Árásaraðili - auglýsingaslot - slasaðist við veðurtengt óhapp

Orðlof

Vernd og vöndun

Málvernd og málvöndun eru hugtök sem oft eru nefnd í umræðum um íslenska tungu. Hvað felst í þeim?

Þeir sem lengst vilja ganga í málvernd virðast stundum stefna að því að málið haldist óbreytt, eða því sem næst. Þetta viðhorf skín til dæmis í gegn þegar fólk amast við öllum breytingum. En málið þarf að breytast. Til dæmis þurfum við sífellt ný orð til að nota um ný fyrirbæri. Hvernig gerum við það?

Málverndarsinnar vilja íslensk orð, nýyrði eða gömul orð í nýrri merkingu. Um hvort tveggja má finna frábær dæmi í málinu. Til dæmis er orðið þyrla dæmi um nýyrði, og sími dæmi um nýmerkingu. Eftir að þau slógu í gegn talar enginn um helekopter og telefón.

En dæmin um slæm eða misheppnuð nýyrði eru líka mýmörg. Þau má til dæmis finna í kennslubókum sem notaðar eru í ökunámi. Afleiðingin er að til verður tvöfaldur orðaforði; handbremsa og kúpling og dempari í talmáli, stöðuhemill og tengsli og höggdeyfir í ritmáli. Hvað veldur þessu?

Stundum eru nýyrði löng og óþjál, og það er ekki líklegt til vinsælda. Til dæmis er ekki skrýtið þó orðið flatbaka njóti lítilla vinsælda í samkeppni við orðið pizza, þó hið síðarnefnda sé heldur óíslenskt (zz borið fram sem ts).

Svo er líka til í dæminu að erlent orð sé orðið vinsælt áður en gott nýyrði kemur fram. Þá er erfitt fyrir nýyrðið að slá því við. Til að ná fótfestu þarf nýyrði að vera lipurt og gott orð, og helst að koma fram áður en erlent orð hefur slegið í gegn í sömu merkingu.

Málgagnið, mál og málnotkun. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Árásaraðilinn var handtekinn á vettvangi …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Í stuttri frétt er getið um fimm menn sem löggan gefur ákveðin heiti og blaðamenn gapa af undrun og aðdáun og nota þau líka:

1. Árásaraðili
2. Árásarþoli
3. Hinn handtekni
4. Einstaklingur
5. Aðili

Sá síðastnefndi, „aðilinn“, fannst í „hverfi 210“, að öllum líkindum í landsnúmeri 354. Enginn er nefndur tegundaheitinu maður. 

Löggan bregst ekki, alltaf traust og samkvæm sjálfri sér í vitleysunni. 

Tillaga: Maður handtekinn við innbrot ...

2.

„Þetta blæs manni byr í brjóst …“

Frétt í hádegisfréttum Ríkisútvarpsins 1.1.23.

Athugasemd: Þetta hrökk upp úr konu sem var í sjósundi. Henni var eflaust kalt og um leið dálítið óstyrk að vera í beinni útsendingu. Vonandi hefur hún áttað sig í heita pottinum og getað hlegið að vitleysunni. Fleiri hafa sagt þetta, sá til dæmis hér. Ekki sakar að gúgla.

Tillagan er hrein ágiskun því óljóst er hvað konan átti við.

Tillaga: Þetta blæs manni metnað í brjóst.

3.

„Reyn­ir viður­kenn­ir að aug­lýs­ingaslotið á Rúv á gamlárs­kvöldi sé ansi dýrt …“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Hvað skyldi þetta „auglýsingaslot“ vera. Slot er samkvæmt orðabókinni höll sem ég vissi svo sem, en ákvað til öryggis að fletta því upp. Sumir búa í sloti þó ekki sé það höll heldur íburðarmikið hús. Velkominn í slotið sagði maðurinn og bauð gesti sínum í verkfæraskúrinn.

„Auglýsingahöll“ er ekki til. Má vera að blaðamaðurinn sé að slá um sig með útlensku orði. Ef til vill er það fagorð þeirra sem eru illa að sér í íslensku.

Svo datt mér í hug að tala við vin minn sem hefur einu sinni farið til Ameríku og tvisvar sinnum á fótboltaleik í Englandi. Hann hugsað sig lengi um, ráðfærði sig við eiginkonu sína. Þau segja   að „slot“ geti meðal annars merkt pláss. Og meira að segja ég veit hvað það merkir.

Tillaga: Reyn­ir viður­kenn­ir að aug­lýs­ingaplássið á Rúv á gaml­árs­kvöldi sé ansi dýrt …

4.

„Tvær þyrl­ur lentu sam­an við Qu­eens­land í Ástr­al­íu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er óheppilega orðað. Þær lentu ekki samtímis heldur rákust á og fólk dó. Á ruv.is segir réttilega:

Tvær þyrlur rákust saman við …

Blaðamaður Moggans er greinilega ekki vanur fréttaskrifum því hann skrifar eftirfarandi í frétt sína og tíundar það sem engu skiptir:

Önnur þyrl­an var á hvolfi á vett­vang­in­um þegar viðbragðsaðilar mættu og lágu spaðar henn­ar skammt frá.

Hvar annars staðar ætti flak þyrlunnar að liggja en á vettvangi? Slysstaður er stundum kallaður „vettvangur“, sérstaklega þegar blaðamenn vilja vera eins og löggan í dagbókarskrifum sínum. 

Hvað eru „viðbragðsaðilar“? Í frétt á CNN er talað um „emergency services“.

Engu máli skiptir hvar einstakir hlutar þyrlunnar eru, hvorki spaðar hennar eða annað.

Blaðamaðurinn klykkir svo út með að skrifa:

Hafa sjón­ar­vott­ar að slys­inu vin­sam­leg­ast verið beðnir um að gefa sig fram.

Til hvers kemur þetta fram í fréttinni? Þrátt fyrir umfangsmikla leit mun enginn finnast á Íslandi sem sá slysið. 

Tillaga: Tvær þyrlur rákust á í Queensland í Ástralíu.

5.

„Hann slasaðist við veðurtengt óhapp þegar hann var að moka snjó fyrr í dag.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hvað hefur gerst þegar einhver slasast við óhapp? Er þetta ekki of mikið í einu? Á útlenskum vef sem nefnist hvorki meira né minna en „The hollywood reporter“ segir:

We can confirm Jeremy is in critical but stable condition with injuries suffered after experiencing a weather-related accident while plowing snow earlier today.

Þetta er jafnloðið og illskiljanlegt eins og tilvitnunin úr frétt Vísis. Þó er aðeins talað um slys („accident“) en ekki er getið um óhapp. Látum nú þessa frétt vera, svo ómerkileg og vitlaus sem hún er í báðum fjölmiðlunum. Munum bara að óhapp er varla slys og slys telst vart óhapp.

Orðið „veðurtengdur“ finnst ekki í orðabókinni minni. Þá gúgglar maður og ýmislegt kemur upp. Á vef Veðurstofunnar eru sagðar til „veðurtengdar síður. Á vef Ríkisútvarpsins stendur: „Linnulaus veðurtengd útköll hjá björgunarsveitum“. Maður nokkur talar um „veðurtengda væntingastjórnun“. Loks er linkur um „veðurtengdan hausverk“ og þá hætti ég og leitaði í staðinn að magnyl en fann ekki enda líklega hætt að framleiða svoleiðis.

Samkvæmt orðanna hljóðan er veðurtengt fyrirbrigði tengt veðri, varla þarf að hafa fleiri orð um það. Líklega ekkert að orðinu sem slíku nema það sé tengt einhverju órökréttu eins og segir í tilvitnuninni.

Tillaga: Hann slasaðist þegar hann var að moka snjó fyrr í dag.

6.

„Sjáðu Kryddsíld í heild sinni.“

Frétt á vísi.is

Athugasemd: Orðalagið er fjarri því að vera rangt en skárra er að orða þetta eins og segir í tillögunni. Hefði ég fengið að ráða hefði ég sleppt boðhætti sagnarinnar.

Tillaga: Sjáðu alla Kryddsíldina. 

Tillaga: Öll Kryddsíldin.

Athugasemdir

[Ómar Ragnarsson, 3.1.2023 kl. 20:45]

Nýjasta afrekið var margendurtekið í dag í frétt af bílslysi í Öræfum þar sem slasað fólk var flutt burt með þyrlu, en enginn var alvarlega slasaður. 

Í fréttinni var sagt, "aðilarnir voru með mörg lífsmörk"!!