Pýnu nörd, siglir í Stykkishólm og stjórnhæfni skips

Orðlof

Þarfaþing

Ýmsir gagnlegir hlutir eru stundum kallaðir þarfaþing. Merking fyrri hlutans er augljós, hann vísar til einhvers sem þarft er og tengist t.d. lýsingarorðinu þarfur. 

Orðið þing merkir oftast ’samkoma’ (sbr. alþing) en það getur líka merkt ’hlutur’ og það er auðvitað sú merking sem þarna er á ferðinni. Hún sést vel á líkindum við danska orðið ting, hið þýska Ding og enska orðið thing sem öll hafa þessa merkingu og eru runnin af sömu rót og íslenska orðið.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ég er pýnu nörd og …“

Frétt á visir.is.                                        

Athugasemd: Pína getur hvort tveggja verið atviksorð og lýsingarorð. Á málið.is segir að orðið geti þýtt svolítið og nokkuð. Og ennfremur:

[Stendur] oftast með lýsingarorði í stöðu atviksorðs, eins og dæmin sýna, en kemur líka fyrir með nafnorði: "pínu stress", og flokkast þá sem lýsingarorð.

Orðið í frétt Vísis er rangt skrifað. Kostar ekkert fyrir blaðamann að láta leiðréttingaforritið í gang áður en fréttin er birt. Leiðréttingarforritið sem fylgir Moggablogginu gerir athugasemd við orðið „pýnu“.

„Nörd“ er sletta út ensku, „nerd“. Í orðabókinni minni segir:

a foolish or contemptible person who lacks social skills or is boringly studious.
a single-minded expert in a particular technical field.

Á málið.is er orðið skýrt svona:

sérvitur einstaklingur með litla félagsfærni.

Ekki er langt síðan að það þótti ekki góð meðmæli með manni að hann væri sérvitur. Nú vilja hins vegar allir vera „nördar“, þykir fínt. Klár maður kallar sig „nörd“. Líklega er hann að afsaka sig á þennan hátt. Nokkur munur er á þeim sem býr yfir sérþekkingu á einhverju sviði og sérvitrum náunga.

Maðurinn sem sagt er frá í fréttinni hefur komið sér upp bíósal í íbúð sinni. Varla er það sérviska, miklu frekar skynsemi. Bókelskt fólk setur upp bókahillur, fólk sem er hrifið af myndlist hengir upp myndir á alla veggi og sá stundar líkamsrækt hefur hlaupabretti og lóð í einhverju horni eða kemur græjunum fyrir í sérstöku herbergi.

Tillaga: Ég er frekar sérvitur og …

2.

„Einn var hand­tek­inn á vett­vangi og karl og kona skömmu síðar þar skammt frá en þau höfðu farið af vett­vangi.“

Frétt á mbl.is.                                         

Athugasemd: Vettvangur er staður þar sem eitthvað gerist. Á málið.is er orðið skýrt svona:

Af vétt- ’bardagi, víg’ og vangur ’völlur’. Upphafl. merk. ’vígvöllur, staður þar sem barist er’.

Nú er orðið sjaldnast notað nema í lögfræðimáli eða upphöfnu löggumál í fjölmiðlum. Glæpur er rannsakaður á vettvangi en fuglshreiður er á einhverjum stað. Eflaust kemur það einhverjum skrifurum á óvart að glæpur sé rannsakaður á þeim stað þar sem hann var framinn og fuglinn eigi hreiður á vettvangi sínum.

Í fréttinni segir að skötuhjú hafi verið handtekin skammt frá vettvangi og því svo bætt við „en þau höfðu farið af vettvangi“. Liggur þetta ekki ljóst fyrr að þar sem þau voru ekki á vettvangi glæpsins höfðu þau yfirgefið hann? 

Af hverju kemur orðið „vettvangur“ fyrir tvisvar í sömu málsgrein? Skrifari sem skilur ekki nástöðu á í vanda jafnvel þó hann geri sér ekki grein fyrir því.

Og í fréttinni segir:

Þau voru vistuð fyr­ir rann­sókn máls í fanga­geymslu lög­reglu.

Nei, þau voru sett í varðhald vegna rannsóknar málsins.

Tillaga: Einn var hand­tek­inn á vett­vangi og karl og kona skömmu síðar þar skammt frá.

3.

„Breið­a­fjarð­ar­ferj­an Bald­ur sigl­ir nú í Stykk­is­hólm eft­ir að hafa ver­ið tvær vik­ur í slipp í Reykj­a­vík.“

Frétt á frettabladid.is.                                         

Athugasemd: Er ekki réttara að segja að hún sigli til Stykkishólms? Annars staðar á Breiðafirði orti sjógarpur sem var í kappsiglingu við ungan mann:

Ýtar sigla út með sjó
á unnarjónum káta.
Skipið er nýtt en skerið hró
og skal því undan láta.

Auðvitað braut maðurinn bátinn á skerinu þó gamalt væri. Nærri má geta að sigli Baldur „í“ Hólminn verður hann varla á eftir í ástandi til að halda áfram áætlunarferðum yfir Breiðafjörð.

Tillaga: Einn var hand­tek­inn á vett­vangi og karl og kona skammt frá.

4.

„Austurhöfn opnar.“

Fyrirsögn á auglýsingu á blaðsíðu 3 í Morgunblaðinu 19.5.20.                                        

Athugasemd: Eflaust má halda því fram að ekkert sé að fyrirsögninni og hægt að færa til þess dæmi að svona orðalag sé algengt. Það breytir því þó ekki að höfn er ekki fær um að opna eitt eða neitt. Fólk opnar.

Eflaust er hægt að persónugera dauða hluti. Segja að Háskólinn taki á móti skráningum nýstúdenta, verslun hafi opnað og svo framvegis. Hvort tveggja er að svona stenst ekki. Dauðir hlutir gera ekki neitt. Og svo er það hitt að eflaust lendum við í vandræðum með íslenskuna ætlum við að fara strengilega eftir því sem hér er boðað.

Tillaga: Austurhöfn opnuð.

5.

„Nýja ferjan ristir minna og hefur meiri stjórnhæfni.“

Undirfyrirsög á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 20.5.21.                                        

Athugasemd: Hvað er stjórnhæfni? Líklega er það sá sem er góður að stjórna. Samkvæmt orðabókinni er sá hæfur sem hittir í mark. Hæfinn er sá sem er hittinn, til dæmis í skotfimi með boga, byssu eða öðru áhaldi. Hæfni er hittni, færni. Hæfileiki manns getur verið hæfni.

Skip hefur varla hæfni. Þó er talað um sjófærni skips. Á útlenskunni kann stjórnhæfni að vera „manoeuvrability“.

Tungumálið er að breytast. Enskan er svo ráðandi í hugsun fólks að það leitar eftir einu nafnorði til lýsingar á aðstæðum. Í stað þess að segja að auðvelt sé að stjórna skipinu þarf endilega að finna upp nafnorðið „stjórnhæfni“ skips („ship’s manoeuvrability“). 

Tillaga: Nýja ferjan ristir minna og lætur vel að stjórn.

 

Samanstendur af sjö þotum, í gærkvöld og handsömuðu manneskju

Orðlof

Í geldingadölum íslenskunnar …

Geldingadalir eru það sannarlega, því markvisst er unnið að því í fjölmiðlum að svipta tungumálið okkar fegurð sinni og þokka. […]

Ef fram fer sem horfir mun verða brýn þörf á að fá andlausa skriffinna, sérhæfða í tungu geldleikans, til að endurrita allar okkar bókmenntir og aðrar ritaðar heimildir sem fylgt hafa þjóðinni um aldir. 

Þar mun manndrápsveður trúlega verða kallað fólksdauðaveður, mannafælur einstaklingafælur, manngangur stykkjahreyfingar, mannamál fólksmál, mannbroddar einstaklingsbroddar, landsmenn landsfólk, manntal manneskjutal, mannamót aðilahittingar, og skessur munu ekki lengur finna mannaþef í helli sínum, heldur aðilafýlu. 

Vala Hafstað, grein í Fréttablaðinu.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Flugfélagið Play stefnir á að floti þess samanstandi af sex til sjö farþegaþotum um komandi áramót þegar flug til Bandaríkjanna kemst á.“

Frétt á forsíðu viðskiptablaðs Morgunblaðsins 5.5.21.                                       

Athugasemd: Stundum virðast blaðmenn vera svo uppteknir í efni fréttar að þeir gleyma að vanda skrif sín og framsetningu. Engin þörf er hér á þessu skrýtna sagnorði „samanstanda“ þegar einfaldast er að nota það algengasta í íslenskri tungu, að vera.

Betur fer á því að segja um næstu áramót en „næstkomandi áramót“.

Og um þau áramót byrjar flugfélagið Play að fljúga til Bandaríkjanna sem er einfaldara orðalag en í fréttinni.

Í fréttinni segir:

Ekki liggur ljóst fyrir á þessum tímapunkti hvenær félagið fær heimild til þess að fljúga inn á Bandaríkin …

Þetta er furðuleg málsgrein. Kjánaorðinu „tímapunktur“ er algjörlega ofaukið hér eins og í flestum öðrum tilfellum. Og hvernig félag „flýgur inn á Bandaríkin“ er óskiljanlegt. Málsgreinin ber vott af stofnanamállýsku en ekki eðlilegu íslensku máli.

Hér fer betur á því að orða málsgreinina svona:

Ekki liggur ljóst fyrir hvenær félagið fær heimild til þess að fljúga til Bandaríkjanna …

Enn segir í fréttinni:

Þá gera áætlanir félagsins ráð fyrir að áætlunarflug til Bandaríkjanna komist í gagnið í kringum áramót en þá þurfi floti félagsins að samanstanda af sex til sjö vélum. 

Blaðamaðurinn endurtekur það sem þegar hefur komið fram í fréttinni sem er ábyggilega mjög þarft skilji lesendur ekki það sem þeir lesa. Eða þá að hann er viljandi að teygja lopann í efnislítilli frétt sem varla ætti að vera á forsíðunni.

Loks segir í fréttinni:

Þá eru samningarnir að hluta til þannig úr garði gerðir að Play greiðir aðeins fyrir nýtta blokktíma. 

Varla er það á allra vitorði hvað orðið „blokktími“ merkir. 

Tillaga: Flugfélagið Play stefnir á að í flota þess verði sex eða sjö farþegaþotur um næstu áramót þegar flug til Bandaríkjanna byrjar.

2.

„627 lögðu leið sína á gosstöðvarnar í gær.“

Frétt á visir.is.                                       

Athugasemd: Gera verður kröfu til þess að blaðamen viti að málsgrein má aldrei byrja á tölustaf.  

Í fréttinni segir:

Umræddur stígur er líklega um 200 metrar á lengd og hægra megin við brekku nokkra í aðdraganda þess að komið var að kaðlinum margfræga.

Aðdragandi merki atburðarás, ekki gata eða leið, að minnsta kosti ekki í þessu tilfelli. Óskýrt er að tala um hægri og vinstri, betra að nota áttirnar því þær breytast ekki eftir því hvert sögumaður snýr nefi sínu. 

Málsgreinin öll er þunglamaleg og ber einkenni stofnanastíls. Eftirfarandi er skárra:

Stígurinn er um tvö hundruð metra langur og er austan við brekkuna þar sem kaðallinn margfrægi er.

Þess ber þó að geta að lýsing blaðamannsins er svo óskýr að jafnvel gjörkunnugur maður veit ekkert hvað hann á við.

Í fréttinni er talað um „stærðarinnar gröfu“. Stór grafa er einfaldara og skýrara orðalag.

Tillaga: Í gær fóru 627 manns á gosstöðvarnar.

3.

„Í gærkvöld …“

Algengt orðalag í Ríkisútvarpinu.                                       

Athugasemd: Hvorugkynsorðið kvöld beygist svona samkvæmt Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls:

Nú er kvöld
um kvöld
frá kvöldi 
til kvölds

Aftur á móti beygist gærkvöld á þessa leið:

gærkvöld
gærkvöld/gærkvöldi
gærkvöldi
gærkvölds

Í Ríkisútvarpinu virðist krafist að allir noti „gærkvöld“ í þolfalli. Líklega draga stjórnendur fjölmiðilsins þá ályktun að þar sem fyrrnefnda orðið sé í þolfalli „kvöld“ þá hljóti hitt að vera alveg eins, „gærkvöld“. Að vísu er tala um „í fyrrakvöld“ en ekki „í fyrrakvöldi“.

Niðurstaðan er þó þessi, það er alls ekki rangt að segja í gærkvöldi.

Tillaga: Í gærkvöldi ...

4.

„Handsömuðu manneskju og biðu eftir lögreglu.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Að öllum líkindum var maður handsamaður. Annað hvort var hann karl eða kona. Ástæðan fyrir því að blaðamaðurinn notar orðið „manneskja“ er líklega sú að sá handtekni var kona. 

Í Málfarsbankanum er afskaplega fróðlegt bréf frá Katrínu Axelsdóttur. Hún segir:

Karlkyn hefur haft tvö meginhlutverk í íslensku. Það vísar annars vegar til nafnorða í karlkyni eða karlkyns einstaklinga og hins vegar til óþekktra/ótilgreindra manna (sem geta verið af hvoru kyninu sem er).

Af þessu leiðir að blaðamanni er óhætt að orða það svo að maður hafi verið handtekinn jafnvel þó hann hafi verið kona. Orðið „manneskja“ hjálpar lesandanum ekkert.

Um orðið manneskja segir Katrín í ofangreindu bréfi í Málfarsbankanum:

Öðrum hafði verið kennt að það [orðið manneskja] væri dönskusletta (sem það er reyndar ekki þótt vissulega sé það afar sjaldgæft í fornum ritum, þar virðist það nær eingöngu koma fyrir í þýðingum, skv. seðlasafni fornmálsorðabókarinnar í Kaupmannahöfn). Þar að auki væri orðið einkum notað í neikvæðu samhengi. 

Þá var bent á að það væri órökrétt að ýta á þennan hátt út orðinu maður en halda í orð eins og mannréttindi og mannúð, sambönd á borð við fjöldi manns og málshætti eins og Maður er manns gaman og Batnandi manni er best að lifa. Þarna lifði orðið maður góðu lífi í sinni víðari merkingu og því þá ekki áfram í „Maður ársins“? Loks var nefnt að í sumu samhengi væri orðið manneskja nær eingöngu notað um konur: Hvað er að þér, manneskja? Hvert er manneskjan að fara? 

Þetta er stórmerkilegt bréf sem og greinin í Fréttablaðinu eftir Völu Hafstað og vitnað er til í upphafi pistilsins. Blaðamenn og ekki síður stjórnendur fjölmiðla hefðu gott af því að lesa hvort tveggja.

Tillaga: Handsömuðu mann og biðu eftir lögreglu.

Kafbátur í bútum, fara hratt í gegnum hluti og svolítið óskrifað blað

Orðlof

Arabískur sófi

Ýmis orð í íslensku eru langt að komin, þar á meðal orðið sófi. Það er reyndar fengið að láni úr dönsku en á samt uppruna sinn í arabísku. 

Í fljótu bragði virðist þetta orð hafa lagað sig fullkomlega að íslensku en eitt lítið atriði kemur þó upp um erlendan uppruna þess. 

Það er nefnilega alltaf borið fram með f-hljóði öfugt við önnur orð þar sem ’f’ stendur á milli sérhljóða því það er yfirleitt borið fram sem ’v’, t.d. í gáfa og háfur, en það á líka til að hverfa eða því sem næst, t.d. í lófi og húfa.

Orðaborgarar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Kafbáturinn fundinn, brotinn í að minnsta kosti þrjá búta.“

Fyrirsögn á visir.is.                                        

Athugasemd: Eðlilegra hefði verið að segja að kafbáturinn hafi brotnað í þrennt. Í fréttinni segir:

Kafbátur indónesíska sjóhersins sem hvarf á miðvikudag með 53 manna áhöfn innanborðs er fundinn, brotinn í sundur í að minnsta kosti þrjá hluta.

Bútur merkir samkvæmt orðabókinni lítið stykki, stubbur. Blaðamaðurinn sér sig um hönd í fyrstu málsgrein fréttarinnar og segir þar að kafbáturinn hafi brotnað í þrjá hluta, sem er miklu betra.

Talsverður munur er á orðunum bútur og hluti. Upp í hugann kemur teppi sem saumað er úr margvíslegum bútum og kallað bútasaumsteppi, ekki hlutasaumsteppi.

Í fréttinni segir:

Í gær hafði báturinn sjálfur þó ekki fundist enn en nú virðist sem flakið sjálft sé komið í leitirnar. 

Þetta er óskiljanleg málsgrein. Kafbáturinn hefur ekki fundist en flak hans hefur hins vegar fundist. Þetta er efnislega rugl, hroðvirknislega gert. 

Tillaga: Kafbáturinn fundinn, brotinn í að minnsta kosti þrjá hluta.

2.

„Prestur á­kærður fyrir að hafa myrt horfna eigin­konu sína.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                        

Athugasemd: Fyrirsögnin bendir til þess að eiginkonan hafi horfið og eftir það hafi eiginmaðurinn myrt hana. Í fréttinni kemur þó hið gagnstæða fram.

Tillaga: Prestur á­kærður fyrir að hafa myrt eigin­konu sína.

3.

„71 prósent var ánægt.“

Málið, blaðsíða 23 í Morgunblaðinu 27.4.21.                                       

Athugasemd: Hér er stundum vitnað í hinn ágæta en stutta dálk Málið í Morgunblaðinu. Í dag varð höfundinum alvarlega á í messu sinni. Í heild segir svo í dálknum:

„Fjöldi manna voru handteknir“ og „71 prósent þeirra voru ánægðir“. Þessi setningabrot eru hvort úr sínu samhenginu eins og glöggir lesendur hafa séð. Það sem þau eiga sameiginlegt er að vitleysunni í þeim svipar saman. Fjöldi manna var handtekinn. 71 prósent var ánægt. 

Lengra er þetta ekki en afar upplýsandi þangað til kemur að töluorðinu sjötíu og einn. Höfundur dálksins gerir eins og margir aðrir blaðamenn Moggans, byrjar setningu á eftir punkti á tölustaf. Hvergi er slíkt gert nema hjá óupplýstu fólki sem er óvant skrifum og er lítt lesið hvort heldur er í bókmenntum eða á öðrum sviðum.  

Tölustafir og bókstafir eru um allt ólíkir. Sem dæmi má nefna að í byrjun setningar er alltaf stór stór stafur sem eðlilega er líka nefndur upphafsstafur. Tölustafir er tákn sem alltaf eru eins, lítill eða stór tölustafur er ekki til.

Blaðamenn Moggans verða að taka sér tak og útrýma þessum andskota að byrja setningu með tölustaf. Allir ættu að geta gúgglað regluna og fæst hún á mörgum tungumálum.

Tillaga: Fjöldi manna var handtekinn og 71 prósent var ánægt.

4.

„Hann fór svo hratt í gegnum hluti eins og fartölvur og síma, sem oft lentu á veggjum, að sérstakur skápur var fylltur af auka-eintökum, ef ske kynni.“

Frétt á ruv.is.                                        

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun skilst varla. Enginn „fer í gegnum hluti“. Ekki er heldur ljóst hvernig hlutir „lenda á veggjum“ nema þeim sé kastað. Hvað er átt við að skápur sé „fylltur af aukahlutum“? Loks er lesandinn skilinn eftir með orðalaginu „ef ske kynni“.

Víða er blandað saman frásögn í þátíð og síðan breytist hún og verður í nútíð.

Hér er ýmislegt úr greininni sem hefði mátt laga:

1. Þau voru eftir allt hluti af hans stjórnarháttum …
2. Sjálfur grobbaði hann sig af því að hafa brennt sig í gegnum 119 aðstoðarmenn á aðeins fimm árum.
3. Í bræðiskasti, ku Rudin hafa mölvað tölvuskjá frá Apple á hendi aðstoðarmannsins.
4. … en glerskálin lenti á veggnum og mölbrotnaði yfir allt gólfið. 
5. Geffen segir að Rudin glími við geðræn vandamál sem hann þurfi að eiga við …

Greinin bendir til þess að hún hafi verið þýdd í snarhasti úr ensku og gleymst að lesa hana yfir með gagnrýnu hugarfari höfundarins.

Hroðvirkni blaðamanns bitnar fyrst og síðast á lesandanum enda engum öðrum til að dreifa.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… hafa stofn­end­ur þess, bræðurn­ir Garðar Ólafs­son og Óli Hauk­ur Mýr­dal, farið ítrekað á gosstöðvarn­ar til að taka upp mynd­skeið.“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Þetta er einfaldlega rangt. Bræðurnir hafa farið oft á gosstöðvarnar, ekki „ítrekað“. Margir blaðamenn halda að ítrekað merki alltaf oft en svo er ekki. 

Hægt er að ítreka beiðni fáist ekki svar í fyrstu tilraun. Sumir hafa oft ítrekað beiðni sína en án árangurs. Margir ferðast oft til Spánar, ekki ítrekað. Ég hef farið oft í Geldingadal, ekki ítrekað.

Máltilfinning fólks er mismunandi og því minna sem fólk les af bókmenntum því lakari verður hún.

Tillaga: … hafa stofn­end­ur þess, bræðurn­ir Garðar Ólafs­son og Óli Hauk­ur Mýr­dal, farið oft á gosstöðvarn­ar til að taka upp mynd­skeið.

6.

„Deildin er svolítið óskrifað blað í sumar.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 4.5.21.                                       

Athugasemd: Þetta er ábyggilegasta lélegasta fyrirsögn sem um getur.

Einkenni orðtaka er að þau hafa oft fleiri en eina hlið. Sá sem brýtur blað er til dæmis í óeiginlegri merkingu að breyta um stefnu, hverfa frá einhverju. Í gamla daga braut maður efra hornið á síðunni og lokaði bókinni. Þá var síðar auðveldara að halda áfram lestrinum. En þetta var talinn ósiður, ekki mátti að skemma bækur.

Óskrifað blað er blað sem ekkert hefur enn verið skrifað á. Það getur hins vegar ekki verið „svolítið óskrifað“. Annað hvort hefur verið skrifað á blaðið eða ekki. Í yfirfærðri merkingu gengur þetta ekki heldur upp.

Blaðamaðurinn á eflaust við að deildin sé svo jöfn að nær útilokað sé að gera upp á milli liða, spá fyrir um sigurvegara eða fallista.

Ein grundvallarreglan í skrifum er að nota ekki málshætti eða orðatiltæki sem maður skilur ekki. Best er að tala eðlilegt má og sleppa málsháttum og orðatiltækjum.

Tillaga: Deildin í sumar er óskrifað blað.