Gera sér leið - dreifð gosop - klístrað og kekkjótt hraun - &einfgaes1

Orðlof

Versla og kaupa

Sagnirnar versla og kaupa hafa svipaða merkingu en hegða sér ólíkt. 

Kaupa er áhrifssögn og tekur með sér andlag (í þolfalli), t.d. er talað um „að kaupa ost“. 

Lengst af hefur versla aftur á móti verið áhrifslaus sögn og henni hefur þar af leiðandi ekki fylgt neitt andlag. Það þykir því ekki gott að tala um „að versla ost“. 

Hins vegar er hægt að segja „versla í matinn“ því þar stendur nafnorðið með forsetningu og auðvitað „verslar kaupmaðurinn með mat“ en það er allt annað mál.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Gert er ráð fyrir því að hin sautján ára Asil muni gera sér leið til Belgíu á næstunni …“

Frétt á Vísi.

Athugasemd: Þetta er skrýtið orðalag. Sundum gera menn sér ferð en ekki leið.

Sögnin að fara er einstaklega góð og hefur lengi verið notuð í íslensku. Furðulegt að blaðamaðurinn skuli ekki muna eftir henni.

Í fréttinni er talað um „fjölskyldumeðlimi“. Betur fer á því að tala um aðra í fjölskyldunni.

Tillaga: Gert er ráð fyrir því að Asil, sem er sautján ára, muni fara til Belgíu á næstunni ….

2.

„250 ár eru nú liðin frá „Teboðinu í Boston“ …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Aldrei á að byrja málsgrein á tölustöfum. Það gerir enginn, hvorki á Íslandi né annars staðar. Hvers vegna? Ekki spyrja af vanþekkingu, svarið finnst á netinu.

Tillaga: Nú eru 250 ár liðin frá „Teboðinu í Boston“ …

3.

„Jarðskjálfti 3,4 að stærð reið yfir norðaust­ur­land …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Kommusetning er mikið á reiki í fjölmiðlum. Margir hafa óljósa þekkingu á reglunum eða styðjast við óskýrt minni og er ég einn af þeim, trassi í þessum efnum. 

Ég fletti upp í ritreglum um greinamerkjasetningu á vef Árnastofnunar. Þar segir:

Kommur eru settar á milli setninga sem ekki eru tengdar með samtengingum og utan um innskotssetningar sem geyma viðbótarupplýsingar.

Í þessu ljósi hefði blaðamaðurinn átt að setja kommur beggja vegna við innskotssetninguna eins og gert er í tillögunni. Hefði hins samtengingin ’sem’ greint á milli setningarhluta hefði ekki átt að setja kommu:

Jarðskjálfti sem var 3,4 að stærð reið yfir norðaust­ur­land …

Svo er það hitt. Jarðskjálftinn varð tuttugu og þrjá km suðaustan við Grímsey. Staðurinn telst vera fyrir utan Norðurland en ekki Norðausturland. Austurhluti Norðurlands er ekki Norðausturland.

Orðalagi að ríða yfir merkir að dynja yfir. Betra og einfaldara er að segja að skjálftinn hafi ’orðið’.

Skjálftinn varð suðaustan við Grímsey. 

Loks er það orðalagið „3,4 að stærð“ sem tröllríður fjölmiðlum. Ekkert er að því að segja að hann hafi verið 3,4 stig, raunar miklu betra.

Tillaga: Jarðskjálfti, 3,4 stig, varð suðaustan við Grímsey …

4.

„2023 var ekk­ert venju­legt ár.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Reglan er alveg skýr: Aldrei skal byrja málsgrein á tölustöfum. 

Í fréttinni er skýrt út hvers vegna árið sem er að líða hefði verið óvenjulegt:

Það gekk á ýmsu og flest­ir þurftu að fara í gegn­um ein­hverj­ar áskor­an­ir. 

Ja, hérna. Gengur ekki alltaf á ýmsu? Hvernig er annars farið að því að „ganga í gegnum áskoranir“?

Í fyrirsögn fréttarinnar segir:

Hver er manneskja ársins 2023?

Nú leggst Morgunblaðið á árar með Ríkisútvarpinu; báðir fjölmiðlar vilja eyðileggja íslenskt mál í því skyni að þóknast einstökum þrýstihópum sem halda að maður sé aðeins karl. Engu að síður segir í fréttinni:

Mann­eskja árs­ins er gæti verið ein­stak­ling­ur sem hef­ur skarað fram úr og …

Hvor gæti skarað fram úr; manneskjan eða einstaklingurinn; hún eða hann? Þegar ætlunin er að „lagfæra“ tungumálið fer allt í vitleysu eins og þetta er glöggt dæmi um.

Tillaga: Árið 2023 var óvenjulegt.

5.

„Á þessum tímapunkti eru um fimm gosop sem eru dreifð eftir upphaflegu sprungunni, segir í tilkynningunni.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Þetta er ótrúleg málsgrein sem hrekkur út úr vísindamönnum á Veðurstofu Íslands. Vísir birtir skrif þeirra óbreytt. 

„Tímapunktur“ er draslorð. Er algjörlega þarflaust í íslensku því fyrir eru atviksorð eins og nú eða núna. Þau hafa reynst vel hingað til. 

Þó verður að viðurkennast að „tímapunktur“ er ofboðslega fínt og greindarlegt orð, ber vott um að sá sem það brúkar sé enginn meðalmaður og kunni jafnvel útlensku.

Stundum er gott að aðlaga erlend orð að íslensku eins og fjölmörg dæmi sanna en ekki í þessu tilviki.

Orðalagið „sem eru dreifð eftir upphaflegu sprungunni“ er skelfing lélegt. Sprungan hefur ekki breyst, gígopin eru á henni ekki „dreifð eftir henni“.

Tillaga: Núna eru um fimm gosop á sprungunni,“ segir í tilkynningunni.

6.

„Hann segir að ef hraunið sé alveg fljótandi þá muni varnargarðarnir gagnast vel en ef það verði meira klístrað og kekkjóttara og þar með í fastara formi sé raunveruleg hætta á því að það flæði yfir varnargarðana.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Hefur nokkur heyrt getið um „klístrað“ og „kekkjótt“ hraun? Til er þunnfljótandi hraun, það er helluhraun, einnig apalhraun og jafnvel eru sum blanda af hvoru tveggja.

Líklega er best að láta hann Magnús Tuma vita af kenningunni. Ekki er víst að hann átti sig á orðalaginu en hann er nú bara jarðvísindamaður og prófessor en ekki blaðamaður.

Tillaga: Engin tillaga.

 

7.

„… og flýta fyrir afhendingu mannúðaraðstoðar …“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 20.12.23. 

Athugasemd: Hvað merkir „afhending mannúðaraðstoðar“?

Um daginn aðstoðaði ég við flutning húsgagna. Velti því fyrir mér hvort ég hafi þá „afhent aðstoð“.

Óli vinur minn gaf Hjálparstarfi kirkjunnar fimm þúsund krónur. Þar með hlýtur hann að hafa „afhent mannúðaraðstoð“.

Nei, þetta er án efa þýðingarvitleysa og í þokkabót árátta margra að skrifa fréttir í „kansellístíl“, hlaða inn nafnorðum en þannig er eðli enskrar tungu en ekki íslenskrar.

Tillaga: … og hraða aðstoð við fólk í neyð.

8.

„Lýsingarorðið vænn hefur ýmsar merkingar, t.d. &einfgaes1;stór&einfgaes2; í samböndum eins og &tvofgaes1; að fá vænan skerf af einhverju&tvofgaes2;, &einfgaes1;í góðum holdum&einfgaes2;, eins og í sambandinu &tvofgaes1;vænn dilkur&tvofgaes2; og ekki síst &einfgaes1;góður&einfgaes2;, eins og þegar sagt er &tvofgaes1;vænsti drengur&tvofgaes2;.“

Orðaborgarar á vef Árnastofnunar. 

Athugasemd: Skilur einhver þetta? Eðlilega ekki. Þetta eru skipanir í forritun vefsins og hafa fyrir mistök birst.

Svona getur gerst þegar ritstjórinn les ekki yfir efni sem hann setur á vefinn. Álíka er víða að finna í Orðaborgurunum og afar þreytandi.

Þetta er auðvitað ekki lesendum boðlegt og Árnastofnun til vansæmdar.

Tillaga: Lýsingarorðið væn hefur ýmsar merkingar, t.d. ’stór’ í samböndum eins og ’að fá vænan skerf af einhverju’,’í góðum holdum’, eins og í sambandinu ’vænn dilkur’ og ekki síst ’góður’, eins og þegar sagt er ’vænsti drengur’.