Heimsækja ítrekað, kalla eftir því að óska eftir og gera stóruppgötvun muna

Orðlof

Afkynjun tungumálsins

Við erum orðin dauðhrædd við að taka okkur orðið „maður“ í munn. Það er að verða eitt ferlegasta bannorðið.

Ég tek t.d. eftir því að fréttamenn byrja stundum á „mað“ eða „me“, þagna síðan augnablik en segja svo: manneskja/ manneskjur, einstaklingur/ einstaklingar eða aðili/ aðilar.

Orðið kvenmaður heyrist jafnvel ekki lengur. Ekki er heldur talað um alþingismenn – nei, alþingisfólk skal það vera. Og lögreglufólk og hestafólk er á þeysireið inn í tungumálið. 

Morgunblaðið. Tungutak, Baldur Hafstað. Blaðsíða 22, 24.4.21.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Síðan þá höfum við heimsótt eldstöðvarnar ítrekað, gert athuganir og …“

Eldfjalla- og náttúruvárhópur Suðurlands á Facebook.                                        

Athugasemd: Atviksorðið ítrekað merkir ekki endilega oft heldur það sem er endurtekið og þá eiginlega í sömu mynd. 

Við förum ekki „ítrekað“ á gosstöðvarnar í Geldingadal heldur oft. Enginn fer „ítrekað“ í gönguferð heldur oft. Margir skilja ekki orðið ítrekað og fara því oft rangt með það (ekki ítrekað).

Hópurinn fer hins vegar rétt með þegar hann talar um opnanir, það er þegar gígar opnast á sprungunni.

Fjölmiðlar fara oft (ekki ítrekað) rangt með og segja að sprungur hafi opnast í Geldingadal. Sprungan er hins vegar ein, löng og mjó, og víða á henni hefur komið upp eldur, opnanir. Stundum, þó ekki alltaf, hafa myndast gígar. 

Svo má geta þess að löggan gefur stundum út yfirlýsingu að „gosstöðvarnar opni á morgun“ eða á tíma sem nánar er sagt frá. Þessu má ekki rugla saman við opnanir á eldsprungunni. Löggan er bara svona illa að sér. Gosstöðvarnar opna ekkert en gígar opnast. Löggan leyfir sér að opna fyrir umferð að gosstöðvunum sem er allt annað mál.

Tillaga: Síðan þá höfum við oft heimsótt eldstöðvarnar, gert athuganir og …

2.

„Stjórn­ar­þing­mönn­um í­trek­að hafn­að.“

Fyrirsögn á frettabladid.is.                                     

Athugasemd: Þetta er furðulega orðað og án efa er fullyrðingin röng. Fréttin er um prófkjör tveggja stjórnmálaflokka sem haldin hafa verið í nokkrum kjördæmum. Í sumum þeirra hafa þingmenn lent svo neðarlega að vonlítið er að þeir nái aftur kosningu.

Þetta þýðir ekki að stjórnarþingmönnunum hafi „ítrekað“ verið hafnað. Ekki heldur er hægt að segja að þeim hafi „oft“ verið hafnað. 

Í fréttinni segir:

Í öllum tilvikum hafa sitjandi þingmenn flokkana beggja mátt þola vonbrigði.

Orðið „sitjandi“ er marklítið í þessu samhengi. Hver skyldi vera munurinn á þingmanni og „sitjandi þingmanni“. Enginn. Orðalagið kemur úr ensku en í íslensku er það óþarft. Þingmaður er þingmaður þangað til hann hættir.

Hvað kom svo fyrir þann sem „mátti þola vonbrigði“? Jú, hann varð fyrir vonbrigðum. 

Tillaga: Mörgum stjórnarþingmönnum hafnað í prófkjöri.

3.

„Þar af voru 8 utan sótt­kví­ar. 1.923 sýni voru tek­in í dag.“ 

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Einu sinni var sagt að rónarnir kæmu óorði á brennivínið. Að sama skapi koma hugsunarlausir og fljótfærir blaðmenn Moggans óorði á fjölmiðilinn.

Svo virðist sem enginn annar íslenskur fjölmiðill brjóti eins oft þá reglu að byrja ekki setningu á tölustöfum. Það er hvergi gert í heiminum nema í Mogganum og einhverjum minniháttar fjölmiðlum sem eru miklu síðri að gæðum. Sjá meðfylgjandi mynd úr mbl.is. 

Tillaga: Þar af voru átta utan sótt­kví­ar. Í dag voru tekin 1.923 sýni.

4.

„… kallaði eftir því að Ísland óskaði eftir að fá …“

Staksteinar á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 24.4.21.                                      

Athugasemd: Enginn veit hvað orðalagið „að kalla eftir“ merkir á íslensku. Má vera að það sé einhvers konar „jæja“, túlkunin velti á tónfalli þess sem mælir og hugsanlega samhenginu. Munurinn er hins vegar sá að hið fyrrnefnda er tóm vitleysa, komin úr ensku „to call for“ sem framar öðru merkir að krefjast.

Samkvæmt enskum orðabókum er orðalagið í fjölbreytilegum samsetningum:

1. Desperate times call for desperate measures
2. The report calls for an audit of endangered species
3. I’ll call for you around seven
4. The forecast is calling for more rain
5. This calls for a celebration
6. The situation calls for prompt action
7. The opposition have called for him to resign

Ekkert af ofangreindu er hægt að þýða með því að nota orðalagið „að kalla eftir“. Hvað er átt við með eftirfarandi tilbrigðum orðalagsins „kalla eftir“?

1. „Kalla eftir afsögn“. Krefjast.
2. „Kalla eftir skýrslu“. Óska eftir, krefjast eða biðja um.
3. „Kalla eftir úrbótum“. Óska eftir, krefjast eða biðja um.
4. „Kalla eftir mótmælum“. Hvetja til, biðja um, óska eftir.
5. „Kalla eftir svörum“. Óska eftir, krefjast eða biðja um.
6. „Kalla eftir lægra verði“. Krefjast.
7. „Kalla eftir upplýsingum“. Óska eftir, krefjast eða biðja um.
8. „Kalla eftir meira frumkvæði“. Hvetja til, biðja um, óska eftir.
9. „Kalla eftir umræðu“. Hvetja til, biðja um, óska eftir.
10. 10.„Kalla eftir aðstoð“. Biðja um, óska eftir.

Í mörgum tilvikum getur orðalagið að „kalla eftir“ verið ósköp eðlilegt. Framkoma einstaklings, látbragð hans getur kallað eftir athygli eða ekki. Sá sem gengur með veggjum vill líklega ekki láta á sér bera. Ekki eru allir að auglýsa sjálfan sig þó þeir veki athygli á einhverju markverðu.

Maðurinn sem stendur á kassa á Lækjartorgi og flytur ræðu kallar örugglega eftir athygli annarra enda vill hann láta ljós sitt skína. Ekki er víst að sá sem fram kemur í fjölmiðlum sé að kalla eftir athygli.

Með pistlinum er ég að biðja um að fólk veiti athygli ofnotkun á orðalaginu „kalla eftir“. Ég „kalla samt ekki eftir því“.

Tillaga: … krafðist þess að Ísland óskaði eftir að fá …

5.

„… og við gerðum stórupp­götv­un muna frá brons­öld hér árið 2017.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Í fréttinni er sagt frá fornleifafundi í Noregi. Á einum stað segir að forleifafræðingar hafi „gert stóra uppgötvun muna“ sem á eðlilegu máli merkir að þeir hafi fundið merka fornmuni í jörðu.

Orðalagið er dæmi um ensk áhrif, nota nafnorð með hjálparsögn í stað þess að nota sagnorð eins og eðlilegt er í íslensku máli. Við finnum eða uppgötvum en „gerum ekki uppgötvun“. 

Í óþarflega langri og flókinni málsgrein segir:

Það sem bræðurn­ir og Beistad fundu á akri í Stjør­dal, rúma 30 kíló­metra aust­ur af Þránd­heimi, er kelt­nesk­ur skraut­grip­ur, fest­ing fyr­ir hand­fang á fötu eða ker, tal­inn um 1.500 ára gam­all, og að mati forn­leifa­fræðinga lík­ast til hluti ráns­fengs eða þýfis vík­inga sem gert hafi strand­högg á Írlandi og tekið grip­inn með sér þaðan, en svipaður hlut­ur var í Ásu­bergs­skip­inu sem fannst við Tøns­berg árið 1904.

Nokkur munur er á ránsfengi og þýfi. Hvort tveggja er það sem hefur verið stolið. Málkenndin bendir okkur á að hið fyrrnefnda er það sem fengist hefur með ofbeldi eða árás. Upprunalega er átt við að ræningi fari ekki leynt með athæfi sitt. Þjófur læðupokast og stelur frá öðrum.

Víkinga rændu og var ekkert hetjulegt við það athæfi, að minnsta kosti frá sjónarhóli nútímamannsins.

Tillaga: … og við fundum hér merka muni frá brons­öld árið 2017.

Spúa gasi og deyja friðsamlega ...

Orðlof

Nú til dags

Orðasambandið „nú til dags” er fengið að láni úr dönsku „nu til dags” og er ekki alveg nýtt af nálinni. Dags í dönsku er gamalt eignarfall sem stýrðist af forsetningunni til. 

Í íslensku þykir vandaðra mál að segja til dæmis „nú á dögum.”

Vísindavefurinn. Guðrún Kvaran, prófessor.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Spúa gasi yfir borgina.“

Fyrirsögn á forsíðu Morgunblaðsins 14.4.21.                                        

Athugasemd: Samkvæmt orðabókinni minni merkir sögnin spúa að spýta út úr sér með krafti. Nokkrum sinnum hef ég komið að gosstöðvunum austan við Fagradalsfjall. Ofmælt er að segja að þar spýtist gasið upp með krafti. Frekar liðast það upp og feykist með vindi, stundum er hvasst á þessum slóðum.

Gasið berst ekki aðeins yfir Reykjavík, fer varla eftir mörkum sveitarfélaga.

Vera má að önnur orð eigi betur við í þessu tilfelli en að spúa. Eimyrja eða eimur er varla við hæfi en orðið getur meðal annars merkt óþefur sem berst frá eldgosi.  

Árin frá 1783 til 1785 eru nefnd móðuharðindin. Þá ollu Skaftáreldar, gosið úr Lakagígum, miklum raunum um allt land. Á vef Wikipedia segir:

Móða eða eiturgufa lagðist á jörðina, gras sviðnaði og búfénaður féll. 

Samskonar móða berst stundum til norðausturs frá gosstöðvunum í Geldingadal og yfir höfuðborgarsvæðið, jafnvel Akranes og Borgarnes. 

Ekki myndu allir skilja ef fyrirsögnin á Mogganum væri eins og tillagan fyrir neðan segir. Margt fólk veit ekkert hvað móða er nema sem raki innan á bílgluggum eða á spegli í baðherbergi. Þannig hrakar þekkingu á íslensku máli. 

Prófið að spyrja stálpuð börn eða barnabörn hvað móða merkir. Viti þau það ekki er kominn tími til að þau lesi Jón Trausta (1873-1918); Sögur frá Skaftáreldi. Eða Eldrit Jóns Steingrímssonar (1728-1791) eldklerks.

Svo er það hitt að móða getur merkt fljót. Um síðir förum við „yfir móðuna miklu“, deyjum.

Og nú kemur upp í hugann ljóð Sadovnikovs um Stenka Rasin foringja kósakka í Rússlandi á sautjándu öld. Í því segir segir í þýðingu Jóns Pálssonar, sjá allt ljóði hér:

Volga, Volga, mikla móða,
móðir Rússlands ertu trú.
Aldrei djarfir Don-Kósakkar
dýrri gjöf þér færðu’ en nú.

Ivan Rebroff söng oft Stenka Rasin og hér er linkur á söng hans. 

Tillaga: Móða frá eldstöðvunum berst til höfuðborgarsvæðisins.

2.

„Kappinn, klæddur rykfrakka og hatti að hætti rökkurhetja fimmta áratugarins …“

Kvikmyndagagnrýni á blaðsíðu 63 í Morgunblaðinu 15.4.21.                                       

Rökkurhetja er aldeilis skemmtilegt orð. Vísar hugsanlega til leynilögreglumynda sem á tímabili gerðust svo margar eftir sólarlag, dimmar og drungalegar myndir. 

Hetjan valsar um eftir ljósaskiptin, og í næturhúminu hittir hún fagrar konur, drekkur óblandað, reykir, á í persónulegum vandræðum en af mikill list kemur hann upp um morðingja og annað vont fólk.

Minnir á rökkursögur. Margt gerist í húminu. Sumir eru rökkurhljóðir, stundum heyrist rökkursöngur og svo framvegis. Mörg orð byrja á rökkur, sjá hér á orðaneti Árnastofnunar. Heillandi upptalning.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Ráðherrar mætast fyrst í Reykjavík.“

Fyrirsögn á visir.is.                                       

Athugasemd: Nokkur munur er á sögnunum að mætast og hittast. Sú fyrrnefnda er notuð þegar fólk hittist á förnum vegi. Vissulega getur sögnin að mætast merkt að koma til móts við, jafnvel funda. Þó er oftast sagt að menn hittist til að eiga fund.

Í fréttinni segir:

Sergei Lavrov, utanríkisráðherra Rússlands, mun ferðast til Íslands í næsta mánuði.

Ekki er þetta rangt en betur fer á því að segja að hann fari til Íslands eða komi hingað. Á ensku hefði verið sagt: „He will travel to Iceland next month“.

Í fréttinni segir:

Norðurskautsráðið er skipað af Bandaríkjunum, Danmörku, Finnlandi, Íslandi, Kanada, Noregi, Rússlandi og Svíþjóð.

Forsetningunni af er eiginlega ofaukið. Nærtækara hefði verið að segja:

Í Norðurskautsráðinu sitja Bandaríkjamenn, Danir, Finnar, Íslendinga, Kanadamenn, Norðmenn, Rússar og Svíar.

Og enn segir í fréttinni:

Samband ríkjanna tveggja hefur beðið verulega hnekki á undanförnum árum og eiga þau í deilum um fjölmörg málefni.

Betra hefði verið að segja að samband ríkjanna hafi verið brösugt, erfitt, gengið illa.

Tillaga: Ráðherrar hittast í fyrsta sinn í Reykjavík.

4.

„Hún lést friðsamlega á heimili sínu.“

Frétt á dv.is.                                       

Athugasemd: Hollywood leikkona deyr og er syrgð. Blaðamaður DV segir ekki einu sinni í fréttinni heldur tvisvar að hún hafi “látist friðsamlega“. Fyrra skiptið er eins og segir hér að ofan en svo skrifar blaðamaðurinn:

Hún lést friðsamlega á heimili sínu, umvafin ást vina og fjölskyldu.

Vel má vera að blaðamaðurinn sé frábær í ensku en ekki er hann góður í íslensku. Held að best sé að orða það þannig að konan hafi andast í faðmi fjölskyldunnar. Það er fallegt og einlægt orðalag.

Á vef BBC er haft eftir eiginmanni hennar:

The beautiful and mighty woman that is Helen McCrory has died peacefully at home, surrounded by a wave of love from family and friends

Fljótfærni er löstur og bitnar aðeins á lesendum.

Þegar minn tími kemur má vera að ég deyi „ófriðsamlega“ og því ættu nærstaddir að forða sér.

Flestir skilja enska orðalagið; „to die peacefully“ og tengja það á íslensku hvorki friði eða ófriði. En vafist getur fyrir mörgum að þýða það á íslensku.

Blaðamenn á mbl.is og frettabladid.is sleppa að þýða „peacefully“ og það er vel. En DV fellur lóðbeint í Google-translate gildru.

Fyrir tveimur árum stóð á vef dv.is: 

Í tilkynningu frá fjölskyldu hans segir að hann hafi dáið friðsamlega með eiginkonu sína, Amy Wright, og tvær dætur við sína hlið.

Mikið afskaplega var þetta nú illa skrifað.

Tillaga: Hún andaðist í faðmi fjölskyldunnar.

5.

„76 ár eru nú liðin frá lokum seinni heimsstyrjaldarinnar …“

Viðtal á blaðsíðu 12 í sunnudagsblaði Morgunblaðsins 17.4.21.                                      

Athugasemd: Vér stórkostlegir spekingar grípum stundum í tilvitnanir á latínu til að sýna þekkingu vora og hefja oss yfir pöpulinn: „Et tu, Brute?“ segi ég og skrifa af gefnu tilefni.

Goðið féll goðið féll af stalli, ef svo má segja. Mikið sem ég hef dáðst að ritfimum blaðamanni Moggans, stíl hans og leikni. En hér byrjar hann setningu á tölustöfum. Enginn á að gera slíkt og það er hvergi gert. Aðeins þeir sem tóku ekki eftir í skóla hrasa um þetta.

Samkvæmt óvísindalegri athugun á skrifum í íslenskum fjölmiðlum er algengast að blaðamenn byrji setningar á tölustöfum. Líkur benda til að í ritstjórnarstefnu Moggans segi: 

Blaðamenn skulu allir byrja setningu á tölustöfum sé það hægt ella skal umorða setninguna til svo svo megi verða.

Ég verð þó að viðurkenna að þó að blaðamanninum hafi hérna brugðist bogalistin hefur stíll hans, fimi og leikni ekki minnkað.

Tillaga: Sjötíu og fimm ár eru nú liðin frá lokum seinni heimsstyrjaldarinnar …

Upphaflegur gýgur, bóluefni sem lendir og leggja stein í eigin götu

Orðlof

Líknarbelgur

Líknarbelgur er eitt þeirra orða sem hefur verið gefin ný merking. Nú er það stundum látið tákna loftpúða í bíl, sem á að þenjast út við árekstur og forða þannig bílstjóra og farþegum frá meiðslum. 

En orðið er gamalt í málinu og merkir fósturhimnu, belginn sem umlykur fóstur manna og dýra. 

Líknarbelgir voru oft þurrkaðir og notaðir í stað glers í glugga. Nefndist líknarbelgurinn þá skjár.

Orðaborgarar.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„29 ára knattspyrnumaður hefur verið dæmdur í tuttugu daga fangelsi …“

Frétt á visir.is.                                         

Athugasemd: Rangt er að byrja setningu á tölustöfum. Annað hvort á að nota bókstafi til að greina frá tölunni eða umorða setninguna svo tölustafurinn verði ekki fremstur. 

Ekki er samræmi í fréttinni. Fimm sinnum skrifar blaðamaðurinn tölur með bókstöfum, sem er ágætt, en hann þarf endilega að byrja setninguna á tölustöfum. Og fyrir það fær hann falleinkunn. Hvers vegna? Vegna þess að ritað mál í fjölmiðlum getur haft áhrif til góðs en stundum á hinn veginn. 

Tillaga: Tuttugu og níu ára knattspyrnumaður hefur verið dæmdur í tuttugu daga fangelsi …

2.

„Fyrsta nýja sprungan sem myndaðist á annan í páskum í Fagradalsfjalli til viðbótar við upphaflega gýginn má segja að hafi verið lán í óláni …“

Frétt á visir.is.                                         

Athugasemd: Gýgur merkir tröllkona eða skessa. Gígur er aftur á móti eldstöð, úr honum streymir kvikan. Villuleitarforrit veit ekki hvort orðið á að nota, bæði orðin eru góð og gild íslenska. 

Fréttin er hörmulega illa skrifuð og hér skulu nefnd dæmi. Ofangreind málsgrein er illskiljanleg. Í heild er hún svona (og batnar ekkert):

Fyrsta nýja sprungan sem myndaðist á annan í páskum í Fagradalsfjalli til viðbótar við upphaflega gýginn má segja að hafi verið lán í óláni fyrir björgunarsveitir á svæðinu, sem ákváðu vegna hennar að færa tjaldið sem komið hafði verið upp á svæðinu.

Blaðamaðurinn hefði átt að gera sér grein fyrir flækjunni í röð setninga og aukasetninga. Er ekki þetta kjarni málsins:

Gígurinn sem myndaðist á annan í páskum við Fagradalsfjall þótti of nálægt tjaldi björgunarsveitanna og það var því flutt.

Enginn gígur er „upphaflegur“ og bendir það til að blaðamaðurinn skilji ekki orðið.

Strax á eftir segir í fréttinni:

Nýja sprungan kallaði ekki ótvírætt á þá aðgerð enda um 200 metra frá tjaldinu en björgunarsveitum virtist sprungan þó geta stækkað í áttina að tjaldinu.

Tvisvar í sömu málsgrein er talað um sprungu. Og að auki tvisvar um tjald. Þetta kallast nástaða. Þar að auki er málsgreinin illa samin, klúðursleg.

Þetta er haft eftir viðmælanda:

Það má eiginlega segja að sprunga númer tvö hafi bjargað tjaldinu frá bráðum dauða …

Tjald deyr ekki, hvorki bráðum dauða né hægum. Það skemmist eða eyðileggst. Blaðamanni ber skylda til að lagfæra kjánalegt orðalag viðmælandans.

Ennfremur segir í fréttinni:

Miklu tjóni var forðað með því að taka niður tjaldið á þessum tímapunkti og þar dugðu engin vettlingatök …

Málsgreinin ber ekki höfundinum gott vitni. Hvort var tjóni forðað eða tjaldi? Málsgreinin er tóm vitleysa vegna þess að tjaldinu var forðið frá eyðileggingu. Skárra hefði verið:

Komið var í veg fyrir mikinn skaða með því að fella tjaldið og flytja á brott.

„Tímapunktur“ er vitleysislegt orð og gerir ekki gagn, er síðra en að nota sögnina að vera eða einfaldlega nafnorðið tími.

Og enn segir í fréttinni:

Umrædd þriðja sprunga skapaði ekki hættu á mannskaða enda hafði svæðinu verið lokað fyrr um daginn vegna sprungu númer tvö.

Þetta er nú meira ruglið. Hefði ekki mátt segja þetta á einfaldari hátt:

Fólki stafaði ekki hætta af nýja gosinu því svæðinu verið lokað fyrr um daginn vegna gossins sem hófst annan í páskum.

Ekki nokkur maður orðar hlutina á þessa leið: „skapa hættu á mannskaða“. Nema kannski löggan eða einhverjir blýantsnagarar sem eru svo elskir að stofnanamállýsku.

Gera má athugasemdir við margt fleira í fréttinni. Hún er illa skrifuð, eiginlega ónýt. Enginn les yfir, enginn gerir athugasemdir, hvorki aðrir blaðamenn né stjórnendur. Þetta er óboðlegt.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Bóluefni Janssen lendir á miðvikudaginn.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                        

Athugasemd: Nei, flugvélin sem flytur bóluefnið lendir á miðvikudaginn. Bóluefnið kemur á miðvikudaginn, kemur til landsins á miðvikudaginn. Það „lendir“ ekki. Er eitthvað flókið að tala eðlilegt mál?

2.400 skammtar af bóluefni Janssen eru væntanlegir 14. apríl og er það fyrsta sendingin af því bóluefni sem kemur til landsins. 2.400 skammtar til viðbótar eru væntanlegir 26. apríl.

Skelfing er þetta illa skrifað. Blaðamaðurinn var greinilega að flýta sér. Reglan er sú að byrja aldrei setningu á tölustöfum. Þetta er regla um nánast allan heim. Með örlítilli hugsun hefðu málsgreinarnar geta verið svona:

Þann 14. apríl koma hingað 2.400 skammtar af bóluefni frá lyfjafyrirtækinu Janssen. Næsta sending verður jafn stór og er væntanlega 26. apríl.

Og í fréttinni segir:

Síðasta sending af Astra Zeneca kom til Íslands í gær og segir Júlía að enn sem komið er sé dreifing Astra Zenenca á áætlun og er búist við 16 þúsund skömmtum frá 12. apríl og til loka mánaðar.

Þarna er nástaða sem auðvelt hefði verið að komast hjá. Og orðalagið „enn sem komið er“ er bara tafs. Skárra er að orða þetta svona:

Síðasta sending af Astra Zeneca kom til Íslands í gær og segir Júlía að enn sé dreifingin á áætlun. Búist er við 16 þúsund skömmtum frá 12. apríl og til loka mánaðarins.

Mikilvægt er að blaðamenn lesi frétt sína yfir fyrir birtingu, helst með gagnrýnu hugafari.

Tillaga: Bóluefni Janssen kemur á miðvikudaginn.

4.

„Stjórnvöld leggja stein í eigin götu.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 13.4.21.                                         

Athugasemd: Orðalagið að leggja stein í götu einhvers merkir að hindra hann eða spilla fyrirætlunum hans. 

Enginn leggur stein í eigin götu, það er varla hægt. Draga má í efa málskilning blaðamanns sem skrifar svona.

Mikilvægt er að sá sem freistast til að nota máltæki, orðtök og staðlað orðafar skilja þau, vita hvað liggur að baki. Annars er hætt við ruglingi.

Tillaga: Stjórnvöld gera sér erfitt fyrir.

Forða dauðsföllum, neikvæð heilsufarsleg áhrif og rímið gossvæðið

Orðlof

Klósettrúlla

Tíminn líður ofboðslega hratt þegar maður er orðinn gamall. Ekkert líkt og á táningsárunum, þegar hann ætlaði bókstaflega aldrei að líða. 

Gárungi sagði mér um daginn að mannslífið væri eins og klósettrúlla. Þess færri blöð sem væru eftir, þeim mun hraðar snerist hún.

Þórir S. Gröndal, grein í Morgunblaðinu 29.3.21.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Segir að hægt hefði verið að forða mörgum dauðsföllum af völdum COVID-19.“

Fyrirsögn á dv.is.                                         

Athugasemd: Er hér átt við að hægt hafi verið að forða dauðsföllum eða fólki frá dauða? Á þessu er talsverður munur. 

Ofmælt og óþarft er að forða dauðsföllum. Frá hverju væri þá verið að forða þeim?

Blaðamaðurinn áttar sig ekki á sögninni að forða. Hún merkir að koma einhverju undan, koma einhverjum undan eða burtu. Gott dæmi er að forða verðmætum úr brennandi hús. Ekki forða brunanum. Forða bókum frá eyðileggingu, ekki forða eyðileggingunni.

Mikilvægast er að forða fólki frá dauða.

„Af völdum“ er merkir hér vegna. Hið síðarnefnda er forsetning sem hentar oft ákaflega vel.

Tillaga: Segir að hægt hefði verið koma í veg fyrir dauðsföll vegna COVID-19

2.

„Ef hundar drekka vatn á svæðinu, éta snjó, eða sleikja þófa getur það haft neikvæð heilsufarsleg áhrif.“

Fyrirsögn á visir.is.                                          

Athugasemd: Blaðamaðurinn skrifar stofnanamál. Eitrun getur skaðað heilsu hunda en „neikvæð heilsufarsleg áhrif“ er afspyrnu lélega orðalag, keimlíkt ensku: 

Negative health effect.

Orðalagið kemur frá Matvælastofnun, sjá hér. Svona orðalag er stofnanamállýska. Hún ber það með sér að fólk á helst ekki eða skrifa eins og almenningur, nauðsynlegt hefja sig upp yfir hann.

Og blaðamaður Vísis birtir þetta orðrétt, ekki sem tilvitnun heldur eins og hann hafi skrifað þetta sjálfur. Þar með er vitleysunni dreift út um allar jarðir. Einungis vantar að segja að þetta sé gullaldarmálfar.

Tillaga: Drekki hundar vatn í Geldingadal, éti snjó, eða sleiki þófa getur það skaðað heilsu þeirra.

3.

„En þeir sem ætla í eldgosaleiðangur á morgun þurfa að búa sig vel því það verður kalt á morgun.“

Fyrirsögn á ruv.is                                        

Athugasemd: Annað hvort er þetta fljótfærni eða blaðamaðurinn er óvanur skrifum. Hann hefði auðvitað getað skrifað svona:

En þeir sem ætla í eldgosaleiðangur á morgun þurfa að búa sig vel á morgun því það verður kalt á morgun.

En hann var svo klár að hann notaði „á morgun“ bara tvisvar. Ég velti því samt fyrir mér hvort ekki hefði verið vissara að endurtaka það þrisvar svo lesendur skildu nú almennilega hvað hann ætti við. 

Tillaga: En þeir sem ætla að skoða eldgosið á morgun verða að búa sig vel því þá verður kalt.

4.

„Rímið gossvæðið. Umferð bönnuð. Ný sprunga að myndast.“

Smáskilaboð til ferðamanna við Geldingadali kl. 12:10, 5.4.21.                                        

Athugasemd: Löggan kann ekki að skrifa. Þetta sést best í löggufréttum fjölmiðlanna sem margir blaðamenn asnast til að birta orðréttar.

Með smáskilaboðum á gossvæðinu í Geldingadölum skipar löggan okkur göngumönnum að „ríma“ gossvæðið en getur ekki druslast til að skrifa rétt. 

Og ég fékk einnig sendingu frá „112“, hver sem það nú er. Fyrirbrigðið „112“ kann ekki stafsetningu frekar en löggan.

Auðvitað datt mér ekki hug að fara af gossvæðinu enda var fyrirskipunin um allt annað. Göngumaður getur varla skilið hana nema bókstaflega. Stafsetning skiptir máli. Rangt stafsett orð getur valdið misskilningi. Dæmin eru mýmörg.

Jæja, en ég get svo sem nefnt fjölmörg orð sem ríma við orðið „gosssvæðið“. Hér er slatti:

Atkvæðið, bannsvæðið, bersvæðið, bjargræðið, blóðflæðið, brjálæðið, bráðræðið, einræðið, eldstæðið, forræðið, frjálsræðið, frumkvæðið, granstæðið, gullæðið, hafsvæðið, hagræðið, handklæðið, harðræðið, heilræðið, hjálpræðið, húsnæðið, jafnræðið, jarðnæðið, kaupsvæðið, kjaftæðið, landsvæðið, leiksvæðið, loftflæðið, látæðið, líkklæðið, lýðræðið, miðsvæðið, málæðið, siðgæðið, sjálfræðið, sjálfstæðið, skrifræðið, smáræðið, snarræðið, stjórnsvæðið, tilræðið, tjaldstæðið, tjaldsvæðið, vefsvæðið, verkstæðið, viðkvæðið, áklæðið, ákvæðið, áræðið, ódæðið, ónæðið,, úrræðið þingræðið, þorpstæðið.

Að vísu fékk ég aðstoð á vefsíðunni rímorðabók sem er einstaklega hjálpleg leirskáldum.

Hér er fyrripartur sem góðviljaður maður sendi mér:

Rímið Geldingadala gossvæðið, 
góðu bestu, afsakið ónæðið.

Og botni nú þeir sem geta. Munum samt að ríma er ekki sama og rýma og það gefur ansi marga möguleika.

Tillaga: Rýmið gossvæðið. Umferð bönnuð. Ný sprunga að myndast.

5.

„Brjálaðir út í Mourinho sem var gómaður við að ljúga um helgina.“

Fyrirsögn á dv.is.                                         

Athugasemd: Þegar talað er um að góma einhvern er átt við að sá hafi verið gripinn við eitthvað tiltæki. Vel má vera að maðurinn hafi logið og það vitnast. Betur fer á því að segja að hann hafi verið staðinn að ósannindum. Orðið lygi er svo þrungið neikvæðri merkingu að erfitt getur verið að draga það til baka.

Ekki er alltaf nauðsynlegt að kalla það lygi sem reynist ósatt. Samheitin eru mörg og ekki öll yfirgengileg. Nefna má ósannindi, blekkingu, uppspuna, fleipur, fals, bull, ímyndun, skrök, blaður, ýkjur, fjarstæðu, rangfærslur, getsakir, blekkingu, staðlausa stafi, þvælu, plat og jafnvel misskilning.

Erfitt er að átta sig á því hvað blaðamaðurinn á við með „lygum“. Fréttin er ekki vel skrifuð. Hún ber þess merki að blaðamanninum sé ansi heitt í hamsi út í þennan Mourinho og kunni ekki orð eins og nefnd voru hér að ofan.

Tillaga: Brjálaðir út í Mourinho sem var staðinn að ósannindum um helgina.