Sú önnur talsins - að mannfall aukist - á varðbergi gagnvar hálkublettum

Orðlof

Salíbuna

Orðið buna merkir oftast ’samfelldur straumur af vatni eða vökva (t.d. úr stút á katli eða kaffikönnu)’. En það er líka talað um að „renna sér í einni bunu“ á sleða, skíðum eða hjóli þegar farið er niður brekku án þess að stoppa. Þá er líka hægt að „fá sér salíbunu“ á sleða niður brekkuna eða jafnvel í strætó niður í bæ. 

Fyrri liðurinn í orðinu salíbuna á rót sína að rekja til danska lýsingarorðsins salig ‘sæll’ sem er líka notað til áherslu. Það merkir því bókstaflega ’sæluferð, áhyggjulaus ferð’ enda hefur salíbunan yfirleitt ekki annan tilgang en skemmtunina.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hún segir að verksmiðjan sé sú önnur talsins utan Íslands sem …“

Frétt á blaðsíðu 40 í Morgunblaðinu 19.10.23. 

Athugasemd: Atviksorðið talsins á ekki við þarna né heldur ábendingarfornafnið sá/sú. Betra er að segja að utan Íslands séu tvær verksmiðjur eða orða það eins og segir í tillögunni.

Í fréttinni segir:

Jiangsu Sailboat Petrochemical er staðsett í efnagarði Shenghong á einu stærsta efnavinnslusvæði í heiminum. 

Lýsingarorðið staðsettur er yfirleitt óþarft. Nóg er að segja: Verksmiðjan er í efnagarði …

Fréttin er hins vegar afar áhugverð.

Tillaga: Hún segir að þetta sé önnur verksmiðjan utan Íslands sem …

2.

„Þegar lögregla náði honum hóf hann hatursorðræðu gegn gyðingum.“

Frétt á blaðsíðu 44 í Morgunblaðinu 19.10.23. 

Athugasemd: Líklega fer hér betur á að nota sögnina að formæla.

Í fréttinni segir:

Í Þýskalandi hefur merkjanleg aukning verið á gyðingaandúð …

Einfaldara og eðlilegra er að segja að gyðingaandúð hafi aukist. Þegar „aukning“ verður á ýmsu er oft betra að segja að það aukist.

Í fréttinni segir:

… að ekki hefði verið hætta á sprengju heldur hefði þetta verið æfing í viðbragði við að rýma skólann. 

Þetta kallast hnoð. Skárra hefði verið að orða á þennan veg:

… að ekki hefði verið sprengjuhætta heldur hefði þetta verið æfing.

Nokkrar endurtekningar eru í fréttinni. Orðalagið „merki um aukna spennu“ er ofarlega í huga blaðamannsins. Hann notar það tvisvar og kallast slíkt nástaða.

Tillaga: Þegar lögregla náði honum formælti hann gyðingum.

3.

„Má búast við að mannfall aukist þegar lækningarvörur klárast.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Nafnorðastíllinn er orðinn afar algengur. Svo virðist sem yngri blaðamönnum finnst hann ósjálfrátt eiga betur við í fréttum.

Í fréttinni er ýmist talað um trukka, flutningabíla eða bíla. 

Tillaga: Búast má við að fleiri deyi þegar lækningarvörur klárast.

4.

„Aðstoð hefur þegar verið send til Kaíró í Egyptalandi og verið var að útbúa tuttugu flutningabíla með vistir við landamærastöðina Egyptalandsmegin í gær, sem samþykki hafði fengist fyrir hjá yfirvöldum í Ísrael, en nokkur fjöldi annarra flutningabíla bíður þess að fá samþykki.“

Frétt á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 20.10.23.

Athugasemd: Þetta er illskiljanleg langloka, fljótfærnislega skrifuð. Fréttin er um neyðaraðstoð á Gasa. Því vekur undrun að aðstoð hafi verið send til Kaíró, það er í hina áttina. 

Tvennt ættu blaðamenn að tileinka sér í starfi: nota punkt sem oftast og lesa fréttina yfir fyrir birtingu.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„32 er­lend­ir rík­is­borg­ar­ar hafa sent alþingi er­indi …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Blaðamönnum á Mogganum finnst ekkert að því að byrja málsgreinar á tölustöfum.

Tillaga: Þrjátíu og tveir er­lend­ir rík­is­borg­ar­ar hafa sent alþingi er­indi …

6.

„Það er ráðlegt að vera á varðbergi gagnvart hálkublettum sem geta myndast.“

Frétt/hugleiðingar veðurfræðings á vedur.is. 

Athugasemd: Þetta er ekki vel orðað. Orðalagið að vera á varðbergi hentar ekki í þessu sambandi. Betra er að segja hreint út að hálka geti myndast og þá skilja allir hvað átt er við, fólk gætir sín.

Sá sem er á varðbergi kallaðist fyrrum varðbergsmaður eða köguður.

Tillaga: Hálka getur myndast á vegum og gangstígum.

Skipta um starfsframa - handhafi viðurkenningar - forða slysum

Orðlof

Lindberg og Berglind

Kvenmannsnafnið Berglind er nokkuð algengt og það á sér svolítið sérstaka sögu. Það var ekki notað fyrr en eftir 1930 og sagan segir að hjón nokkur hafi ákveðið að skíra barn sitt í höfuðið á Lindbergh þeim sem fyrstur flaug yfir Atlantshafið árið 1927. 

Þegar barnið reyndist vera stúlka en ekki drengur kom auðvitað ekki til greina að nota nafnið beint og þá var því snúið við og stúlkan skírð Berglind.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þegar um­ferðin fór í gang milli sjö og átta í morg­un og menn fóru að leggja á þess­ar leiðir hérna aust­ur fyr­ir fjall þá lenda bara bíl­ar í vand­ræðum bæði á Hell­is­heiði og í Þrengsl­um.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ofangreint er haft eftir varðstjóra í löggunni. Hann kemst ekki vel að orði. Verra er að blaðamaðurinn sér það ekki. Málsgreinin hangir ekki saman. 

Í svona tilvikum hefur blaðamaðurinn um tvennt að velja: Skrifa það sem viðmælandi segir í óbeinni ræðu eða lagfæra orðalagið í beinni. 

Viðmælanda er enginn greiði gerður með því að hafa eftir honum illskiljanlegt orðalag, raunar er það honum og blaðamanninum til álitshnekkis.

Tillagan er mun skárri.

Tillaga: Þegar um­ferðin fór að þyngjast milli sjö og átta í morg­un lentu ökumenn í vand­ræðum bæði á Hell­is­heiði og í Þrengsl­um.

2.

„Skipti um starfsframa …“

Frétt á blaðsíðu 36 í Smartlandi Morgunblaðsins 13.10.23. 

Athugasemd: Starf er ekki það sama og starfsferill eða starfsframi. Fólk skiptir um starf en ekki er víst að því fylgi neinn frami. 

Þau störf sem maður hefur gegnt kallast einu nafni starfsferill. Hann breytist ekki nema með nýju starfi.

Starfsframi getur verið árangur í starfi, stöðuhækkun eða metorð.  

Tillaga: Skipti um starf …

3.

„Við hjá ÍSOR erum stoltir handhafar viðurkenningar Jafnvægisvogarinnar sem …“

Af Facebook síðu ISOR. 

Athugasemd: Hvernig er gengur það upp að vera „handhafi viðurkenningar“ í stað þess að hafa fengið viðurkenningu? Orðalagið er frekar asnalegt.

Má næst búast við því að stúdentinn verði „handhafi stúdentsprófs“ eða skáldið „handhafi bókmenntaverðlauna“.

Tillaga: Við hjá ÍSOR erum stolt að hafa fengið viðurkenningu Jafnvægisvogarinnar sem …

4.

„Það liggur í loftinu að sleppa nöglunum.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Frábær fyrirsögn enda merkingin augljós. Nauðsynlegt að hrósa blaðamanninum fyrir hana.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Múlaþing vill forða frekari slysum við Eggin í Gleðivík.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Æ, æ. Blaðamaðurinn klikkar á grundvallaratriði. Sögnin að forða merkir að koma undan, bjarga. Hana má ekki nota eins og gert er í tilvitnaðri málsgrein. Enginn ætlar að „bjarga slysum“ eða „forða þeim“.

Gott er að festa í minni orðalagið að forða lífi sínu. Það skilja allir og að enginn bjargar neinu með því að „forða slysi“.

Sagnorðið að forða hefur valdið fjölda manns vandræðum, blaðamönnum sem öðrum og umsjónarmanni  líka.

Tillaga: Múlaþing vill koma í veg fyrir frekari slys við Eggin í Gleðivík.

Stoppa við - tvö gullverðlaun - Brennisteinskvísl

Orðlof

Maður lifandi

Síðustu ár hafa reglulega komið hugmyndir um að breyta tungumálinu til að auka hlut kvenna og markvisst stefnt að því að orðið „maður“ tilheyri aðeins einu kyni. 

Íslensk tunga hefur þó notað orðið „maður“ yfir konur og karla frá örófi alda og ef konur ætla að afsala sér því tegundarheiti eru þær komnar út á hála braut. Setningar eins og 

„ekki nokkur lifandi maður trúir þessu“
„hverra manna er hún?“
„maður lifandi“ 
og að vera „gull af manni“ eiga þá bara við karla 

og þeir fá þessi orðatiltæki alveg gefins, pakkað inn af konum. 

Þóra Sveinsdóttir, „Hvor er meiri maður, hann eða hún.“ Grein á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 11.10.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Það er því ekki skrýtið að maður stoppi við og …“

Aðsend grein á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 9.10.23. 

Athugasemd: Greinilegt er að hér hefur greinarhöfundur blandað saman orðalaginu að staldra við og stoppa. Enginn „stoppar við“.

Eins og margir aðrir notar höfundurinn líkingar til að leggja áherslu á orð sín. Þær eiga ekki allar jafn vel við. Best er að sleppa þeim.

Út af fyrir sig er ágætt að tala um að lagður sé steinn í götu fyrirhugaðrar veglagningar. Þetta orðalag er hins vegar skrýtið:

Jæja, þá hefur enn annar tjaldhællinn verið rekinn niður í þessari vinnu.

Hælar eru nauðsynlegir til að halda uppi tjaldi. Þeim má vissulega líkja við áfanga í framkvæmdum. Hins vegar vandast málið fyrir lesendum þegar höfundurinn notar ókunnuglegar tilvísanir. Tjaldhæll er góður til síns brúks en hjálpar lesendunum ekkert, er aðeins hluti af gangslitlu orðaflóði.

Tillaga: Ekki er skrýtið þó maður staldri við og ….

2.

„700 manns hafa fallið í val­inn í Ísra­el …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Aldrei á að byrja málsgrein á tölustöfum. Regluna þekkja ekki blaðamenn Moggans en villan er frekar sjaldgæf í öðrum fjölmiðlum.

Tillaga: Um 700 manns hafa fallið í Ísrael.

3.

„Hún vann tvö gull­verðlaun á Ólymp­íu­leik­un­um …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Verðlaun er fleirtöluorð og samkvæmt fréttinni veit blaðamaðurinn það en hann er fljótfær, les ekki yfir fréttina fyrir birtingu. 

Í fréttinni segir:

And­ers­son var fremsta róðrar­kona Svíþjóðar um langt ára­bil og vann til að mynda til þrennra gull­verðlauna í kanó á Ólymp­íu­leik­um.

Hún vann tvö gull­verðlaun á Ólymp­íu­leik­un­um í Los Ang­eles árið 1984 og eitt til viðbót­ar á leik­un­um í Atlanta árið 1996.

Fyrri málsgreinin er rétt en ekki sú síðari. Fljótfærnin blaðamannsins bitnar á lesendum.

Í lokin stendur:

Þá varð hún heims­meist­ari árið 1993 …

Til hvers er atviksorðið „þá“? 

Hún varð heims­meist­ari árið 1993 …

Þetta er alveg nóg.

Tillaga: Hún vann tvenn gull­verðlaun á Ólymp­íu­leik­un­um ….

4.

„Ferðamenn í vanda við Skálafell.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Blaðamenn þurfa að vera nákvæmir í fréttum sínum, ekki síst í landafræðinni. Á hvaða Skálafelli lentu ferðamenn í vanda? Þaulvanur blaðamaður má ekki klikka á þessu.

Að minnsta kosti ellefu fjöll bera nafnið Skálafell samkvæmt korti Landmælinga:

1. Skálafell austan við Esju, skíðasvæðið.
2. Skálafell við Hellisheiði
3. Skálafell milli Hesteyrarfjarðar og Veiðileysufjarðar
4. Skálafell á Skorradalshálsi
5. Skálafell á Fellahlíð á Fljótsdalshéraði
6. Skálafell á Grjóthálsi milli Þverárhlíðar og Norðurárdals
7. Skálafell við Reykjanestá
8. Skálafell norðan Drápuhlíðarfjalls
9. Skálafell við Veiðivötn
10. Skálafell norðan Vindáshlíðar í Kjós
11. Skálafell á Fellsheiði vestan Lagarfljóts

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Þeir höfðu fest sig við Brennisteinskvísl og …“

Frétt á ruv.is og mbl.is. 

Athugasemd: „Brennisteinskvísl“ er hvergi til en á Mælifellssandi er lítil á eða lækur sem ber nafnið Brennivínskvísl.

Skáldaða örnefnið er í frétt á báðum fjölmiðlunum og í þeim er rætt við upplýsingafulltrúa Landsbjargar. Getur verið að hann hafi farið rangt með?

Alveg er það nú stórmerkilegt að flestir sem heyra um örnefnið Brennivínskvísl gleyma því aldrei.

„Brennisteinskvísl“ er ekki nærri því eins rismikið heiti enda hvergi notað. Aldrei myndi ég þora að vaða á með slíku nafni og varla aka yfir hana.

Þess ber þó að geta að síðar var villan leiðrétt á báðum fréttavefunum. Brennivínskvísl var það heillin.

Tillaga: Þeir höfðu fest sig við Brennivínskvísl og ….

Skútumaður kemur af fjöllum - hæðsta levelið - hótunarþegi

Orðlof

Ítarlegur og ýtarlegur

Ritháttur sumra orða í íslensku er allnokkuð á reiki. Eitt þeirra er lo. ýtarlegur eða ítarlegur og samsvarandi atviksorð.

Í fornu máli merkir ítur ávallt ’fagur’, t.d.: ítur postuli, og sömu merkingar er ítarlegur, t.d.: 

ítarlegur konungur;
ítarleg klæði;
klæðast ítarlega
og vera búinn ítarlega. 

Frá fyrri hluta 16. aldar eru kunn dæmi í íslensku um ao. ítarlega í merkingunni ’rækilega’. Trúlega er sú merking fengin úr dönsku [yderlig ’rækilegur’, lo., af yder-, skylt ísl. út og utar]. 

Á 17. og 18. öld. er oft ritað ýtarlega. Í nútímamáli rita þó sumir ítarlegur þegar lo. merkir ’rækilegur’ enda þótt hið forníslenska orð hafi aldrei haft þá merkingu. 

Forsenda þess að lo. ítarlegur (með í en ekki ý) fær merkinguna ’rækilegur’ er sú að þessu orði hefur slegið saman við tökuorðið ýtarlegur (‘rækilegur’) enda féllu í og ý saman í framburði. 

Þeir sem kjósa að skrifa ítarlegur í merkingunni ’rækilegur’ líta væntanlega svo á að um merkingarbreytingu (tökumerkingu) sé að ræða, merkingin sé fengin úr dönsku yderlig.

Umsjónarmaður hefur vanist því að skrifa ýtarlegur ‘rækilegur’ enda gerir hann ráð fyrir að hér sé tökuorð úr dönsku á ferð. Honum virðist merking styðja þá afstöðu. 

Íslenskt mál – 113. þáttur Jóns G. Friðjónssonar

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Skútumaður kemur af fjöllum varðandi 157 kíló af hassi.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Þegar sagt er að einhver komi af fjöllum er átt við að hann sé hissa. Hins vegar passar ekki vel að sjóarinn sem stígur á land „komi af fjöllum“; jafnvel þó hann sé forviða.

Blaðamaður á að velja orð og orðtök við hæfi. Varla er hægt að segja að fjallamaður sigli með vindi á leið upp á Heklu. Eða göngumaður sé á lensi.

Svo er það lýsingarorðið „varðandi“. Því má oft að skaðlaus sleppa. Forsetningin um er miklu betri.

Reglan er sú að skrifa einfalt mál og best fer á því að sleppa orðatiltækjum og málsháttum.

Tillaga: Skútumaðurinn veit ekkert um 157 kíló af hassi.

2.

„Við erum að spila á hæðsta leveli …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hár, hærri, hæstur. Þetta er eitt af grundvallaratriðunum.

Og hvar merkir orðið „leveli“? Hér flækist málið. Einhvers staðar hátt er spilaður fótbolti, kannski á einhverri hæð í fjölbýlishúsi eða uppi á Öskjuhlíð. Hvað veit ég?

„Leveli“ gæti verið útlenska. Þar sem „bloggbjóðandi“ kann ekkert í tungumálum er bölvað að blaðamaðurinn skuli ekki taka tillit til slíkrar fötlunar.

Tillaga: Við erum að spila uppi á Esju.

3.

„Raun­ar gæti arf­ur­inn verið mun um­fangs­meiri sé tekið til­lit til úti­stand­andi skulda.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Mikill munur er á skuldum og kröfum. Í fréttinni er það kölluðu skuld sem sá dauði hafði átt inni hjá öðrum. Slíkt kallast krafa.

Hafi maðurinn skuldað lækkar arfurinn sem því nemur því dánarbúið þarf að greiða þær áður enn röðin kemur að erfingjum. 

Á hinn bóginn hækkar arfurinn hafi einhver átt skuldað sáluga manninum peninga og væntanlega sér dánarbúið um að innheimta þá. 

Tillaga: Raun­ar gæti arf­ur­inn verið mun ­meiri sé tekið til­lit til úti­stand­andi krafna.

4.

„Þegar maður hótar einhverju á athugasemdaþræði er maður ekki augliti til auglitis við hótunarþegann og …“

Málið á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 2.10.23. 

Athugasemd: Orðið „hótunarþegi“ er líklega nýyrði og á við þann sem „þiggur hótunina“, með öðrum orðum sá sem er hótað. 

Enginn „þiggur“ ofbeldi. Fólk er til dæmis yfirleitt lamið að því forspurðu. 

Af kerskni má orða það svo að framboð ofbeldis sé sjaldnast í neinum tengslum við eftirspurnina.

Tillaga: Sá sem hótar á athugasemdaþræði stendur ekki augliti til auglitis við neinn og ….

5.

„Það fylgja því auknar áskoranir að búa á eyju.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 4.10.23. 

Athugasemd: Lýsingarorðið aukinn er tískuorð. Vinsælla er að tala um aukið þetta eða hitt frekar en meira af þessu eða hinu eins og óbreytt alþýða manna orðar það.

Aukinn er lýsingarorð sem sjaldnast er stigbreytt. Enginn talar um auknari eða auknustu áskoranirnar. 

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„3,3 stiga skjálfti við Krýsuvík.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Gott hjá blaðamanni Moggans. Hann talar um þriggja stiga skjálfta, ekki skjálfta „sem mælist 3,3 að stærð“ eins og blaðamenn orða það flestir um þessar mundir. Þora líklega ekki að gera eins og Moggamaðurinn. 

Jarðskjálftar stigmagnast, því meiri sem þeir eru þeim mun hærra mælast þeir stigakvarða. Svona rétt eins og með hitastigið úti („hitatölurnar“ eins og veðurfræðingarnir orða það).

Tillaga: Engin tillaga.