Heimsækja ítrekað, kalla eftir því að óska eftir og gera stóruppgötvun muna

Orðlof

Afkynjun tungumálsins

Við erum orðin dauðhrædd við að taka okkur orðið „maður“ í munn. Það er að verða eitt ferlegasta bannorðið.

Ég tek t.d. eftir því að fréttamenn byrja stundum á „mað“ eða „me“, þagna síðan augnablik en segja svo: manneskja/ manneskjur, einstaklingur/ einstaklingar eða aðili/ aðilar.

Orðið kvenmaður heyrist jafnvel ekki lengur. Ekki er heldur talað um alþingismenn – nei, alþingisfólk skal það vera. Og lögreglufólk og hestafólk er á þeysireið inn í tungumálið. 

Morgunblaðið. Tungutak, Baldur Hafstað. Blaðsíða 22, 24.4.21.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Síðan þá höfum við heimsótt eldstöðvarnar ítrekað, gert athuganir og …“

Eldfjalla- og náttúruvárhópur Suðurlands á Facebook.                                        

Athugasemd: Atviksorðið ítrekað merkir ekki endilega oft heldur það sem er endurtekið og þá eiginlega í sömu mynd. 

Við förum ekki „ítrekað“ á gosstöðvarnar í Geldingadal heldur oft. Enginn fer „ítrekað“ í gönguferð heldur oft. Margir skilja ekki orðið ítrekað og fara því oft rangt með það (ekki ítrekað).

Hópurinn fer hins vegar rétt með þegar hann talar um opnanir, það er þegar gígar opnast á sprungunni.

Fjölmiðlar fara oft (ekki ítrekað) rangt með og segja að sprungur hafi opnast í Geldingadal. Sprungan er hins vegar ein, löng og mjó, og víða á henni hefur komið upp eldur, opnanir. Stundum, þó ekki alltaf, hafa myndast gígar. 

Svo má geta þess að löggan gefur stundum út yfirlýsingu að „gosstöðvarnar opni á morgun“ eða á tíma sem nánar er sagt frá. Þessu má ekki rugla saman við opnanir á eldsprungunni. Löggan er bara svona illa að sér. Gosstöðvarnar opna ekkert en gígar opnast. Löggan leyfir sér að opna fyrir umferð að gosstöðvunum sem er allt annað mál.

Tillaga: Síðan þá höfum við oft heimsótt eldstöðvarnar, gert athuganir og …

2.

„Stjórn­ar­þing­mönn­um í­trek­að hafn­að.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                     

Athugasemd: Þetta er furðulega orðað og án efa er fullyrðingin röng. Fréttin er um prófkjör tveggja stjórnmálaflokka sem haldin hafa verið í nokkrum kjördæmum. Í sumum þeirra hafa þingmenn lent svo neðarlega að vonlítið er að þeir nái aftur kosningu.

Þetta þýðir ekki að stjórnarþingmönnunum hafi „ítrekað“ verið hafnað. Ekki heldur er hægt að segja að þeim hafi „oft“ verið hafnað. 

Í fréttinni segir:

Í öllum tilvikum hafa sitjandi þingmenn flokkana beggja mátt þola vonbrigði.

Orðið „sitjandi“ er marklítið í þessu samhengi. Hver skyldi vera munurinn á þingmanni og „sitjandi þingmanni“. Enginn. Orðalagið kemur úr ensku en í íslensku er það óþarft. Þingmaður er þingmaður þangað til hann hættir.

Hvað kom svo fyrir þann sem „mátti þola vonbrigði“? Jú, hann varð fyrir vonbrigðum. 

Tillaga: Mörgum stjórnarþingmönnum hafnað í prófkjöri.

3.

„Þar af voru 8 utan sótt­kví­ar. 1.923 sýni voru tek­in í dag.“ 

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Einu sinni var sagt að rónarnir kæmu óorði á brennivínið. Að sama skapi koma hugsunarlausir og fljótfærir blaðmenn Moggans óorði á fjölmiðilinn.

Svo virðist sem enginn annar íslenskur fjölmiðill brjóti eins oft þá reglu að byrja ekki setningu á tölustöfum. Það er hvergi gert í heiminum nema í Mogganum og einhverjum minniháttar fjölmiðlum sem eru miklu síðri að gæðum. Sjá meðfylgjandi mynd úr mbl.is. 

Tillaga: Þar af voru átta utan sótt­kví­ar. Í dag voru tekin 1.923 sýni.

4.

„… kallaði eftir því að Ísland óskaði eftir að fá …“

Staksteinar á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 24.4.21.                                      

Athugasemd: Enginn veit hvað orðalagið „að kalla eftir“ merkir á íslensku. Má vera að það sé einhvers konar „jæja“, túlkunin velti á tónfalli þess sem mælir og hugsanlega samhenginu. Munurinn er hins vegar sá að hið fyrrnefnda er tóm vitleysa, komin úr ensku „to call for“ sem framar öðru merkir að krefjast.

Samkvæmt enskum orðabókum er orðalagið í fjölbreytilegum samsetningum:

1. Desperate times call for desperate measures
2. The report calls for an audit of endangered species
3. I’ll call for you around seven
4. The forecast is calling for more rain
5. This calls for a celebration
6. The situation calls for prompt action
7. The opposition have called for him to resign

Ekkert af ofangreindu er hægt að þýða með því að nota orðalagið „að kalla eftir“. Hvað er átt við með eftirfarandi tilbrigðum orðalagsins „kalla eftir“?

1. „Kalla eftir afsögn“. Krefjast.
2. „Kalla eftir skýrslu“. Óska eftir, krefjast eða biðja um.
3. „Kalla eftir úrbótum“. Óska eftir, krefjast eða biðja um.
4. „Kalla eftir mótmælum“. Hvetja til, biðja um, óska eftir.
5. „Kalla eftir svörum“. Óska eftir, krefjast eða biðja um.
6. „Kalla eftir lægra verði“. Krefjast.
7. „Kalla eftir upplýsingum“. Óska eftir, krefjast eða biðja um.
8. „Kalla eftir meira frumkvæði“. Hvetja til, biðja um, óska eftir.
9. „Kalla eftir umræðu“. Hvetja til, biðja um, óska eftir.
10. 10.„Kalla eftir aðstoð“. Biðja um, óska eftir.

Í mörgum tilvikum getur orðalagið að „kalla eftir“ verið ósköp eðlilegt. Framkoma einstaklings, látbragð hans getur kallað eftir athygli eða ekki. Sá sem gengur með veggjum vill líklega ekki láta á sér bera. Ekki eru allir að auglýsa sjálfan sig þó þeir veki athygli á einhverju markverðu.

Maðurinn sem stendur á kassa á Lækjartorgi og flytur ræðu kallar örugglega eftir athygli annarra enda vill hann láta ljós sitt skína. Ekki er víst að sá sem fram kemur í fjölmiðlum sé að kalla eftir athygli.

Með pistlinum er ég að biðja um að fólk veiti athygli ofnotkun á orðalaginu „kalla eftir“. Ég „kalla samt ekki eftir því“.

Tillaga: … krafðist þess að Ísland óskaði eftir að fá …

5.

„… og við gerðum stórupp­götv­un muna frá brons­öld hér árið 2017.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Í fréttinni er sagt frá fornleifafundi í Noregi. Á einum stað segir að forleifafræðingar hafi „gert stóra uppgötvun muna“ sem á eðlilegu máli merkir að þeir hafi fundið merka fornmuni í jörðu.

Orðalagið er dæmi um ensk áhrif, nota nafnorð með hjálparsögn í stað þess að nota sagnorð eins og eðlilegt er í íslensku máli. Við finnum eða uppgötvum en „gerum ekki uppgötvun“. 

Í óþarflega langri og flókinni málsgrein segir:

Það sem bræðurn­ir og Beistad fundu á akri í Stjør­dal, rúma 30 kíló­metra aust­ur af Þránd­heimi, er kelt­nesk­ur skraut­grip­ur, fest­ing fyr­ir hand­fang á fötu eða ker, tal­inn um 1.500 ára gam­all, og að mati forn­leifa­fræðinga lík­ast til hluti ráns­fengs eða þýfis vík­inga sem gert hafi strand­högg á Írlandi og tekið grip­inn með sér þaðan, en svipaður hlut­ur var í Ásu­bergs­skip­inu sem fannst við Tøns­berg árið 1904.

Nokkur munur er á ránsfengi og þýfi. Hvort tveggja er það sem hefur verið stolið. Málkenndin bendir okkur á að hið fyrrnefnda er það sem fengist hefur með ofbeldi eða árás. Upprunalega er átt við að ræningi fari ekki leynt með athæfi sitt. Þjófur læðupokast og stelur frá öðrum.

Víkinga rændu og var ekkert hetjulegt við það athæfi, að minnsta kosti frá sjónarhóli nútímamannsins.

Tillaga: … og við fundum hér merka muni frá brons­öld árið 2017.