Klappa sjálfum sér á bakið - jólin koma við enda ársins - ofan heimskautsbaugs

Orðlof

Strætisvagn og rúta

Í íslensku er gerður greinarmunur á stórum farþegabílum eftir því hvort þeir eru einkum notaðir innanbæjar eða á milli fjarlægari staða. Í fyrra tilvikinu er talað um strætisvagn - eða strætó - en rútu í því síðara. Algengt er þó að sama orðið sé notað um hvort tveggja í tungumálum.

Orðið rúta er tökuorð sem er ættað úr frönsku en komið í íslensku í gegnum dönsku. Franska orðið getur bæði merkt ’vegur’ og ‘leið’ en í dönsku er það einungis notað í síðari merkingunni. 

Í íslensku hefur merking orðsins aftur á móti færst af sjálfri leiðinni yfir á farartæki sem gengur ákveðna leið.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það er ævintýri líkast hvernig fiskinum er komið á legg.“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 23.12.23. 

Athugasemd: Áhugavert er að sjá hvernig orðalag og orðtök fjarlægast uppruna sinn. Börnin komast á legg,  vaxa úr grasi; verða fullorðin. Skepnur komast líka á legg og svo framvegis. Orðalagið að komast á legg merkir einfaldlega að stálpast, þroskast.

Vel má vera að fiskar „komist á legg“, það er þroskist og nái fullri stærð. Skrifari þarf að vanda sig, skoða hvort orðalag hæfir efni.

Tillagan er ekki góð en skárri en tilvitnunin. Hins vegar er fréttin afar áhugaverð og raunar vel skrifuð.

Tillaga: Þroski fisksins er ævintýralegur.

2.

„46 gámar fuku af flutningskipinu …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Tölustafi á aldrei nota í upphafi málsgreinar, hvorki í fréttum, ritgerðum eða sögum. Aldrei.

Í fréttinni segir:

… að hann hafi aldrei séð annað eins magn af reka.

Betur fer á því að tala um annan eins reka. Magn á ekki við, ekki frekar en fjöldi. Reki getur hins vegar verið mikill eða lítill og allt þar á milli.

Yfirleitt er talað um flutningaskip en ekki flutningsskip. Hið síðara er þó ekki rangt.

Tillaga: Fjörtíu og sex gámar fuku af flutningsskipinu ….

3.

„… aðspurður hvort hann klappaði sjálfum sér á bakið eða öðrum yfir árangri félagsins.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Orðalagið að klappa einhverjum á bakið tröllríður fréttum, sérstaklega íþróttafréttum. Varla nokkur getur hrósað öðrum eða veitt viðurkenningu. 

Bjálfalegast af öllu er þegar sagt er að einhver „klappi sjálfum sér á bakið“ enda er ekki hægt gera það eins og þegar öðrum er klappað í viðurkenningarskyni. Skylt þessu er  það fáránlega orðalag „að standa með sjálfum sér“. Sá sem grípur til svona orðalags hefur greinilega ekki þá máltilfinningu sem nauðsynleg er til að geta skrifað fréttir.

Tillaga: … aðspurður hvort hann eigi ekki heiðurinn af árangri félagsins.

4.

„Jólin koma við enda ársins og einkennist þessi tími af miklum hátíðarhöldum.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Í hreinskilni sagt er fréttin afar illa skrifuð. Nokkurn dæmi má taka.

Sagt er að jólin komi „við enda ársins“. Aldrei er tekið þannig til orða. Ár er tímabil, þegar það er nærri því lokið eru jól. Enginn talar um „enda sólarhringsins“ held lok hans.

Óskiljanlegt er að taka viðtal við þjóðfræðing um jól án þess að nefna varla kristni en tönglast þess í stað á hátíð sem sögð er hafa verið í heiðni um vetrarsólstöður. Um þetta er ekkert vitað, allt ágiskanir.

Í fréttinni segir:

Talið er þó að höfðingjar hafi haldið miklar veislur á þessum tíma og boðið fólki af næstu bæjum. Þá hafi einnig verið drukkin jól og borinn fram góður matur og drykkur.

Þetta er afskaplega mikil einföld og jafnvel barnaleg framsetning. Ekkert er getið um hvenær þetta á að hafa gerst. 

Í fréttinni segir:

… segir að tímatal okkar hafi oft mikið að gera með hvenær hátíðarhöld lenda. 

Þetta er klúðursleg málsgrein og óskiljanleg.

Ennfremur segir:

Aðspurð um það hvað einkenni nútímajól og hvað hátíðin stendur fyrir í dag segir Dagrún Ósk erfitt að festa fingur á það nákvæmlega.

Hvorki viðmælandinn né blaðamaðurinn vita hvað jólin, kristmessa, eru í huga fólks.

Í fréttinni kemur þetta fram:

Það sem er ekki fallið í gleymsku en fer þó hverfandi eru jólakortin,“ segir Dagrún Ósk. „Það er hefð sem fer fækkandi mjög með árunum …

„Hefð sem fer fækkandi“. „Hefð sem fer hverfandi“. Skilur einhver svona?

Fréttin er afar yfirborðsleg og skilur ekkert eftir.

Tillaga: Jólin koma í lok ársins og einkennist af miklum hátíðarhöldum.

5.

„Þetta er ein mesta víta­spyrna sem ég hef séð á ævinni.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ekkert er að orðalaginu nema það eitt vítaspyrnan í fótboltaleiknum var aldrei tekin, aldrei var dæmd vítaspyrna sem honum þótti ranglátt.

Þetta er því tóm vitleysa og þannig tala íþróttablaðamenn. Þeir hafa mikið vit á fótbolta en eru frekar slappir í skrifum. Hér er eitt dæmi:

Hann er langt frá því að vera í nátt­úru­lega stöðu …

Enginn veit hvað er að vera í „náttúruleg staða“ í fótbolta. Þarna á að standa náttúrulegri. Þó svo að fallbeygingin hefði verið rétt veit ekki neinn hvað maðurinn á við.

Tillaga: Þarna hefði átt að dæma vítaspyrnu, broti var greinilegt að mínu mati.

6.

„Stuðningsmannahópur Manchester United gaf frá sér yfirlýsingu …“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Fljótfærnin mun gera út af við blaðamanninn sem skrifaði fréttina. Í upphafi fréttarinnar sem í heild er afar stutt segir:

Stuðningsmannahópur Manchester United gaf frá sér yfirlýsingu þar sem varpað var ljósi á áhyggjur og efasemdir …

Fimm línum neðar stendur:

Stuðningsmannaklúbbur Manchester United gaf svo frá sér yfirlýsingu þar sem látið var í ljós blendnar tilfinningar …

Ofangreind nástaðan blasir við lesendum en blaðamaðurinn tekur ekki eftir henni.

Fréttin hangir varla saman því blaðamaðurinn var að flýta, búinn að snæða hamborgarahrygginn og eftirrétturinn í þann mund að koma á matarborðið. Hið ótrúlega er að þetta gerðist á aðfangadagskvöldi, fréttin var birt klukkan 19:45. Svo mikill var flýtirinn að lesendur skipta blaðamanninn engu.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„… úr fang­elsi sínu ná­lægt Moskvu til fanga­ný­lendu fyr­ir ofan heim­skauts­baug.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Yfirleitt er talað um að eitthvað sé norðan við heimskautsbauginn. Á ensku er talað um „above arctic circle“. Margir sem þýða beint úr ensku eru ekki vel að sér í íslensku.

Á landakorti sem hangir á vegg snýr norður ætíð upp. Enginn segist þó fara frá Reykjavík og upp á Snæfellsnes eða upp á Skagaströnd. Að vísu hefur fest í málinu orðalagið að „fara upp á Akranes“ og hlær enginn lengur að því. Orðalagið að fara til Akraness virðist hafa horfið.

Sá sem fer í heimsókn upp á Akranes orðar það aldrei svo að hann fari til baka niður til Reykjavíkur. Þá yrði líklega hlegið.

Til er í málinu orðtakið að „fara norður og niður“ og er það síst af öllu ósk um góða ferð.

Merkilegt er hvernig ferðum fólk er háttað víða um landið. Föðurfólk mitt fór tíðum frá Stykkishólmi og „fram í eyjar“ en við ættlerarnir förum út í eyjar. Í Eyjafirði fara menn „fram í fjörð“ og halda til suðurs, ekki norðurs.

Fjölskylda vinar míns sem ættaður er úr Aðalvík segist fara norður þangað en við óskyldir teljum okkur vera á leið vestur á firði þó svo að við séum í sama bíl.

Enn segja þeir sem fara yfir Hellisheiði að þeir séu á leið austur fyrir fjall sem er bölvuð della, en samt orðar maður það þannig.

Heimsskautsbaugarnir eru merkileg fyrirbæri. Á vef Almanaks Háskóla Íslands segir:

Heimskautsbaugar heita baugar sem dregnir eru á landabréf nálægt 66,5° norðlægrar og suðlægrar breiddar. […]

Heimskautsbaugarnir eiga að afmarka þau svæði við heimskaut jarðar þar sem sólin (nánar tiltekið sólmiðjan) getur horfið undir sjónbaug í heilan sólarhring eða lengur að vetrinum en getur þá jafnframt verið á lofti heilan sólarhring eða lengur að sumrinu þannig að sjá megi miðnætursól. 

Fróðlegt er að lesa áframhaldið á vefnum.

Tillaga: … úr fang­elsi sínu ná­lægt Moskvu í fanga­ný­lendu norðan heim­skauts­baugs.