Við, við við ... haldið í tökum og niðurrifi forðað

Orðlof

Forða

Sögnin forða merkir: koma undan, bjarga. 

Hún forðaði barninu frá bráðum bana. 

Það stangast á við merkingu orðsins þegar tekið er til orða á þessa leið: 

„Hún forðaði slysinu.“ 

Eðlilegra gæti verið að orða þetta fremur t.d. svona: 

Hún komst hjá slysi eða 

Hún forðaði sér frá því að lenda í slysi.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„„Við vorum einmitt í mjög skemmtilegu verkefni, við Daníel Þórhallsson sem var í meistaranámi hjá okkur, þar sem við vorum að vinna með vísindamönnum í Kiel í Þýskalandi, sem voru að taka mjög nákvæm gögn af botninum og þá vorum við komin með kafbát og þá erum við komin nær.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Viðtöl eru vandmeðfarinn. Galdurinn er að meðal annars að umorða það sem viðmælandinn segir. Alls ekki að skrifa orðrétt upp eftir honum. Það er ekki hlutverk blaðamanns. Í gamla daga sáu svokallaðir einkaritarar um það. Verkefni blaðamannsins er að koma talmáli til skila í ritmáli. Það er alls ekki gert með því að rita upp orðrétta frásögn þess sem talar.

Segja má að ofangreind málsgrein sem er alltof löng og raunar misþyrming á orðum viðmælandans. Blaðamaðurinn túlkar ekkert, gerir eins og einkaritari, skrifar hugsunarlaust upp allt það sem maðurinn segir. 

Góður blaðamaður þarf ekki að taka upp viðtal, heldur skrifa það sem viðmælandinn segir í stikkorðum. Síðan á hann að túlka það sem sagt var, ýmist í eigin orðum eða sem beina tilvitnun.

Orðrétt frásögn af upptökutæki verður sjaldnast annað en geld frásögn, eftiröpun. Lesandanum er enginn greiði gerður með slíkum vinnubrögðum, þvert á móti.

Viðmælandinn talar í belg og biðu í tilvitnuninni hér fyrir ofan. Blaðamaðurinn þarf að gefa lesandanum tækifæri til að skilja og það gera hann með því að stytta málsgreinina, nota punkt og umorða.

Grundvallaratriðið er að blaðamaður er ekki ritari.

Tillaga: Við Daníel Þorhallsson, stúdent í meistarnámi, unnum með vísindamönnum í Kiel að skemmtilegu verkefni. Þeir tóku myndir nærmyndir af hafsbotninum með mikilli upplausn.

2.

„Það þýðir að hver sá sem ekki er bólusettur gegn Covid-19 mun á ein­hverj­um tíma­punkti kom­ast í snert­ingu við veiruna.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Enn einu sinni er notuð orðleysan „tímapunktur“. Heimild fréttarinnar er enski vefurinn Observer. Þar segir:

And that does mean that anyone who’s still unvaccinated at some point will meet the virus …

Enska orðalagið „at some point“ þýðir hér á íslensku „einhvern tímann“. Í ensku orðabókinni minni eru gefnar um átján ólíkar merkingar orðsins „point“. Getur verið hvass oddur, greinamerki, staður á korti, atriði í samkomulagi, unnið stig í íþróttum, prósenta, stefna á áttavita og fleira og fleira.

Hér á landi er getur punktur samkvæmt orðabókinni merkt eftirfarandi:

1. Greinarmerki á eftir setningu
2. Afmarkaður staður í tíma eða rúmi (hæsti punktur tindsins)
3. Afmarkaður staður í stærðfræði (punktur á línu eða í hnitakerfi)
4. Atriði, minnisatriði (minnispunktur)
5. Mælieining leturstærðar (til dæmis ellefu punkta letur)
6. Eining sem notuð er til að mæla eitthvað (fimm punkta námskeið)

Líklega getur orðið punktur verið notað enn víðar. 

Orðasambönd með orðinu þekkjast:

• Punkturinn yfir i-ið
• Upp á punkt og prik

Að þessu sögðu er afar sjaldgæft að punktur sé notaður sem hluti af tíma. Þó er það nefnt á málinu.is.

Tillaga: Það þýðir að hver sá sem ekki er bólusettur gegn Covid-19 mun einhvern tímann kom­ast í snert­ingu við veiruna.

3.

„… sem er sjö ára gam­alt líf­tæknifyr­ir­tæki með staðfestu í Bretlandi, að því er fram kem­ur í Morg­un­blaðinu í dag.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Nafnorðið staðfesta er gamalt orð í málinu og merkir bújörð. Í nútímamáli merkir það stöðugleiki, að vera staðfestur. Þó getur það vel átt við búsetu og er hér ágætlega komist að orði í fréttinni.

Haraldur Gormsson, kóngur í Danmörk, vildi að Gunnar Hámundarson, bóndi að Hlíðarenda í Fljóthlíð, myndi setjast að í landinu: 

Í Njálssögu segir:

Konungur bauð að fá Gunnari kvonfang og ríki mikið ef hann vildi þar staðfestast.

Í Laxdælu er sagt frá Þórólfi sem vegur mann í Bjarneyjum á Breiðafirði og flýr til Vigdísar frænku sinnar á Goddastöðum í Laxárdal. Þar var þrællinn Ásgautur sem að boði Vigdísar aðstoðar Þórólf. Þeir vaða og synda yfir Laxá að vetrarlagi og sleppa þannig frá þeim sem ætla að ná honum og drepa í hefnd. Að launum fær Ásgautur frelsi og segir svo í sögunni:

Síðan fer Ásgautur til Danmerkur og staðfestist þar og þótti hraustur drengur. Og endir þar sögu frá honum.

Snorri goði vildi að Þorkell Eyjólfsson sem var farmaður fengi sér jörð.

Í Laxdælu segir:

Væri það nú mitt ráð vinur að þú létir af ferðum og fengir þér staðfestu og ráðakost og gerist höfðingi sem þú átt kyn til.

Þorkell átti síðan Guðrúnu Ósvífursdóttur, þá konu sem er einna frægust í fornritunum.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Henni var „haldið í tök­um“ þegar lög­reglu­menn komu á vett­vang en hún er grunuð um bæði eign­ar­spjöll og lík­ams­árás.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Orðalagið „haldið í tökum“ eru óskiljanleg. Einna helst dettur manni í hug kvikmyndatökur eða ljósmyndatökur. Ótilneyddur þarf enginn að láta taka af sér mynd.

Líklegast er þetta bara „löggumál“ eitt af því sem valdstjórnin spinnur upp fyrir stofnanamálið því henni virðist algjörlega ómögulegt að tala villulaust alþýðumál.

Svo er það þessi „hún“ í fréttinni. Bendir til að „brotaþolsgerandinn“ sé kona en það kemur hvergi fram. Hins vegar eru konur líka menn þó löggan virðist ekki vita það. Þar með er óhætt að segja að maður hafi verið grunaður um „eignaspjöll“. „Líkamsárás“ er nefnd en ekkert frekar frá henni sagt.

Svona eru löggufréttirnar. Takmarkaðar, ófullnægjandi og fullar að vitleysu og óþarfa smáatriðum. Svo leiðinlegar eru þær að blaðamenn nenna ekki að fylgja þeim eftir og spyrjast fyrir um einstök atriði, svo ómerkilegt eru þær. Þeir afrita þær athugasemdalaust, líma inn í frétt og birta. Svo fara þeir í kaffi.

Hins vegar mætt öllum að skaðlausu sleppa þessum „fréttum“ frá löggunni. Sé eitthvað fréttnæmt í þeim gæti það verðskuldað frétt en ekki birta „dagbók lögreglunnar“ í belg og biðu. Það er engin blaðamennska.

Full stelpa ekur bíl og er stöðvuð og barnavernd og foreldrum „tilkynnt um málið“. Hverjum kemur þetta við?

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Ýmsir litu á það ákall sem fásinnu eina, og vitað er að bandaríska utanríkisráðuneytið reyndi ákaft að fá Reagan til þess að hætta við ákall sitt …“

Forystugrein Morgunblaðsins 13.8.21.                                     

Athugasemd: Þeir eru greinilega nokkrir sem skrifa leiðara Morgunblaðsins og ekki allir vel máli farnir eða góðir stílistar.

Forðum merkti orðið ákall bæn eða ávarp en einnig krafa eða tilkall. Núorðið halda flestir að það sé nafnorð sem myndað sé af ruslorðasambandinu „kalla eftir“. Já, ruslorðasamband því það er dregið af enska orðasambandinu „to call for“ sem merkir allt annað en að „kalla eftir“ sem enginn veit hvað merkir. 

Á íslensku merkir sögnin að kalla að hrópa, hrópa á, það er að hækka röddina. Nú kalla allir eftir breytingum, svörum eða öðru þegar merkingin er sú að verið er að heimta, biðja, óska eftir, krefjast eða hvetja til breytinga. Og lesandinn skilur ekkert.

„Don’t be a dick, Boris“, sagði einhver við breska forsætisráðherrann. Bein þýðing á íslensku væri ekki við hæfi.

Hvað er eiginlega átt við með þessu „ákalli“ Rondalds Regan?

Eitt ætti að vera ljóst öllum þeim sem lesa Moggann. Davíð Oddsson skrifar ekki á þessa leið eins og höfundur forystugreinarinnar gerir. Stíll hans er allt annar.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„21 manns á­höfninni, sem kemur frá Kína og Filips­eyjum, var bjargað af strandgæslunni.“

Frétt í frettablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Þetta er með illa skrifuð frétt. Ofangreind tilvitnun ber keim af enskri orðaröð. Tillagan hér fyrir neðan er skárri.

Reglan er þessi: Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum. Sá blaðamaður sem þarf að fá skýringar á reglunni ætti ekki að stunda skriftir af neinu tagi.

Í fréttinni segir:

Flutninga­skip fór í tvennt …

Flutningaskip er ekki eins og fruma sem skiptir sér. Skipið brotnaði í tvo hluta. 

Í fréttinni segir:

Strand­gæslan á svæðinu sagði í sam­tali við frétta­stofuna ABC að olía hafi tekið að leka úr skipinu og í sjóinn.

Hvert ætti olía að leka úr skipi sem strandar? Varla lekur hún á land upp.

Málvillur eru í fréttinni, blaðamaðurinn hefur hvorki haft fyrir því að lesa hana yfir né láta villuleitarforritið í gang. Orðalagið í fréttinni er fyrir neðan allar hellur.

Tillaga: Í áhöfninni var tuttugu og einn maður, Kínverjar og Filippseyingar. Henni var bjargað af strandgæslunni.

7.

„Feginleiki er niðurrifinu var forðað“

Fyrirsögn í frettabladid.is.                                      

Athugasemd: Sögnin að forða merkir samkvæmt málið.is að koma undan eða bjarga. 

Varla hefur niðurrifinu verið bjargað því þá væri farið að rífa.

Átt er við að komið var í veg fyrir niðurrif húss, því var afstýrt.

Fyrirsögnin er stirðbusaleg. Tillagan er skárri.

Tillaga: Allir fegnir að niðurrifinu var afstýrt.

Athugasemdir

[Heiðar Þór Leifsson (IP-tala skráð) 15.8.2021 kl. 00:35]

Dæmi 2.

„Það þýðir að hver sá sem ekki er bólusettur gegn Covid-19 mun á ein­hverj­um tíma­punkti kom­ast í snert­ingu við veiruna.“

Hvað með að heilbrigð skynsemi fylgi því sem blaðamenn skrifa?

Ef heilbrigð skynsemi fylgir ekki skrifum blaðamanns, hver er þá yfir höfuð tilgangur með skrifum?

Því greinilegt er að bólusettir veikjast jafnvel meir ...