Orðlof

Skúrinn og skúrin

Fjölmörg orð í íslensku eru til í fleiri kynjum en einu, t.d. er skúr karlkyns (skúrinn, hann) í merkingunni ‘kofi, skúrbygging’ en kvenkyns (skúrin, hún) í merkingunni ‘regndemba’. 

Hér ræður merking kyni en í öðrum tilvikum skiptir hún ekki máli, t.d. segja sumir jógúrt-in (hún) en aðrir jógúrt-ið (það).

Málfarsbankinn, þættir Jóns Friðjónssonar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… ákærð fyrir tilraun til manndráps gegn eldri syni sínum.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Enginn hefur enn verið „manndrepinn“ eins og þarna segir beinlínis í fyrirsögn. 

Í fréttinni segir:

Héraðssaksóknari gaf í gær út ákæru á hendur konu frá Írak fyrir manndráp og tilraun til manndráps.

Skárra væri að orða þetta á þessa leið:

Héraðssaksóknari ákærði í gær konu frá Írak fyrir morð og tilraun til manndráps.

Nokkur munur er á morði og manndrápi. Sjá nánar á Vísindavefnum.

Svo stendur í fréttinni:

… og fyrir tilraun til manndráps gagnvart eldri syni sínum …

Forsetningin gagnvart virðist oft vera furðulega notuð. Þarna er skárra að tala um tilraun til að drepa.

Núorðið er sagt að sendiráð Íslands séu gagnvart ýmsum ríkjum og alþjóðastofnunum. Hér áður fyrr var sagt að sendiráð væru hjá Dönum, Bretum og svo framvegis. Af því var nokkuð gagn.

Tillaga: … ákærð fyrir tilraun til myrða eldri son sinn.“.

2.

„Lög­regl­an á höfuðborg­ar­svæðinu hand­tók ein­stak­ling eft­ir að hann kastaði gler­flösku í höfuð ann­ars ein­stak­lings.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er kjánalega skrifuð málsgrein. Öll „fréttin“ er illa skrifuð, án nokkurs metnaðar, og hefði engu skipt þótt hún hefði aldrei birst.

Tillaga: Lög­regl­an á höfuðborg­ar­svæðinu hand­tók mann eft­ir að hann kastaði gler­flösku í höfuð ann­ars.

3.

„Um er að ræða þá Rob Mcelhenney og Ryan Reynolds en þeir hafa báðir gert flotta hluti sem leikarar í Bandaríkjunum og eru heimsfrægir.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Fréttin er illa skrifuð eins og ofangreind málsgrein ber vitni um. „Um er að ræða“ er ofnotað orðalag sem í raun og veru er óþarft. Því hefði mátt sleppa.

Hvað merkir hér að „gera góða hluti“? Engir hlutir voru gerðir en þeir kunna að hafa staðið sig vel sem leikarar.

Í fréttinni segir:

Wrexham lék í utandeildinni fyrir ekki svo löngu síðan og ætla Reynolds og McElhenney að fara alla leið með verkefnið og stefna hátt fyrir framtíðina.

Hvað merkir „að fara alla leið með verkefnið“? Ætla þeir að klára það, ljúka við það? Það væri frétt ef þeir gerðu það ekki.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Sigruð vestræn hertól sýnd í Moskvu.“

Frétt á blaðsíðu 42 í Morgunblaðinu 2.5.24.. 

Athugasemd: Að sjálfsögðu er útilokað að „sigra hertól“. Enginn „sigrar“ skotvopn, handsprengju, skriðdreka eða annað álíka. Tillagan er mun betri.

Tillaga: Hertekin vestræn hertól sýnd í Moskvu.

5.

„Skúrar á Suðvesturlandi.“

Veðurfréttir í sjónvarpi Ríkisútvarpsins. 

Athugasemd: Vissulega er fjöldi skúra á landinu og eru þeir flestir notaðir sem geymslur. Sem sagt. Skúrinn er karlkynsorð rétt eins og bílskúr.

Rigning í skamman tíma er kölluð skúr og er kvenkynsorð. Enginn ætti að ruglast á skúrnum og skúrinni.

Veðurfræðingur í sjónvarpi virðist ekki hafa haldið við grunnþekkingu úr skóla. Hann segir til dæmis að skúrar séu á landinu en á við skúrir. Enginn leiðréttir hann, hvorki samstarfsmenn né aðrir.

Þetta er ekki svo ýkja bagalegt, enginn býst við því að bílskúrar falli af himnum ofan. En vitlaust er þetta rétt eins og að ruglast á örnefnum, til dæmis að fullyrða að keilulaga fjall á Reykjanesi heiti Esja.

Verst er þó að enginn virðist rétta veðurfræðinginum hjálparhönd. Enginn bregst við þegar hann talar um „norðausturströndina“ og „austurströndina“. Engar hefð er fyrir því þessari orðnotkun enda fjölmargar strendur á Norðausturlandi og Austurlandi. Hins vegar er ein samfelld strönd á Suðurlandi og hún því er réttilega kölluð Suðurströndin. 

Ísland ögrum skorið, orti Eggert Ólafsson. Hvað skyldi hann hafa átt við?

Tillaga: Skúrir á Suðvesturlandi.

6.

„Á viðkvæmasta tíma í styrjöldunum í Úkraínu og eftir að Ísrael neyddist óvænt til viðbragða eftir …“

Forystugrein Morgunblaðsins 14.5.24. 

Athugasemd: Svo bregðast krosstré … Ensk-soðin íslenska er hér ráðandi. 

Auðvitað brást ég við eftir að hafa lesið þetta.

Í sömu málsgrein er talað um „styrkingu vopna“. Hvað er átt við?  Margir styrkja styrkja stigann áður en farið er upp á þak. Aðrir fá sér hjartastyrkjandi.

Varla á höfundurinn við að fjölga þurfi vopnum.

Betur fer á því að ritstjórinn skrifi forystugreinar Moggans en sendillinn, með fullri virðingu fyrir honum, fái að áfram með sendast. 

Tillaga: Á viðkvæmasta tíma í styrjöldunum í Úkraínu og eftir að Ísrael neyddist óvænt til að bregðast við eftir …

Orðlof

Sófi, gáfa og húfa

Ýmis orð í íslensku eru langt að komin, þar á meðal orðið sófi. Það er reyndar fengið að láni úr dönsku en á samt uppruna sinn í arabísku. 

Í fljótu bragði virðist þetta orð hafa lagað sig fullkomlega að íslensku en eitt lítið atriði kemur þó upp um erlendan uppruna þess. 

Það er nefnilega alltaf borið fram með f-hljóði öfugt við önnur orð þar sem ‘f’ stendur á milli sérhljóða því það er yfirleitt borið fram sem ‘v’, t.d. í gáfa og háfur, en það á líka til að hverfa eða því sem næst, t.d. í lófi og húfa.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Karl­maður var hand­tek­inn í hverfi 108 í Reykja­vík fyr­ir inn­brot og þjófnað.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Löggan er svo ferlega illa að sér að hún heldur að póstnúmer séu heiti á hverfum. 

Á Vísi stendur: 

Af öðrum verkefnum lögreglunnar í Hafnarfirði má nefna tilkynningu um óvelkominn einstakling í hjólageymslu í hverfi 221, hund sem var tekinn af eiganda vegna hirðuleysis í miðbæ Hafnarfjarðar og þjófnað úr verslun í hverfi 221.

Blaðamaðurinn er fastur í nástöðu; tvisvar nefnir hann „hverfi 221“ í sömu málsgrein. Orðalagið kemur greinilega beint frá löggunni. Málsgreinin er illa samin og of löng. Löggan kann ekki að skrifa en blaðamaður ætti að gera skár en þetta.

Verstir eru blaðamenn sem birta það sem löggan matreiðir og gera ekki neina tilraun til að laga slæm skrif og staðreyndavillur.

Tillaga: Karl­maður var hand­tek­inn í Reykja­vík fyr­ir inn­brot og þjófnað.

2.

„Við hjá BL erum þakklát fyrir að hafa fengið að vera samferða ykkur í vinnuna, á ferðalögum, í bíltúrum og á stærstu stundum lífsins.“

Auglýsing á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 11.4.24.

Athugasemd: Þetta er heilsíðuauglýsing bifreiðaumboðs. Textinn er froða. Óskiljanlegt er að virðulegt fyrirtæki skuli láta svona bull fara frá sér.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„29 voru drepnir í sprengjuárás á ísraelska sendiráðið í Buenos Aires árið 1992 …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Blaðamaður Ríkisútvarpsins byrjar málsgrein á tölustöfum. Heimild hans er franska blaðið Le Monde. Í vefútgáfu þess á ensku stendur:

In 1992, a bomb attack on the Israeli embassy left 29 dead. 

Þeim frönsku dettur ekki í hug að byrja málsgrein á tölustöfum.

Tillaga: Tuttugu og níu voru drepnir í sprengjuárás á ísraelska sendiráðið í Buenos Aires..

4.

„Mik­ill vind­ur var þegar eld­ur­inn kviknaði …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Skyldi hafa verið hvasst þegar húsið brann? Veðurfræðingar tönglast á því að vindur sé mikill eða lítill. Gömul og góð orð um vind eru við það að týnast. 

Íslenskan er ríkt tungumál. Til eru á annað hundrað orð sem lýsa vindi:

1. aftakaveður
2. andblær
3. andi
4. andvari
5. áhlaup
6. bál
7. bál 
8. bálviðri
9. belgingur
10. blástur
11. blær
12. blæs
13. brimleysa
14. derringur
15. drif
16. dúnalogn
17. dús
18. fellibylur
19. fjúk
20. fok
21. foráttuveður
22. galdraveður
23. gambur
24. garri
25. gerringur
26. gjóla
27. gjóna
28. gjóstur
29. gol
30. gola
31. gráð
32. gustur
33. hrakviðri
34. hregg
35. hríð
36. hroði
37. hrök
38. hundaveður
39. hvassviðri
40. hviða
41. hvirfilbylur
42. hægviðri
43. illviðri
44. kaldi
45. kali
46. kári
47. kul
48. kuldastormur
49. kuldastrekkingur
50. kylja
51. kyrrviðri
52. kæla
53. lágdeyða
54. ljón
55. logn
56. lægi
57. manndrápsveður
58. mannskaðaveður
59. músarbylur
60. nepja
61. næðingur
62. næpingur
63. ofsarok
64. ofsaveður
65. ofsi
66. ofviðri
67. ókjör
68. óveður
69. remba
70. rembingur
71. rok
72. rokstormur
73. rumba
74. runta
75. ræna
76. skakviðri
77. slagveður
78. snarvindur
79. snerra
80. snerta
81. sperra
82. sperringur
83. stilla
84. stormur
85. stólparok
86. stólpi
87. stórastormur
88. stórveður
89. stórviðri
90. strekkingur
91. strengur
92. streyta
93. streytingur
94. stroka
95. strykur
96. súgur
97. svak
98. svali
99. svalur
100. sveljandi
101. svipur
102. tíkargjóla
103. túða
104. veðrahamur
105. veðurofsi
106. vindblær
107. vindkul
108. vindsvali
109. vindur
110. vonskuveður
111. ördeyða
112. öskurok

„Mikill vindur var …“ Mikið óskaplega er flatt og ómerkilegt að taka svona til orða þegar hægt er að grípa til einhvers af ofangreindum 112 orðum.

Hefur lesandinn tekið eftir því að nær algjörlega er hætt að rigna á Íslandi? Það er líklega af hinu góða. Aftur á móti er úrkoma ekki minni en regnið var fyrir „orðamótin“ (orðamót: glannalegt nýyrði, samanber áramót; eitt ár tekur við af öðru).

Ekki er lengur talað um hita dagsins heldur hitatölur, jafnvel rauðar og bláar hitatölur.

Svipað er með þá sem stjórna tungumálinu hjá Vegagerðinni. Aldrei er snjór á vegum en þegar það gerist heitir það snjóþekja (óþarft orð).

Tillaga: Hvasst var þegar eld­ur­inn kviknaði ….

5.

„Viggó gisti þrjár næt­ur á spít­ala í síðustu viku er hann fékk lungna­bólgu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Líklega var ekki pláss fyrir hann í gistihúsi eða hóteli. Nei, maðurinn veiktist og þurfti þess vegna að vera í sjúkrahúsi í þrjá daga. 

Aldrei nokkurn tímann hefur verið sagt að hjartveikur maður hafi gist í sjúkrahúsi jafnvel þó það sé staðreynd að hann hafi sofið þar. Maður er á sjúkrahúsi og í því felst að það hafi verið vegna veikinda eða slyss.

Svona er stundum skrifað út í bláinn.

Tillaga: Viggó var þrjár næt­ur á spít­ala í síðustu viku er hann fékk lungna­bólgu.

6.

„Bergið Headspace opnar á Akureyri.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Athyglisvert að ráðgjafarstöð fyrir börn og unglinga skuli bera enskt nafn. Geta menn ekki gert betur?

Tillaga: Engin tillaga.

Orðlof

Pæla

Upphaflega merkti sögnina pæla ’að stinga upp mold eða jarðveg’ og það var gert með verkfæri sem kallaðist páll og var eins konar stunguspaði. 

Seinna fékk sögnin yfirfærðu merkinguna ’að erfiða’ og svo einnig ’að brjóta heilann um, sökkva sér niður í’. 

Nú hefur óeiginlega merkingin vafalaust náð yfirhöndinni því flestir pæla í hinu og þessu jafnvel þótt þeir hafi aldrei notað pál og viti jafnvel ekki að slíkt verkfæri sé til.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… verði notaður til að reyna að fjarlægja rústirnar af skipinu.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Rúst er ekki brak. Í fréttinni er nokkrum sinnum réttilega talað um brak af brú sem hrundi í Bandaríkjunum. 

Í almennu máli er rúst leifar af föllnu húsi. Talað er um bæjarrústir, auðar tóftir, grónar rústir, tóftarbrot og svo framvegis. Allir með þokkalegan skilning á málinu átta sig á þessu. Rúst er ekki brak og brak er ekki rúst.

Fyrir nokkrum árum var vindmylla felld í Þykkvabæ, möstur felld á Gufuskálum og á Vatnsendahæð. Mannvirkin lágu brotin á jörðinni og kallast þar brak en ekki rúst.

Í fréttinni segir:

Í fjórar mínútur rak 300 metra langt skipið áður en það hafnaði á brúnni.

Mörgum blaðamönnum þykir fínt að nota sögnina að hafna sem í sjálfu sér er ekki rangt en ofnotað. Engu að síður rakst skipið á brúna, lenti á henni.

Tillaga: … verði notaður til að reyna að fjarlægja brakið af skipinu.

2.

„Birgir Boeing til rann­sókn­ar.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Skyldi hann Birgir Boeing vera af íslenskum ættum? Nei, hann er ekki maður en samt er birgir Boeing til rannsóknar í útlöndum. 

Birgir er vissulega íslenskt mannsnafn en birgir (með litlum staf) er gott og gilt íslenskt orð yfir fyrirtæki sem framleiðir og/eða selur varahluti.

Þeir sem kunna útlensku hafa sagt umsjónarmanni að enska orðið „supplier“ (borið fram „söplæer“) þýði á íslensku birgir eða birgðasali.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Frumvarpinu er aðallega ætlað að bregðast við aukinni umferð smáfarartækja …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Frumvarp til laga sem og annað skriflegt á pappír eða rafrænum tækjum geta ekki brugðist við einu eða neinu.

Berum saman tilvitnunina og tillöguna. Grundvallarmunur er á þeim.

Tillaga: Með frumvarpinu er aðallega ætlað að bregðast við aukinni umferð smáfarartækja …

4.

„Fyrsta árið sitt halaði þessi ríkisstjórn inn einar lægstu skattatekjur nokkru sinni.“

Frétt/viðtal á blaðsíðu 17 í Morgunblaðinu 30.3.24. 

Athugasemd: Orðalagið er enskt. Orðin „nokkru sinni“ eru eins og kúadella á baðherbergisgólfi, á ekki heima þar.

Viðmælandi blaðamannsins er enskur og hefur vafalaust sagt eitthvað á þessa leið á sínu móðurmáli:

In its first year, this government brought in one of the lowest tax revenues ever.

Enska atviksorðið „ever“ merkir hér ’aldrei’. Til þess að koma merkingunni til skila má ekki þýða beint á íslensku heldur þarf að ummorða setninguna, rétt eins og gert er í tillögunni. 

Viðtalið er hins vegar ansi fróðlegt þó hnýta megi hér og þar í orðalag.

Tillaga: Skatttekjur ríkisins höfðu aldrei verið lægri en á fyrsta ári ríkisstjórnarinnar.

5.

„Hvorki Sjálfstæðisflokkur né VG eru á þeim stað gagnvart kjósendum að vilja fara í kosningar.“

Aðsend grein á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 30.3.24. 

Athugasemd: Við liggur að greinarhöfundur hengist í orðaflækjunni. Feitletruðu orðin eru óþörf og tillagan er mun skárri.

Greinin byrjar svona hörmulega:

Páskarnir veita ágætt svigrúm frá amstri dagsins til að gera hið ýmsa: …

Orðalagið er ótrúlega vitlaust. Hvað merkir „að gera hið ýmsa“. Ekki neitt, þetta er málleysa. Skárra hefði verið að tala um ýmislegt.

Greinarhöfundur hefði átt að lesa skrifin yfir fyrir birtingu, það er oftast þjóðráð.

Tillaga: Hvorki Sjálfstæðisflokkur né VG treysta sér í kosningar.

6.

„Segir of mörg í forsetaframboði …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Mörg er hvorugkyn í fleirtölu og bendir til að hvorki séu karlar né konur í framboði. Þá getur varla verið aðrir (karlar og konur) eftir en börn en þau hafa ekki atkvæðisrétt og mega ekki bjóða sig fram til embættisins.

Orðalagið er tilraun til að afkynja íslenskuna. Ekki má lengur tala um ’marga’ því þeir (karlar og konur) sem hafa litla tilfinningu fyrir málinu halda að þá sé einungis átt við karla. Það má sko alls ekki þó svo að hafið sé yfir allan vafa að bæði konur og karlar séu menn.

Þjóðráðið er því að nefna menn í hvorugkyni sem á að vera „hlutlaust kyn“. Með því er vegið að grundvelli tungumálsins í þágu pólitískrar „rétthugsunar“.

Spaugilegast við svona póltík er að alltaf tekur ósjálfráð máltilfinning völdin og „rétthugsunin“ gleymist. 

Ofangreind tilvitnun er fyrirsögn endursagnar á aðsendri grein og á að heita frétt. Strax í upphafi hennar hrasar blaðamaðurinn og skrifar svo ósjálfrátt um greinarhöfund:

Hann segir of marga vera í framboði …

Þetta er auðvitað ansi broslegt en veldur engu að síður á glundroða í skrifum fjölmargra blaðamanna og um síðir bitnar allt á lesendum.

Tillaga: Segir of marga í forsetaframboði …

Orðlof

Umorðun

Ef á undan fallorði eru tvö eða fleiri sagnorð með mismunandi fallstjórn er eðlileg regla að láta það sagnorð ráða sem næst stendur fallorðinu. 

Þeir landa og selja fisk (ekki „fiski“). 

Hermennirnir börðu og misþyrmdu fólki (ekki „fólk“). 

Útkoman í dæmum af þessum toga getur orðið óþægileg. Til að komast hjá því væri t.a.m. hægt að segja: 

Þeir landa fiski og selja hann. 

Hermennirnir berja fólk og misþyrma því.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Áfram töluvert hraunrennsli“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þarna fer betur á því að nota atviksorðið enn jafnvel ennþá (enn þá). Það fer betur en atviksorðið áfram sem þó er alls ekki rangt að nota í þessu tilviki. Hins vegar er slæmt að festast í sömu hjólförunum því í skrifum er gott að breyta til.

Á mbl.is er þessi fyrirsögn:

Hraun rennur enn í átt að Suðurstrandarvegi.

Lakara væri ef það væri orðað þannig: Hraun rennur áfram í átt að …

Á Vísi er þessi fyrirsögn: 

Enn tölu­vert hraunflæði.

Hver er munurinn á atviksorðunum enn og áfram. Ef til vill er hann sáralítill. Notkun orða veltur á máltilfinningu þess sem skrifar og að sjálfsögðu um hvað er rætt. 

Velti því fyrir mér hvort „áfram“ í upphafi málsgreinar sé stirðbusalegt og henti sjaldnast.

Loks má segja að enn haldi gosið áfram. Enn gjósi. Og áfram gýs. Enn rennur hraunið áfram.

Tillaga: Enn töluvert hraunrennsli.

2.

„Eld­gosið er staðsett á milli Haga­fells og Stóra-Skóg­fells.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Orðið „staðsettur“ er ofnotað. Fjallið Matterhorn var eitt sinn í Mogganum sagt „staðsett í Ölpunum“. Yfirleitt dugar að nota sögnina að vera (er) eins og fram kemur í tillögunni.

Í fréttinni segir:

Það dró veru­lega úr krafti goss­ins þegar leið á nótt­ina …

Orðið „það“ getur verið persónufornafn, nafnorð og jafnvel samtenging. Stundum er það nefnt aukafrumlag sem mörgum skrifurum þykir ferlega ljótt og reyna að forðast sem heitan eldinn. Þetta er mun betra:

Veru­lega dró úr krafti goss­ins þegar leið á nótt­ina …

Ritað mál getur batnað mikið ef sleppt er að notað „það“ í upphafi málgreinar eða setningar. Skrifarinn þarf þá að umorða mál sitt sem er oft til mikilla bóta, eykur skilning hans á málfari og vonandi hjálpar það lesendum.

Tillaga: Eld­gosið er á milli Haga­fells og Stóra-Skóg­fells.

3.

„Við leitum að aðila með sterkan tæknilegan bakgrunn þar sem hugbúnaðurinn leikur stórt hlutverk í stafrænni vegferð Orkuveitunnar og …“

Auglýsing á Vef Orkuveitunnar. 

Athugasemd: Einhvers staðar hljóta að vera kennd delluskrif, svo algeng sem þau eru nú til dags. Höfundur textans hér að ofan hefur án vafa staðist öll próf delluskrifaraskólans.

Auðvitað á ekki að skrifa skynsamlega eins hér er gerð tillaga um. Krafa dagsins eru sennileikinn, delluskrif. Ekki má leita að manni, jafvel þó sannað sé að konur séu menn. Þess í stað er leitað að „aðila“.

Tillaga: Við hjá Orkuveitunni leitum að reyndum starfsmanni í hugbúnaðargerð.

4.

„Hér fyrir er kort sem sýnir áhrifasvæði ef til þess kæmi að hraun næði til sjávar.“

Frétt Veðurstofunnar á Facebook. 

Athugasemd: Stundum virðist sem skrifarar kunni ekki listina vera stuttorðir.

Undarlegt er að byrja málsgreinina á „Hér fyrir er …“. Kortið er ekki fyrir neinum heldur er það aðalatriðið.

Kortið sýnir svokallað áhrifasvæði því nái hraun að renna í sjó fram er hætta á gjósku og gasmyndun innan hringja sem dregnir eru á það. Er ekki skynsamlegra að kalla þetta hættusvæði? 

Þegar eitthvað hefur ekki gerst en gæti orðið er ráð að nota viðtengingarhátt. Þá er hægt að sleppa orðunum „ef til þess kæmi“.

Tillaga: Kortið sýnir áhrifasvæði næði hraun til sjávar.

5.

„Just stop oil.“

Aðsend grein á blaðsíðu 38 í Morgunblaðinu 21.3.24. 

Athugasemd: Greinin er að öllu leyti íslensku, hvergi er að finna slettur á öðrum tungumálum. Síðasti kafli greinarinnar hefur ofangreinda millifyrirsögn. Einstaklega furðulegt.

Er raunverulega svo komið að jafnvel fólk sem telst skynsamt hafi gefist upp á íslensku? Þó er varla ástæða til að draga svo svarta ályktun af einni millifyrirsögn. 

Mesti vandinn sem steðjar að íslenskri tungu eru þó ekki sletturnar þó hvimleiðar séu. Verra er orðalag sem dregur dám sitt af enskri orðaröð. Áherslan á nafnorð í stað sagnorða er eitt af stærri vandamálunum.

Tillaga: Hættum að nota olíu.

6.

„Pól­verjar virkja aukinn við­búnað eftir „gríðar­legar“ á­rásir.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Nú er allt virkjað; ár og fljót, jarðhiti, viðbúnaður og jafnvel fólk. Allt svoleiðis þykir fínt enda svo ákaflega enskulegt.

Eitt er að auka viðbúnað, í þessu tilfelli; efla varnir, auka þær. Hins vegar virðist ofrausn að „virkja aukinn viðbúnað“. Þetta er illskiljanlegt, ef til vill eins og að segja „mikil aukin aðsókn“, „mikið aukið hraunrennsli“ eða álíka.

Tillagan er skárri en tilvitnunin. Viðbúnaður er efldur, jafnvel stórelfdur.

Blaðamaðurinn er ekki vanur skrifum.

… draga úr hörkunni. 133 létust í árásinni á …

Hann setur punkt og byrjar næstu málsgrein á tölustöfum. Hvergi í vönduðum fjölmiðlum á vesturlöndum er það gert. Hafa má þessa reglu í huga. Á eftir punkti kemur venjulega stór stafur. Töluorð hafa hvorki stóran né lítinn staf.

Tillaga: Pól­verjar efla viðbúnað sinn eftir „gríðar­legar“ á­rásir.

Orðlof

Ráðgátur lífsins

Dýpsta svarið við stærstu ráðgátum lífsins er þannig að hlæja að þeim – og semja svo um þær vísu! 

Halldór Armand. Smitberinn. Morgunblaðið 3.3.24, blaðsíða 22.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Maður leiksins mætti í viðtal eftir leik.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Líklega er þetta lélegasta fyrirsögn sem birst hefur á vef Ríkisútvarpsins. Til hvers er verið að segja þetta?

Svo er það nástaðan sem blaðamaðurinn veit ekkert hvað er. Þar að auki er  sögnin að mæta ofnotuð sérstaklega hjá yngra fólki. Ekkert er að því að segja að maðurinn hafi komið í viðtal.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Í Auchter­ar­der í Skotlandi er að finna sjarmer­andi fimm stjörnu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað merkir þetta orðalag „er að finna“? Tillagan er mun betri.

Sumir sletta ensku, ekki af því að þeir eru svo vel að sér í henni heldur vegna þess að þeir nenna ekki að hugsa á íslensku. 

Reglan er þessi: Aldrei sletta. 

Tillaga: Í Auchter­ar­der í Skotlandi er aðlaðandi fimm stjörnu ….

3.

„Skýrist í dag hvort Hera fer út.“

Frétt á blaðsíðu 8 í morgunblaðinu 11.3.24. 

Athugasemd: Máltilfinningin segir að ofangreind setning eigi að vera eins og segir í tillögunni. Sögnin að fara á að vera í viðtengingarhætt. Einföld skýring á honum er hér:

Viðtengingarháttur er notaður til þess að tákna það sem er óvíst og skilyrðisbundið, ósk eða bæn. Dæmi:

Hann vissi ekki hvort hann kæmi.

Ég færi, ef ég gæti.

Gangi þér vel.

Fari hann og veri.

Sértu í sæmd og æru. 

Ágætt yfirlit er á Wikipdiu.

Á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu er fyrirsögn: Geta breytt láninu ef þess þarf. Viðtengingarhátturinn hefði hentað betur: Geta breytt láninu sé þess þörf.

Tillaga: Skýrist í dag hvort Hera fari út.

4.

„Gerði ekki gott mót og dæmdur til að veita af­slátt.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Óvíst er hvaðan orðatiltækið „gera gott mót“ er komið. Líklega úr ensku. Mest er þetta notað í íþróttaskrifum. Engu að síður er þetta það tómt drasl.

Bjánalegt er að segja um þann sem stendur sig illa í fótboltaleik að hann hafi ekki „gert gott mót“. Þetta er svona nafnorðaárátta sem enskumælandi fólk væri fullsæmt af en ekki íslenskur blaðamaður, allra síst sá sem býr að langri reynslu í skrifum. 

Tillaga: Skipulagði mót illa og dæmdur til að veita afslátt.

5.

„Sum­ir hafi verið neydd­ir til að standa í marga klukku­tíma, fólk var látið liggja á mag­an­um löng­um stund­um og mat haldið frá því.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað merkir að „halda mat frá“ einhverjum. Hugsanlega er átt við að hann hafi verið sveltur. Sé svo af hverju er það ekki sagt. 

Í sjálfu sér er ekkert að því að „halda mat frá einhverjum“. Hér áður fyrr var það gert og sagt að börn ættu að borða að matarmálstímum.

Líklegast hefur blaðamaðurinn þýtt beint úr ensku og ekkert skilið.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Klakinn á Þingvallavatni hefur hörfað með hækkandi sól. Þó er von á köldum norðanáttum á næstunni og hætt við að ísinn nái sterkri endurkomu.“

Frétt á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 12.3.24. 

Athugasemd: Falleg mynd birtist í Mogganum og undir henni ruglingslegur texti. Hvort er klaki á Þingvallavatni eða ís? Hvað er átt við að „ís nái endurkomu“?

Þetta hefði einhvern tímann verið kallað þvæla en ekki má særa neinn, allir eiga rétt á að skrifa það sem þeim dettur í hug jafnvel þó lesandanum sé misboðið.

Móðuharðindi hugans eru mörgum erfið.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Til að greiða fyrir skynsömum kjarasamningum hefur ríkisstjórnin boðað kostnaðarsamar aðgerðir sem metnar eru á 80 milljarða króna.“

Aðsend grein á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 13.3.24. 

Athugasemd: Ekkert er lengur dýrt sem ætti það að vera fagnaðarefni. Hins vegar er svo margt orðið „kostnaðarsamt“. Orðið er svo vinsælt að engu tali tekur. 

Nú má búast við að dýrtíðin leggist af og „kostnaðarsamtíð“ hefjist. Margir kannast við að eitthvað sé rokdýrt en nú má það heita „rokkostnaðarsamt“ eða „ránkostnaðarsamt“. Svo vandast málið þegar eitthvað reynist manni dýrkeypt en skánar þó með orðleysunni „kostnaðarsamtkeypt“. 

Þetta bull minnir á afkynjun íslenskunnar sem margir blaðamenn stunda af hugsjón enda mega telja þeir sömu að konur séu ekki menn. Nú er talað um stjórnmálafólk, blaðafólk, lögreglufólk, hjálparsveitarfólk og svo framvegis út í hið óendalega algleymi móðuharðinda hugans eins og áður var nefnt.

Annars má nefna að kjarasamningar geta verið gerðir af skynsemi. Varla eru þeir skynsamir í sjálfu sér, eða hvað?

Tillaga: Til að greiða fyrir skynsömum kjarasamningum hefur ríkisstjórnin boðað dýrar aðgerðir sem metnar eru á 80 milljarða króna.