nafnorðið tími.

Og enn segir í fréttinni:

Umrædd þriðja sprunga skapaði ekki hættu á mannskaða enda hafði svæðinu verið lokað fyrr um daginn vegna sprungu númer tvö.

Þetta er nú meira ruglið. Hefði ekki mátt segja þetta á einfaldari hátt:

Fólki stafaði ekki hætta af nýja gosinu því svæðinu verið lokað fyrr um daginn vegna gossins sem hófst annan í páskum.

Ekki nokkur maður orðar hlutina á þessa leið: „skapa hættu á mannskaða“. Nema kannski löggan eða einhverjir blýantsnagarar sem eru svo elskir að stofnanamállýsku.

Gera má athugasemdir við margt fleira í fréttinni. Hún er illa skrifuð, eiginlega ónýt. Enginn les yfir, enginn gerir athugasemdir, hvorki aðrir blaðamenn né stjórnendur. Þetta er óboðlegt.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Bóluefni Janssen lendir á miðvikudaginn.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                        

Athugasemd: Nei, flugvélin sem flytur bóluefnið lendir á miðvikudaginn. Bóluefnið kemur á miðvikudaginn, kemur til landsins á miðvikudaginn. Það „lendir“ ekki. Er eitthvað flókið að tala eðlilegt mál?

2.400 skammtar af bóluefni Janssen eru væntanlegir 14. apríl og er það fyrsta sendingin af því bóluefni sem kemur til landsins. 2.400 skammtar til viðbótar eru væntanlegir 26. apríl.

Skelfing er þetta illa skrifað. Blaðamaðurinn var greinilega að flýta sér. Reglan er sú að byrja aldrei setningu á tölustöfum. Þetta er regla um nánast allan heim. Með örlítilli hugsun hefðu málsgreinarnar geta verið svona:

Þann 14. apríl koma hingað 2.400 skammtar af bóluefni frá lyfjafyrirtækinu Janssen. Næsta sending verður jafn stór og er væntanlega 26. apríl.

Og í fréttinni segir:

Síðasta sending af Astra Zeneca kom til Íslands í gær og segir Júlía að enn sem komið er sé dreifing Astra Zenenca á áætlun og er búist við 16 þúsund skömmtum frá 12. apríl og til loka mánaðar.

Þarna er nástaða sem auðvelt hefði verið að komast hjá. Og orðalagið „enn sem komið er“ er bara tafs. Skárra er að orða þetta svona:

Síðasta sending af Astra Zeneca kom til Íslands í gær og segir Júlía að enn sé dreifingin á áætlun. Búist er við 16 þúsund skömmtum frá 12. apríl og til loka mánaðarins.

Mikilvægt er að blaðamenn lesi frétt sína yfir fyrir birtingu, helst með gagnrýnu hugafari.

Tillaga: Bóluefni Janssen kemur á miðvikudaginn.

4.

„Stjórnvöld leggja stein í eigin götu.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 13.4.21.                                         

Athugasemd: Orðalagið að leggja stein í götu einhvers merkir að hindra hann eða spilla fyrirætlunum hans. 

Enginn leggur stein í eigin götu, það er varla hægt. Draga má í efa málskilning blaðamanns sem skrifar svona.

Mikilvægt er að sá sem freistast til að nota máltæki, orðtök og staðlað orðafar skilja þau, vita hvað liggur að baki. Annars er hætt við ruglingi.

Tillaga: Stjórnvöld gera sér erfitt fyrir.