Skáli tekinn ofan, VS og plast sem fer niður

Orðlof

Klisja

Orðið klisja er notað um orðalag sem í fyrstu var ef til vill frumlegt og nýstárlegt en verður vegna ofnotkunar útslitið og tákn um flatneskjulegan stíl. 

Orðið er til í mörgum tungumálum kringum okkur og er dregið af franska orðinu cliché sem er haft um prentmót til að prenta myndir í blýprenti. Hugmyndin er þess vegna sú að þeir sem nota klisjur prenta einfaldlega mynd sem annar hefur dregið upp, og geta gert það óhóflega oft.

Sem dæmi um klisjukennt orðalag mætti nefna, ’hún lagði skóna á hilluna’. Það er í sjálfu sér myndrænt orðalag og gæti átt vel við um íþróttamenn sem treysta mikið á skóbúnað en hætta í sinni íþrótt. Orðalagið verður síðan klisja vegna ofnotkunar og hugsunarleysis, til dæmis á það sérstaklega illa við um sundfólk sem hættir að keppa í sinni grein. En rétt er að taka fram að orðalagið ’hann lagði sundgleraugun á bakkann’ er álíka mikil klisja enda er það einfaldlega mótað eftir fyrri klisjunni án nokkurs frumleika.

Vísindavefurinn.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Væringjaskálinn í Lækjarbotnum var tekinn ofan 1962, en svo endurreistur …“

Myndatexti á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 28.8.21.                                     

Athugasemd: Í gamla daga var það kallað að taka ofan þegar kallar tóku af sér hattinn annað hvort þegar inn var komið eða í virðingarskyni við þá sem þeir mættu á förnum vegi.

Á ensku er til orðasambandið „to take down“. Oxford orðabókin segir meðal annars um merkinguna:

to remove a structure, especially by separating it into pieces

Og þá skildi ég hvað átt var við í fréttinni. Skálinn hafði verið tekinn í sundur og síðan endurreistur annars staðar.

Nýlunda er að hægt sé að fletta upp í ensk-enskri orðabók til að fá þýðingu á íslensku orðalagi. 

Tillaga: Væringjaskálinn í Lækjarbotnum var tekinn í sundur árið 1962, en svo endurreistur …

2.

„VS.“

Auglýsing á blaðsíðu 45 í Morgunblaðinu 28.8.21.                                     

Athugasemd: Þetta kallast einbeittur brotavilji. Algjör fyrirlitning á íslensku máli. Það voru nefnilega ekki mistök eða yfirsjón þegar samskonar auglýsing og þessi birtist á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 21.8.21 og ég gat um í síðasta pistli.

Einhver deli sem samdi auglýsinguna kann ekki eða vill ekki nota íslensku   þegar hann kynnir næsta fótboltaleik. Í efstu deild enska fótboltans mun Liverpool leika gegn Brentford. Ekki „versus“ eða „vs“.

Síminn, Morgunblaðið og mbl.is standa að þessari útsendingu. Auglýsingin er þeim til lítillar upphefðar.

Tillaga: Gegn.

3.

„Búast við versta fellibylnum frá miðri nítjándu öld“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Skyldu margir fellibyljir koma frá liðinni tíð, það er miðri 19. öld? Auðvitað skilst orðalagið og er ekki rangt, síður en svo. Hins vegar hefði mátt orða þetta betur.

Þegar fellibylur í hafi nálgast strönd er oft sagt að hann gangi á land. Ekkert lakara er að segja að hann nái landi, fari á land og svo framvegis.

Í fréttinni segir:

Til að setja þetta í samhengi, þá verður þetta einn sterkasti fellibylur til þess að fara yfir Louisiana síðan í kringum árið 1850.

Þetta er ekki vel orðað. Feitletruðu orðunum ætti sleppa og setja sem fer yfir.

Tillaga: Búist við versta fellibylnum síðan 1850.

4.

„Fimm­tán eru á sjúkra­húsi og …“

Frétt á fréttablaðinu.is og vísir.is.                                     

Athugasemd: Hrósið fá tveir blaðamenn. Þeir skrifa um covid-19 smit í þjóðfélaginu og byrja hvergi málsgreinar á tölustöfum. Þess í stað eru þær skrifaðar með bókstöfum eða umorðaðar þannig að á eftir punkti eða í upphafi eru ávallt bókstafir.

Þetta er til mikillar fyrirmyndar hjá Svövu Marínu Óskarsdóttur, blaðamanni Fréttablaðsins og Kjartani Kjartanssyni, blaðamanni Vísis.

Þess má hér geta að nafnið Marín getur hvort tveggja verið Marín eða Marínu í þolfalli og þágufalli.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Plastið er ekkert að fara neitt niður.“

Frétt á ruv.is                                     

Athugasemd: Af þessu leiðir að plastið er ennþá „uppi“. Hvað merkir þetta eiginlega? Hér er samhengið:

Plastið er ekkert að fara neitt niður. Það er náttúrulega yfirleitt í kringum 65 og upp í 90 eða 100 prósent rusls á hverri strönd.

Átt er við að plast á ströndum landsins minnkar ekki. Og hvers vegna er ekki hægt að orða það þannig. Er eitthvað skiljanlegra að segja að „plastið sé ekki að fara niður“? Best hefði verið að tala um plastrusl eða úrgang enda er fréttin um það, ekki efnið sem slíkt.

Verkefni blaðamanns (eða fréttamanns) er ekki að skrifa nákvæmlega niður það sem viðmælandinn segir í hljóðupptökutækið. Hann getur verið illa fyrir kallaður eða taugaóstyrkur og segir ef til vill eitthvað sem hann vildi síðar hafa orðað á annan máta eða sleppt. 

Blaðamaður á að umorða það sem viðmælandinn segir og laga agnúa á máli þeirra, færa ræðuna í ritmál. Í þessu tilfelli hefði blaðamaðurinn átt að vita að það er tómt bull að segja að „plast fari ekki niður“ þegar átt er við að það minnki ekki.

Tillaga: Plastrusl minnkar ekkert.

6.

„Coca-Cola á Íslandi hef­ur sent bréf þess efn­is til KSÍ þar sem óskað er eft­ir samtali um þessi mál …“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Sagnorð virðast vera eitruð. Hér er „óskað eftir samtali“ í stað þess að óska eftir að fá að ræða við KSÍ. 

Hver er munurinn? Enginn í þessu tilfelli nema sá að hið síðarnefna er einfaldara og eðlilegra mál. 

Hið fyrrnefnda á líklega að vera hátíðlegra eða formlegra, einskonar tilraun til að nútímavæða fornan kansellístíl. 

Ósjálfrátt verða sumir afar hátíðlegir þegar senda á út fréttatilkynningu og þá flækjast orðin aldeilis fyrir þeim.

Framleiðandi Kók á Íslandi hét einu sinni Vífilfell hf. Með tímanum þótti það ekki nógu fínt og ákveðið var að breyta og taka upp einfaldara og elskulegra nafn svo alþýða landsins ætti auðveldara með að bera það fram og muna. Og nú kaupum við kók frá „Coca-Cola European Partners Ísland“. Hald’iði að það sé nú munur.

Þess má geta að fjallið Vífilsfell er enn á sínum stað en mun nú heita „Slave Mountain“. Nýja örnefnið þarf vart að skýra.

Tillaga: Coca-Cola á Íslandi hef­ur sent bréf til KSÍ og óskað eftir að ræða þessi mál …

Athugasemdir

[Björn S. Stefánsson (IP-tala skráð) 30.8.2021 kl. 21:29]

að taka ofan hús er gamalt orðalag um það, sem gert var með Lækjarbotnaskálann, sbr. Sigfús Blöndal.