Kafbátur í bútum, fara hratt í gegnum hluti og svolítið óskrifað blað

Orðlof

Arabískur sófi

Ýmis orð í íslensku eru langt að komin, þar á meðal orðið sófi. Það er reyndar fengið að láni úr dönsku en á samt uppruna sinn í arabísku. 

Í fljótu bragði virðist þetta orð hafa lagað sig fullkomlega að íslensku en eitt lítið atriði kemur þó upp um erlendan uppruna þess. 

Það er nefnilega alltaf borið fram með f-hljóði öfugt við önnur orð þar sem ’f’ stendur á milli sérhljóða því það er yfirleitt borið fram sem ’v’, t.d. í gáfa og háfur, en það á líka til að hverfa eða því sem næst, t.d. í lófi og húfa.

Orðaborgarar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Kafbáturinn fundinn, brotinn í að minnsta kosti þrjá búta.“

Fyrirsögn á visir.is.                                        

Athugasemd: Eðlilegra hefði verið að segja að kafbáturinn hafi brotnað í þrennt. Í fréttinni segir:

Kafbátur indónesíska sjóhersins sem hvarf á miðvikudag með 53 manna áhöfn innanborðs er fundinn, brotinn í sundur í að minnsta kosti þrjá hluta.

Bútur merkir samkvæmt orðabókinni lítið stykki, stubbur. Blaðamaðurinn sér sig um hönd í fyrstu málsgrein fréttarinnar og segir þar að kafbáturinn hafi brotnað í þrjá hluta, sem er miklu betra.

Talsverður munur er á orðunum bútur og hluti. Upp í hugann kemur teppi sem saumað er úr margvíslegum bútum og kallað bútasaumsteppi, ekki hlutasaumsteppi.

Í fréttinni segir:

Í gær hafði báturinn sjálfur þó ekki fundist enn en nú virðist sem flakið sjálft sé komið í leitirnar. 

Þetta er óskiljanleg málsgrein. Kafbáturinn hefur ekki fundist en flak hans hefur hins vegar fundist. Þetta er efnislega rugl, hroðvirknislega gert. 

Tillaga: Kafbáturinn fundinn, brotinn í að minnsta kosti þrjá hluta.

2.

„Prestur á­kærður fyrir að hafa myrt horfna eigin­konu sína.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                        

Athugasemd: Fyrirsögnin bendir til þess að eiginkonan hafi horfið og eftir það hafi eiginmaðurinn myrt hana. Í fréttinni kemur þó hið gagnstæða fram.

Tillaga: Prestur á­kærður fyrir að hafa myrt eigin­konu sína.

3.

„71 prósent var ánægt.“

Málið, blaðsíða 23 í Morgunblaðinu 27.4.21.                                       

Athugasemd: Hér er stundum vitnað í hinn ágæta en stutta dálk Málið í Morgunblaðinu. Í dag varð höfundinum alvarlega á í messu sinni. Í heild segir svo í dálknum:

„Fjöldi manna voru handteknir“ og „71 prósent þeirra voru ánægðir“. Þessi setningabrot eru hvort úr sínu samhenginu eins og glöggir lesendur hafa séð. Það sem þau eiga sameiginlegt er að vitleysunni í þeim svipar saman. Fjöldi manna var handtekinn. 71 prósent var ánægt. 

Lengra er þetta ekki en afar upplýsandi þangað til kemur að töluorðinu sjötíu og einn. Höfundur dálksins gerir eins og margir aðrir blaðamenn Moggans, byrjar setningu á eftir punkti á tölustaf. Hvergi er slíkt gert nema hjá óupplýstu fólki sem er óvant skrifum og er lítt lesið hvort heldur er í bókmenntum eða á öðrum sviðum.  

Tölustafir og bókstafir eru um allt ólíkir. Sem dæmi má nefna að í byrjun setningar er alltaf stór stór stafur sem eðlilega er líka nefndur upphafsstafur. Tölustafir er tákn sem alltaf eru eins, lítill eða stór tölustafur er ekki til.

Blaðamenn Moggans verða að taka sér tak og útrýma þessum andskota að byrja setningu með tölustaf. Allir ættu að geta gúgglað regluna og fæst hún á mörgum tungumálum.

Tillaga: Fjöldi manna var handtekinn og 71 prósent var ánægt.

4.

„Hann fór svo hratt í gegnum hluti eins og fartölvur og síma, sem oft lentu á veggjum, að sérstakur skápur var fylltur af auka-eintökum, ef ske kynni.“

Frétt á ruv.is.                                        

Athugasemd: Ofangreind tilvitnun skilst varla. Enginn „fer í gegnum hluti“. Ekki er heldur ljóst hvernig hlutir „lenda á veggjum“ nema þeim sé kastað. Hvað er átt við að skápur sé „fylltur af aukahlutum“? Loks er lesandinn skilinn eftir með orðalaginu „ef ske kynni“.

Víða er blandað saman frásögn í þátíð og síðan breytist hún og verður í nútíð.

Hér er ýmislegt úr greininni sem hefði mátt laga:

1. Þau voru eftir allt hluti af hans stjórnarháttum …
2. Sjálfur grobbaði hann sig af því að hafa brennt sig í gegnum 119 aðstoðarmenn á aðeins fimm árum.
3. Í bræðiskasti, ku Rudin hafa mölvað tölvuskjá frá Apple á hendi aðstoðarmannsins.
4. … en glerskálin lenti á veggnum og mölbrotnaði yfir allt gólfið. 
5. Geffen segir að Rudin glími við geðræn vandamál sem hann þurfi að eiga við …

Greinin bendir til þess að hún hafi verið þýdd í snarhasti úr ensku og gleymst að lesa hana yfir með gagnrýnu hugarfari höfundarins.

Hroðvirkni blaðamanns bitnar fyrst og síðast á lesandanum enda engum öðrum til að dreifa.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„… hafa stofn­end­ur þess, bræðurn­ir Garðar Ólafs­son og Óli Hauk­ur Mýr­dal, farið ítrekað á gosstöðvarn­ar til að taka upp mynd­skeið.“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Þetta er einfaldlega rangt. Bræðurnir hafa farið oft á gosstöðvarnar, ekki „ítrekað“. Margir blaðamenn halda að ítrekað merki alltaf oft en svo er ekki. 

Hægt er að ítreka beiðni fáist ekki svar í fyrstu tilraun. Sumir hafa oft ítrekað beiðni sína en án árangurs. Margir ferðast oft til Spánar, ekki ítrekað. Ég hef farið oft í Geldingadal, ekki ítrekað.

Máltilfinning fólks er mismunandi og því minna sem fólk les af bókmenntum því lakari verður hún.

Tillaga: … hafa stofn­end­ur þess, bræðurn­ir Garðar Ólafs­son og Óli Hauk­ur Mýr­dal, farið oft á gosstöðvarn­ar til að taka upp mynd­skeið.

6.

„Deildin er svolítið óskrifað blað í sumar.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 4.5.21.                                       

Athugasemd: Þetta er ábyggilegasta lélegasta fyrirsögn sem um getur.

Einkenni orðtaka er að þau hafa oft fleiri en eina hlið. Sá sem brýtur blað er til dæmis í óeiginlegri merkingu að breyta um stefnu, hverfa frá einhverju. Í gamla daga braut maður efra hornið á síðunni og lokaði bókinni. Þá var síðar auðveldara að halda áfram lestrinum. En þetta var talinn ósiður, ekki mátti að skemma bækur.

Óskrifað blað er blað sem ekkert hefur enn verið skrifað á. Það getur hins vegar ekki verið „svolítið óskrifað“. Annað hvort hefur verið skrifað á blaðið eða ekki. Í yfirfærðri merkingu gengur þetta ekki heldur upp.

Blaðamaðurinn á eflaust við að deildin sé svo jöfn að nær útilokað sé að gera upp á milli liða, spá fyrir um sigurvegara eða fallista.

Ein grundvallarreglan í skrifum er að nota ekki málshætti eða orðatiltæki sem maður skilur ekki. Best er að tala eðlilegt má og sleppa málsháttum og orðatiltækjum.

Tillaga: Deildin í sumar er óskrifað blað.