Tobicið, tragedía og vatn sem safnast saman

Orðlof

Umsókn um …

Fjölmörg dæmi eru um að forskeyti nafnorðs og forsetning, sem við á, séu eins. 

• aðkoma að 
• hafa áhuga á
• taka tillit til
• vera tilnefndur til 
• vera umhugað um
• leggja inn umsókn um
• gefa umsögn um
• taka úrtak úr 
• hafa yfirráð yfir
• hafa yfirsýn yfir

Málfarsbankinn. Uppsetningu breytt.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Stjórn KSÍ íhugar að stíga til hliðar.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Orðalagði að stíga til hliðar merkir ekkert annað en það sem í orðunum felst. Sögnin að stíga merkir ekki að hætta heldur að taka skref. Getur líka þýtt að hækka. Nafnorðið stígur merkir gata eða troðningur. Stígur Stígsson hét merkur maður er bjó á Horni í Hornvík.

Þegar enskumælandi fólk segir að einhver ætli að hætta er sagt: „to step aside“. Illa áttað fólk heldur að þýða megi orðrétt út ensku og yfir á íslensku. Það er misskilningur. 

Þegar sagt er á ensku „look out“ getur það átt við ýmislegt meðal annars að líta út (um gluggann) og að vara sig. Tóm della er að vara einhvern við með því að segja „líttu út“ þegar sá teflir á tæpasta vað. Beinar þýðingar úr ensku geta verið bull á íslensku. 

Tillaga: Stjórn KSÍ íhugar að hætta/segja af sér.

2.

„Hefur komið að tæplega helmingi marka FH.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 1.9.21.                                     

Athugasemd: Líklega á blaðamaðurinn við að maðurinn hafi átt þátt í mörkunum, hann hafi ýmist skorað mörkin eða sent boltann til þess sem það gerði. Slíkir menn eru fágætir og eftirsóknarverðir rétt eins og íþróttablaðamenn með tilfinningu fyrir íslensku máli.

Blaðamaðurinn ræðir við fótboltamann, notar upptökutæki og skrifar síðan nákvæmlega það sem hann segir. Þetta er engin blaðamennska. Hér er dæmi:

Við fórum allt í lagi af stað en fljótlega fórum við að missa leiki sem við hefðum átt að vera að vinna niður í jafntefli og töp. 

Varla er viðmælandinn ánægður með orðalagið. Líklega hefði bæði hann og blaðamaðurinn viljað hafa breytt þessu á þennan veg:

Við byrjuðum leiktíðina vel en það breyttist fljótt. Leiki sem við hefðum átt að vinna misstum við í jafntefli eða töpuðum þeim.

Talmál er allt annað en ritmál. Þegar hið fyrrnefnda er gert að ritmáli getur það orðið frekar broslegt. Ekki búa allir yfir þeim hæfileika að segja vel frá þó þeir kunni að sparka bolta.

Tillaga: Á þátt í tæplega helmingi marka FH.

3.

„Ég get ekki snert á þessu topici án þess að henda einhverjum undir lestina.“

Fyrirsögn á dv.is                                     

Athugasemd: Eitt er að orðvilltur viðmælandi segi þetta en annað er að vandaður blaðamaður skuli nota orðalagið eins og það sé gullaldaríslenska. Hefði hann ekki átt að nota gæsalappir á útlenska orðið? DV sér ekkert athugavert við að sletta.

Eftir að hafa fletti lengi í orðabókum komst ég loks að þeirri niðurstöðu að útlenska orðið „topici“ er enska, „topic“, sem viðmælandinn og DV leyfa sér að fallbeygja. Væntanlega er fallbeygingin svona í eintölu og fleirtölu:

Eitt „tobic“, mörg „tobic“
Um „tobic“, mörg „tobic“
frá „tobici“, mörgum „tobiccum“
til „tobics“, margra „tobicca“

Er þetta ekki reglulega fínt orð sem lagast vel að íslenskri nafnorðabeygingu? Víst er þetta gott orð. Beygist eins og tóbak. Og hvers vegna erum við að burðast með fallbeygingu? Hún hefur verið lögð af í flestum tungumálum.

Orðið kann að merkja á íslensku umræðuefni en viðmælandanum finnst það svo hallærislegt og grípur til útlenskunnar. Blaðamaðurinn skrifar það aldeilis hárrétt á ensku. Ég hefði ábyggilega skrifað „tóbic“ jafnvel „tóbikk“. Svona er maður nú lélegur í útlensku. Allir hljóta samt að sjá fáránleikann þessu.

Svo er það þetta með lestina. Ekki veit ég hvaðan hún kemur, er líklega Reykjavík-Keflavíkurflugvöllur hraðferð. Nema að viðmælandinn hafi hraðþýtt enskt orðatiltæki á íslensku í stað þess að nota eitthvað gamalt og gott.

Tillaga: Ég get ekki rætt þetta án þess að skaða einhvern.

4.

„Sem betur fer stóð ég með sjálfum mér, efaðist ekki um sjálfan mig og leitaði til lögreglunnar.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Orðalagið er mjög algengt en verður ekki réttara vegna þess. Ég get staðið með öðrum í eiginlegri og óeiginlegri merkingu. Hins vegar er afar erfitt er að standa með sjálfum sér.

Nú kann einhver að segja að þetta sé gott og gilt því ekki er verið að tala um eiginlega merkingu. Betra er að segja að maðurinn hafi að staðið fastur fyrir, verið samkvæmur sjálfur sér og svo framvegis.

Tillaga: Sem betur fer efaðist ég ekki og leitaði til lögreglunnar.

5.

„Iceland Airwa­ves frestað: Þetta er tragedía.“

Fyrirsögn á fréttablaðið.is.                                     

Athugasemd: Svona er nú virðingin fyrir íslensku máli. Fólki er alveg sama um slettur; blaðamönnum og viðmælendum. 

Af hverju heitir tónlistarhátíðin „Iceland Ariwves“? Af hverju ekki íslensku nafni með enskum undirtitli: Loftbylgjur Íslands eða álíka.

Hvað þýðir „tragedía“? Hefði viðmælandinn og blaðamaðurinn fengið hjartaáfall við að nota lýsingarorðið sorglegt eða nafnorðið harmleikur?

Ég hef tekið eftir því að þegar sumir vilja leggja ofuráherslu á orð sín er gripið til enskunnar. Ekki dönsku, norsku eða sænsku. Hvað þýðir „tragedy“ á þessum tungumálum? Tragedie, tragedie og tragedi.

Og á íslensku merkir enska orðið „tragedy“ einfaldlega tragedía. Viljum við leyfa tungumálinu að þróast á sama veg og danskan, enskan og sænskan? 

Býr enginn metnaður í íslenskum blaðamönnum?

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Ekki meira vatn safnast saman síðan 1996.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fólk safnast saman á Lækjartorgi, kemur eitt og eitt eða í hópum og fyrr en varir eru hundruð eða þúsundir saman komnir. Vatn safnast í miðlunarlónið og áður en haustar eru milljónir lítra í því.

Varla er það svo að hraun hafi „safnast saman“ í Geldingadal eða Merardal eða að vatn hafi „safnast saman“ í Mývatni. Aðstæður eru víða þannig að vatn safnast í lægðir og situr þar, kemst ekki lengra. Ekki er hægt að segja að vatn „safnist saman“, ekki heldur hraun, ekki ský á himni, ekki sandur á strönd, ekki blóð í Blóðbankanum, ekki varahlutir á lager eða …

Hins vegar safnast fólk saman, fuglar gera það líka, sum dýr eða skordýr séu aðstæður þannig. Ýmsu er safnað saman í geymslur sem um síðir fyllast. Og að síðustu safnar fólk til feðra sinna og þar er vonandi mikill söfnuður, safnist þeir á annað borð saman.

Tillaga: Meira vatn er í Grímsvötnum en árið 1996

7.

„Nánast ófært til Katar eftir slæmt tap.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Fyrirsögnin er einfaldlega tær snilld. Blaðamaðurinn á skilið mikið hrós fyrir að nota myndlíkingu sem flestir áhugamenn um fótbolta skilja.

Tillaga: Engin tillaga