Vindur komst inn - embætti laust til setningar - aðlagandi fótbolti

Orðlof

Frábær

Í nútímamáli hefur lýsingarorðið frábær yfirleitt jákvæða merkingu, og táknar ’mjög góður’. Áður merkti það ekki síður ’óvenjulegur’, og þurfti ekki endilega að vera jákvætt. 

Í Egils sögu Skallagrímssonar segir að Egill var "hálsdigur og herðimikill, svo að það bar frá því sem aðrir menn voru". 

Í Reisubók Jóns Ólafssonar Indíafara frá 17. öld er það kallað "frábært tilfelli" þegar barn fannst drukknað í brunni. Þar má telja fullvíst að frábært merki ’óvenjulegt’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Vind­ur virðist hafa kom­ist inn og það fór ansi illa.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Svona orðalag segir ekki neitt. Fréttin fjallar um hús sem fór ansi illa í stormi. Hafi gluggi eða dyr á húsinu verið opinn áveðurs verður yfirþrýstingur inn í því þegar stormurinn bylur. Þá lætur eitthvað undan, í þessu tilviki sprakk húsið.

Ónóg er að segja að vindur hafi komist inn. Ekki einu sinni hálf sagan er þar með sögð. Hvað varð þá um vindinn eftir að húsið sprakk? Um það segir ekkert í fréttinni en er aðalmálið fyrst á annað borð er verið að masa á þennan hátt um „vind“.

Blaðamenn og veðurfræðingar virðast ekki gera sér grein fyrir því að vindur er meinlaus nema hann hreyfist hratt, þá er talað um rok, stormur eða þaðan af verra. 

Tillaga: Stormurinn skemmdi húsi ansi illa.

2.

„Fjölgun ríkisstarfsmanna er með öllu ósjálfbær.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 11.2.23.

Athugasemd: Sjálfbær merkir oft það sem er endurnýjanlegt. Rafmagnsframleiðslan í bæjarlæknum kann að vera sjálfbær en sú úr ljósvélinni er það ekki. Það sem er ósjálfbært gengur varla til lengdar.

Illt er að skilja hvernig fjölgun ríkisstarfsmanna geti verið ósjálfbær. Hér má kannski gagnálykta. Getur verið að fækkun þeirra sé sjálfbær? Ekki er það skiljanlegra fyrir mig, meðalmanninn.

Ég fletti upp í Wikipedia og fann þetta:

Sjálfbærni lýsir því þegar áhersla er lögð á að nýta það sem í boði er án þess að það hafi skaðleg áhrif á jörðina og með því vonandi varðveita auðlindir jarðar fyrir komandi kynslóðir. Hugtakið er meðal annars notað í Umhverfis- og auðlindahagfræði og þá oft í tengslum við efnahagslega hagkvæmni og reglu Hartwicks.

Vera má að niðurlagið geti skýrt orðanotkunina í tilvitnuninni en það er dálítið langsótt.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Embætti dómara við Landsrétt laust til setningar.“

Auglýsing á blaðsíðu 11 í Fréttblaðinu 12.2.23

Athugasemd: Mikill munur er á embættismanni sem er skipaður og þeim sem er settur. Sá síðari hefur tímabundna ráðningu.

Í auglýsingunni segir:

Dómsmálaráðuneytið auglýsir laust til setningar embætti dómara við Landsrétt. Um er að ræða setningu til sex ára vegna leyfis dómara. 

Þetta er illa skrifað, nástaðan blasir við. Eftirfarandi er skárra:

Dómsmálaráðuneytið auglýsir embætti dómara við Landsrétt. Ráðningin er til sex ára vegna leyfis dómara.

Auðvitað er enginn „kansellístíll“ á þessu orðalagi og því kann starfmaður ráðuneytisins að ygla sig. Enginn ætti þó að velkjast í vafa um að sá sem verður ráðinn verður settur, ekki skipaður dómari. 

Frekar ankannalegt er að starfið sé „laust til setningar“. Vera má að þetta sé hefðbundið orðalag en það ber óneitanlega keim af stofnanamáli. Þarna hefði verið upplagt að orða það eins og segir í tillögunni.

Setningin um setningu gæti verið setningarlega betur orðuð. Til skýringar á þetta síðasta að vera fyndið. Ekki er víst að öllum þyki svo.

Tillaga: Tímabundið embætti dómara við Landsrétt.

4.

„… liðið spilar meira aðlagandi fótbolta nú en undir stjórn hins íhaldssama Sean Dyche, og situr á toppi ensku B-deildarinnar um þessar mundir.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Fréttblaðinu 11.2.23

Athugasemd: Hér er óhikað talað um „aðlagandi fótbolta“ rétt eins og allir eigi að vita hvað slíkt fyrirbrigði er. Svo er ekki. Má vera að hér sé gerð tilraun til að þýða einhvern enskan frasa en því miður tekst það ekki. Varla er þetta prentvilla, ætti að vera aðlaðandi.

Betra er að segja Sean Dyche sem þykir íhaldssamur. Lausi greinirinn er oftnotaður í íþróttafréttum.

Liðið er á toppi deildarinnar. Tuggan um að „sitja á toppi“ er ofnotuð.

Betra er að segja nú eða núna í stað „um þessar mundir“ sem þó er ekki rangt en hæfir ekki hér.

Blaðamaðurinn hefði átt að lesa fréttina yfir fyrir birtingu, margt þarf lagfæringar við og nokkuð er um endurtekningar.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Mörg tilfelli á viku þar sem börn greinast með nikótíneitrun.“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Hafa lesendur tekið eftir „samtengingarlíkinu“ (samanber smjörlíkinu) „þar sem“? Oft finnst hún í setningum með skrýtinni orðaröð. Dæmi um það er ofangreind fyrirsögn. 

Berum tilvitnunina saman við tillöguna. Einfalt mál er alltaf betra. 

Tillaga: Vikulega greinast mörg börn með nikótíneitrun.

6.

„900 af 1.400 umsóknum um alþjóðlega vernd, sem bíða afgreiðslu hjá Útlendingastofnun, eru frá ríkisborgurum Venesúela.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 13.2.23.

Athugasemd: Allmargir blaðamenn á Mogganum byrja málsgreinar á tölustöfum, gera það aftur og aftur. Furðu vekur að stjórnendur blaðsins geri ekki athugasemdir og eflaust eru margir lesendur blindir á villuna.

Hægt er að umorða málsgreinina á ýmsan hátt og komast þannig hjá því að byrja á tölustöfum. Einfaldasta leiðin er sú sem notuð er í tilvitnuninni. 

Á vef Árnastofnunar eru birtar reglur um íslenska réttritun og þar stendur:

13.3 Í almennum texta skal forðast að hefja setningu með tölu ritaðri með tölustöfum (t.d. 89 nemendur útskrifuðust um vorið.). Betra er að rita töluna með bókstöfum eða breyta orðaröð:

Áttatíu og níu nemendur útskrifuðust um vorið.
Um vorið útskrifuðust 89 nemendur.

Fyrir tveimur árum kannaði ég lauslega í íslenskum fjölmiðlum hversu oft málsgreinar byrjuðu á tölustaf. Þá var þetta mest stundað á Mogganum. Sjá nánar hér.

Tillaga: Um 900 af 1.400 umsóknum um alþjóðlega vernd, sem bíða afgreiðslu hjá Útlendingastofnun, eru frá ríkisborgurum Venesúela.