Einhver landamærasmit, bólusetningar fara fram og gosstöðvar sem opna

Orðlof

Hraun

Orðið hraun á sér fornar norrænar rætur og var þekkt í Skandinavíu (sbr. danska orðið røn um ,grjóthrúgu‘ eða klappir í sjó‘), í Færeyjum (sbr. orðið reyn klappir, grýtt land‘) og á eyjum norður af Skotlandi, sbr. á Hjaltlandi røni klöpp‘. Sett hefur verið fram sú tilgáta (óstaðfest) að heiti eyjunnar Rona undan Skotlandi sé komið úr norrænu Hrauney klettaey, grjótey‘. 

Eins og dæmin hér á undan benda til hefur orðið hraun verið notað í norrænu, um klappir, steina og grjót, áður en formæður okkar og forfeður kynntust landsháttum á Íslandi og eldvirkninni hérlendis. 

Raunar er enn þekkt í íslensku máli að orðið hraun sé haft um urð og grjót sem hrynur úr hömrum í fjallshlíð. 

En eftir landnám fær orðið hraun sem sé nýjar merkingar í viðbót við hinar eldri. Nú er það haft um storknaða hraunkviku, eldbrunnið grjót, sem og um hraunkvikuna sem rennur í eldgosi. 

[…] Bókstafatvenndin h+r táknar aðeins eitt hljóð, óraddað r, sem er býsna sjaldgæft í tungumálum. 

Ekki tekur betra við þegar nemendur þurfa að tileinka sér að tvenndin a+u táknar tvíhljóð sem líkist hvorki a né u en þess í stað eiginlega öí. 

Norðmaður nokkur sem lagt hafði stund á „gammelnorsk“ sagði mér einu sinni í óspurðum fréttum á íslensku að hann væri ástmaður. Mig grunar að hann hafi meint Austmaður. 

Ari Páll Kristinsson. Tungutak, Morgunblaðið 27.3.21, blaðsíðu 28.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„95 eru nú í ein­angr­un hér­lend­is vegna Covid-19 en þar á meðal eru ein­hver landamæra­smit.“

Frétt á mbl.is.                                         

Athugasemd: Nokkrir blaðamenn á Mogganum halda þeim arma sið að byrja setningar á tölustöfum. Samstarfsfélagarnir sem betur vita hirða ekki um að leiðbeina. Enn ótrúlegra er að ungt fólk skuli hafa komið úr framhaldsskóla eða háskóla og vita ekki að tölustafi á aldrei að skrifa í upphafi setningar. Það er hvergi gert í vestrænum heimi.

Blaðamaðurinn talar um „einhver landamærasmit“ en á eflaust við nokkur landamærasmit. Margir gera ekki greinarmun á þessum tveimur fornöfnum.

Á málið.is segir:

Í staðinn fyrir orðið einhver fer oft betur t.d. á orðunum nokkur og fáeinir. 

Hann var í burtu í fáeina daga. (Síður: „hann var í burtu í einhverja daga“.) 

Þetta kostar nokkrar milljónir. Kostnaðurinn skipti milljónum. (Síður: „þetta kostaði einhverjar milljónir“.)

Þar að auki er óhætt að sleppa því að tala um „hérlendis“. Allir sem lesa fyrirsögnina og upphaf fréttarinnar má vera ljóst að hún fjallar ekki um aðstæður í útlöndum.

Tillaga: Nítíu og fimm eru í einangrun vegna Covid-19 og þar á meðal eru nokkur landamæra­smit.

2.

„500 milljón bólusetningar hafa farið fram.“

Undirfyrirsögn á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 27.3.21.                                        

Athugasemd: Fólk er bólusett. Atburðurinn er bólusetningar. Eðlilegra hefði verið að segja að fólk hafi verið bólusett frekar en að bólusetningar hafi farið fram. 

Tilhneiging margra er að nota nafnorð frekar en sögn. Jafnvel hinir bestu blaðamenn láta „fallerast“ og hvað má þá segja um okkur hina minniháttar spámenn.

Orðalagið „að fara fram“ er afar algengt en yfirleitt algjörlega óþarft.

Tillaga: 500 milljónir manna hafa verið bólusettir

3.

„Það er ótrú­leg öll þessi orka sem er í kring­um þennan mann …“

Frétt á mbl.is.                                           

Athugasemd: Hvað á blaðamaður að gera þegar viðmælandinn talar ekki alveg rétt? Jú, hann á að leiðrétta orðalagið og birta það svo. Alls ekki birta vitleysuna.

Því miður er það þannig að fjölmargir blaðamenn halda að allt sem viðmælendur þeirra segja sé „gullaldarmál“. Það bendir til að blaðamennirnir séu ekki nógu vel að sér í íslensku. Verst er þegar góðir blaðamenn og vel máli farnir átta sig ekki á þessu.

Að vísu er málsgreinin hér að ofan ekki röng, en hún er klúður. Tillagan hér fyrir neðan er mun skárri.

Tillaga: Orkan í kringum manninn er ótrúleg …

4.

„Gosstöðvar opna 10 …“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                            

Athugasemd: Nei, þetta er alrangt. Gosstöðvar opna ekki neitt, ekki frekar en að „verslanir opni“ og fyrirtæki. Eða hvað opna gosstöðvar gosstöðvarnar? Bílastæði, gönguleiðir ...?

Auðvitað er þetta bara della. Löggan lokaði aðgangi að gosstöðvunum og ætlar að opna hann aftur. Gosstöðvarnar eru opnar, hraunið vellur upp dag og nótt, í öllum veðrum og áttum.

Tillaga: Umferð leyfð að gosstöðvunum kl. 10 …

5.

„Athuganir á gervitunglagögnum benda til þess að kvikugangurinn, sem myndaðist vikurnar fyrir gosið, og opnaðist í Geldingadölum, sé ekki að fara að mynda nýjar gosstöðvar annarstaðar yfir ganginum.“

Frétt á vef Veðurstofu Íslands.                                            

Athugasemd: Þetta er löng og dálítið flókin málsgrein. Bendir til að höfundurinn hafi ekki haft fyrir því að lesa hana yfir fyrir birtingu. Átt er við að frá kvikuganginum muni ekki myndast nýjar gosstöðvar. 

Þannig er að gosið í Geldingadal kemur úr svokölluðum berggangi eða kvikugangi. Jarðskorpan fyrir ofan hann brast og kvikan átti greiða leið upp. Gangurinn er mjór en um sex eða sjö km langur. Var í upphafi talinn ná frá Keili og jafnvel ofan í Nátthagadal sem er skammt frá Ísólfsskála.

Orðalagið „sé ekki að fara að mynda“ gosstöðvar er dæmi um fáttækt mál sem birtist í notkun nafnháttar; „að fara að mynda“ í stað muni mynda.

Tillaga: Athuganir á gervitunglagögnum benda til þess að kvikugangurinn, sem myndaðist vikurnar fyrir gosið, og opnaðist í Geldingadölum, muni ekki mynda nýjar gosstöðvar annarstaðar yfir ganginum.