Skútumaður kemur af fjöllum - hæðsta levelið - hótunarþegi

Orðlof

Ítarlegur og ýtarlegur

Ritháttur sumra orða í íslensku er allnokkuð á reiki. Eitt þeirra er lo. ýtarlegur eða ítarlegur og samsvarandi atviksorð.

Í fornu máli merkir ítur ávallt ’fagur’, t.d.: ítur postuli, og sömu merkingar er ítarlegur, t.d.: 

ítarlegur konungur;
ítarleg klæði;
klæðast ítarlega
og vera búinn ítarlega. 

Frá fyrri hluta 16. aldar eru kunn dæmi í íslensku um ao. ítarlega í merkingunni ’rækilega’. Trúlega er sú merking fengin úr dönsku [yderlig ’rækilegur’, lo., af yder-, skylt ísl. út og utar]. 

Á 17. og 18. öld. er oft ritað ýtarlega. Í nútímamáli rita þó sumir ítarlegur þegar lo. merkir ’rækilegur’ enda þótt hið forníslenska orð hafi aldrei haft þá merkingu. 

Forsenda þess að lo. ítarlegur (með í en ekki ý) fær merkinguna ’rækilegur’ er sú að þessu orði hefur slegið saman við tökuorðið ýtarlegur (‘rækilegur’) enda féllu í og ý saman í framburði. 

Þeir sem kjósa að skrifa ítarlegur í merkingunni ’rækilegur’ líta væntanlega svo á að um merkingarbreytingu (tökumerkingu) sé að ræða, merkingin sé fengin úr dönsku yderlig.

Umsjónarmaður hefur vanist því að skrifa ýtarlegur ‘rækilegur’ enda gerir hann ráð fyrir að hér sé tökuorð úr dönsku á ferð. Honum virðist merking styðja þá afstöðu. 

Íslenskt mál – 113. þáttur Jóns G. Friðjónssonar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Skútumaður kemur af fjöllum varðandi 157 kíló af hassi.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Þegar sagt er að einhver komi af fjöllum er átt við að hann sé hissa. Hins vegar passar ekki vel að sjóarinn sem stígur á land „komi af fjöllum“; jafnvel þó hann sé forviða.

Blaðamaður á að velja orð og orðtök við hæfi. Varla er hægt að segja að fjallamaður sigli með vindi á leið upp á Heklu. Eða göngumaður sé á lensi.

Svo er það lýsingarorðið „varðandi“. Því má oft að skaðlaus sleppa. Forsetningin um er miklu betri.

Reglan er sú að skrifa einfalt mál og best fer á því að sleppa orðatiltækjum og málsháttum.

Tillaga: Skútumaðurinn veit ekkert um 157 kíló af hassi.

2.

„Við erum að spila á hæðsta leveli …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hár, hærri, hæstur. Þetta er eitt af grundvallaratriðunum.

Og hvar merkir orðið „leveli“? Hér flækist málið. Einhvers staðar hátt er spilaður fótbolti, kannski á einhverri hæð í fjölbýlishúsi eða uppi á Öskjuhlíð. Hvað veit ég?

„Leveli“ gæti verið útlenska. Þar sem „bloggbjóðandi“ kann ekkert í tungumálum er bölvað að blaðamaðurinn skuli ekki taka tillit til slíkrar fötlunar.

Tillaga: Við erum að spila uppi á Esju.

3.

„Raun­ar gæti arf­ur­inn verið mun um­fangs­meiri sé tekið til­lit til úti­stand­andi skulda.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Mikill munur er á skuldum og kröfum. Í fréttinni er það kölluðu skuld sem sá dauði hafði átt inni hjá öðrum. Slíkt kallast krafa.

Hafi maðurinn skuldað lækkar arfurinn sem því nemur því dánarbúið þarf að greiða þær áður enn röðin kemur að erfingjum. 

Á hinn bóginn hækkar arfurinn hafi einhver átt skuldað sáluga manninum peninga og væntanlega sér dánarbúið um að innheimta þá. 

Tillaga: Raun­ar gæti arf­ur­inn verið mun ­meiri sé tekið til­lit til úti­stand­andi krafna.

4.

„Þegar maður hótar einhverju á athugasemdaþræði er maður ekki augliti til auglitis við hótunarþegann og …“

Málið á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 2.10.23. 

Athugasemd: Orðið „hótunarþegi“ er líklega nýyrði og á við þann sem „þiggur hótunina“, með öðrum orðum sá sem er hótað. 

Enginn „þiggur“ ofbeldi. Fólk er til dæmis yfirleitt lamið að því forspurðu. 

Af kerskni má orða það svo að framboð ofbeldis sé sjaldnast í neinum tengslum við eftirspurnina.

Tillaga: Sá sem hótar á athugasemdaþræði stendur ekki augliti til auglitis við neinn og ….

5.

„Það fylgja því auknar áskoranir að búa á eyju.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 4.10.23. 

Athugasemd: Lýsingarorðið aukinn er tískuorð. Vinsælla er að tala um aukið þetta eða hitt frekar en meira af þessu eða hinu eins og óbreytt alþýða manna orðar það.

Aukinn er lýsingarorð sem sjaldnast er stigbreytt. Enginn talar um auknari eða auknustu áskoranirnar. 

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„3,3 stiga skjálfti við Krýsuvík.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Gott hjá blaðamanni Moggans. Hann talar um þriggja stiga skjálfta, ekki skjálfta „sem mælist 3,3 að stærð“ eins og blaðamenn orða það flestir um þessar mundir. Þora líklega ekki að gera eins og Moggamaðurinn. 

Jarðskjálftar stigmagnast, því meiri sem þeir eru þeim mun hærra mælast þeir stigakvarða. Svona rétt eins og með hitastigið úti („hitatölurnar“ eins og veðurfræðingarnir orða það).

Tillaga: Engin tillaga.