Koms sér upp maka, yfirhala bar og grimmasería

Orðlof

Steypir 

Í orðatiltækinu að vera kominn á steypirinn, sem einkum er haft um konur sem eru komnar nærri því að ala barn, geymist gömul orðmynd, þolfallsmyndin steypir. 

Nú hafa orð af þessu tagi yfirleitt ekkert ‘r’ nema í nefnifalli og þannig var það líka í fornu máli en á tímabili hélst r-ið í flestum beygingarmyndum (læknirar, kíkirnum). 

Orðið steypir heyrist sjaldan nema í þessu sambandi en bókstafleg merking þess er ‘hengiflug’.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ástæðan sé sú að þau hafi skilið árið 2007 og bæði komið sér upp nýjum maka eftir það.“

Frétt á blaðsíðu 28 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 28.2.21.                                       

Athugasemd: Hvernig fer maður að því að „koma sér upp nýjum maka“? Nei, þetta er bara bull. Svona orðalag kemur aðeins frá þeim sem ekki er vanur skrifum og hefur ekki stundað lestur bókmennta frá barnæsku. Skrifar talmál.

Í fréttinni er talað um „sorgarskömm“. Þetta orð hef ég aldrei séð og veit ekkert hvað merkir. Hins vegar er ég haldinn „lestrarskömm“ eftir að hafa lesið fréttina.

Tillaga: Ástæðan sé sú að þau hafi skilið árið 2007 og bæði eignast nýjan maka eftir það.

2.

„10 skjálft­ar yfir 3 að stærð hafa mælst frá miðnætti, þar af tveir nú á sjötta tím­an­um.“

Frétt á mbl.is.                                       

Athugasemd: Lágmarkskrafa til blaðamanns er að hann gæti að samræmi í skrifum. Hér að ofan er talað um 10 stiga skjálfta og svo tvo. Annað hvort ætti að skrifa allar tölur með tölustöfum eða halda sig við bókstafi sem er betra.

Aðeins óreyndir blaðamenn byrja málsgrein á tölustaf. Þannig er hvergi gert, ekki í neinu vestrænu tungumáli. Svo virðist sem Mogginn einn viti ekki um þessa reglu því oft eru margar fréttir í blaðinu þannig skrifaðar. Enginn leiðréttir.

Reynsluleysi blaðamannsins í skrifum kemur hér berlega fram:

Klukk­an 01:31 í nótt varð skjálfti af stærð 4,9 2,5 km vestsuðvest­ur af Keili …

Afar auðvelt er að lagfæra setninguna þannig að tölurnar séu ekki klesstar saman.

Tillaga: Tíu skjálft­ar yfir þrjú stig hafa mælst frá miðnætti, þar af tveir nú á sjötta tím­an­um.

3.

„Smiðir höfðu aðeins nýhafið störf við að yfirhala bar í spænsku borginni …“

Frétt á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 1.3.21.                                       

Athugasemd: Orðið „yfirhala“ er kunnuglegt en er sletta og mörg íslensk orð betri. Orðabókin mín kannast við það og bendir á að í sjómennsku er á ensku talað um „overhaul“. 

Sá mæti maður Jón G. Friðjónsson segir í Málfarasbankanum:

Orðið yfirhalning er tökuorð úr dönsku (overhaling), naumast eldra en frá síðari hluta síðustu aldar. Danska sögnin overhale merkir ‘fara fram úr’ og hliðstæður er að finna í ýmsum Evrópumálum, t.d. þýsku.

Miklu betra er að tala um laga, gera við, endurbyggja, endursmíða og svo framvegis. „Yfirhala“ er einstaklega ljótt orð og minnir á rottuhala sem þó er nafnorð. Samheitið er rófa. Í Eyrbyggju segir:

Var þá leitað til hlaðans og sá maður er upp kom á hlaðann sá þau tíðindi að upp úr hlaðanum kom rófa, vaxin sem nautsrófa sviðin. Hún var snögg og selhár. Sá maður er upp fór á hlaðann tók í rófuna og togaði og bað aðra menn til fara með sér. Fóru menn þá upp á hlaðann, bæði karlar og konur, og toguðu rófuna og fengu eigi að gert. Skildu menn eigi annað en rófan væri dauð. Og er þeir toguðu sem mest strauk rófan úr höndum þeim svo að skinnið fylgdi úr lófum þeirra er mest höfðu á tekið en varð eigi síðan vart við rófuna. Var þá skreiðin upp borin og var þar hver fiskur úr roði rifinn svo að þar beið engan fisk í þegar niður sótti í hlaðann en þar fannst engi hlutur kvikur í hlaðanum.

Heimafólk reyndi að yfirhala rófuna, það er hala hana upp á skreiðarhlaðann. Og svo bara hvarf halinn og birtist löngu síðar í Mogganum sem „yfirhali“.

Tillaga: Smiðir höfðu aðeins nýhafið störf við að endurbyggja bar í spænsku borginni …

4.

„Þetta er grimmasería þar sem lík finnst á sekúndu þrettán.“

Frétt á visir.is.                                       

Athugasemd: Hvað er „grimmasería“? Í fréttinni er rætt við leikstjóra sem er að gera leikna sjónvarpsþætti sem hann kallar orðinu sem enginn skilur nema sá sem er vel að sér í starfsgreininni. Við nánari umhugsun gæti linmæltur viðmælandinn hafa sagt „krimmasería“ sem skilst en er þó ljótt orð.

Betur fer á því að tala um þrettándu sekúndu en sekúndu þrettán.

Í fréttinni segir:

… eftir að einn meðlimur fjölskyldunnar finnst látinn.

Hér hefði verið einfaldara að orða það svona:

… eftir að einn úr fjölskyldunni finnst látinn.

Meðlimur er ekkert sérstaklega gott orð nema þegar átt er við þann sem er í félagi með öðrum, til dæmis KR, Frímúrurum, hlaupaklúbbi eða gönguhópi svo dæmi séu nefnd.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Oft hrynur grjót úr fjallshlíðum í jarðskjálftum.“

Myndatexti á blaðsíðu 4 í Morgunblaðinu 2.3.21.                                       

Athugasemd: Mogginn birtir mynd af grjótskriðu í fjallshlíð og textinn undir er eins og málsháttur úr páskaeggi. Þar er fullyrt rétt eins og enginn átti sig á því að grjót eigi það til að falla niður í móti. Engar sögur ganga af skriðum sem leita upp á við.

Hér eru nokkrar tillögur fyrir Moggann að moða úr þegar blaðamenn verða uppiskroppa með myndatexta:

• Jafnan blotnar fjörusandur.
• Aldrei festist neitt í lausu lofti.
• Öll hljóð deyja að lokum út.
• Börn eru lágvaxin en það lagast oftast.
• Ungur aldur er aðeins tímabundinn.
• Þekking eyðist ekki.
• Lestur slítur ekki bók.
• Myrkur byrgir sýn.
• Skrif byggja á orðum.

Lesendur Moggans hljóta að velta því fyrir sér hvort svona myndatexti sé það besta sem útgáfan getur boðið upp á. Þó bera að þakka fyrir upprifjun á því sem kann að hafa gleymst.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Sprungu­gos á Reykja­nes­skaga vart staðið lengur en í viku.“

Fyrirsögn á visir.is.                                        

Athugasemd: Gerð fyrirsagna er list sem ekki er öllum gefin og þeim fer fækkandi sem kunna hana. Furðulegt að blaðamaðurinn skuli láta svona illa samda fyrirsögn frá sér fara.

Einhæfni er slæm. Blaðamaðurinn er elskur að orðinu svæði og orðalaginu að fylgjast með. Í fréttinni segir í fjórum málsgreinum sem eru því sem næst í röð:

1. Síðan þá hafa fjölmargir stórir skjálftar mælst á svæðinu …
2. Jarðvísindamenn fylgjast vel með svæðinu …
3. Jarðvísindamenn fylgjast vel með svæðinu og þá sérstaklega merkjum um að eldgos á svæðinu sé mögulega að fara að hefjast.
4. … að kvikugangur sé að myndast undir svæðinu þar sem mesta jarðskjálftavirknin hefur verið.

Varla getur verið að fullorðinn maður sem er nokkuð vanur skrifum skuli ekki taka eftir nástöðunni. Annað hvort er þetta þekkingarleysi eða kæruleysi og bitnar eingöngu á lesendum, neytendum.  

Tillaga: Sprungu­gos á Reykja­nes­skaga standa varla lengur en í viku