Reynslumikill, mannrán á dreng og gefur breytilegar vindáttir

Orðlof

Kansellístíll

Ritmál með sérstökum blæ, hvað orðnotkun og málskipan varðar, sem þróast hefur meðal (a.m.k. sumra) opinberra starfsmanna og birtist m.a. í lagafrumvörpum, greinargerðum, úrskurðum, stjórnvaldsbréfum og annars konar rituðu máli sem kemur frá (sumum) opinberum stofnunum.

Orð úr stofnanamáli þykja oft klaufaleg sé um nýyrði að ræða, stirð og jafnvel illskiljanleg. Um fagorð er að ræða sem mikilvægt er að séu skýr og auðskiljanleg og falli vel að íslensku máli. 

Íðorðabankinn.  

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hornstrandirnar lokka mann að sér.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Nokkur munur getur verið á því að lokka eða laða. Fjöllin laða mig til sín eða að mér, þau geta líka lokkað mig til sín.

Sögnin að laða merkir að hæna einhvern að sér, draga að, seiða til sín. Oft er talað um að einhver eða eitthvað sé aðlaðandi. Oftast er talað um aðlaðandi fólk.

Sögnin að lokka, getur merkt að freista, ginna, tæla eða álíka. Stundum er talað um að eitthvað sé lokkandi sem þarf ekki að vera það sama og aðlaðandi.

Fyrirsögnin hefði verið skárri ef þremur síðustu orðunum hefði verið sleppt. Sjá tillöguna.

Sumt er furðulega skrifað í fréttinni. Þetta er til dæmis óskiljanlegt:

Það er ómetanlegt að vera manneskja í þessu umhverfi.

Og hvað er átt við með þessu?

Ég tapaði einstaklingseðlinu á þessum stað. 

Skyndilega er Erla nefnd til sögunnar og ekkert sagt hvernig hún tengist þeim sem greinin fjallar fyrst og fremst um. Enginn les yfir og leiðbeinir blaðamanninum.

Tillaga: Hornstrandir lokka.

2.

„Þeir reynslumestu gætu lagt landsliðsskóna á hilluna.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 13.9.21.                                     

Athugasemd: Hér fer ágætlega á því að nota lýsingarorðið reyndur en síður reynslumikill.

„Reynslumikill“ er orðið að tískuorði um þessar mundir og í langflestum tilvikum dugar reyndur. Ég gúgglaði og fékk þetta:

1. Reynslumikill markvörður
2. Reynslumiklir tónlistarmenn
3. Reynslumiklir leikmenn
4. Reynslumiklir oddvitar
5. Reynslumikill dómari
6. Reynslumikill fasteignasali
7. Reynslumikið fólk
8. Reynslumikill ráðgjafi
9. Reynslumikill birtingarstjóri
10. Reynslumikill klippari

Oftast er orðið „reynslumikill“ notað í tengslum við lýsingar íþróttablaðamanna á leikmönnum í boltaliðum. Því miður les enginn yfir það sem íþróttablaðamenn skrifa. Þeir eru því miður farnir að skrifa eins og óðamála fótboltamenn eftir leik.

Tillaga: Þeir reyndustu gætu lagt landsliðsskóna á hilluna.

3.

„Yfirvöld á Ítalíu rannsaka nú meint mannrán á dreng sem …“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Þetta er kjánaleg setning. „Mannrán á dreng“. Hvernig er hægt að vera svo dómgreindarlaus að skrifa svona. Enginn skrifar „flugrán á flugvél“, „bílþjófnaður á bíl“, sauðaþjófnaður á sauðkind“ og svo framvegis.

Tillaga: Yfirvöld á Ítalíu rannsaka nú meint rán á dreng/barni …

4.

„53,2% svarenda kváðust andvíg útbreiðslu íslams …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 14.9.21.                                     

Athugasemd: Blaðamenn á Mogganum vita ekki að aldrei skal byrja málsgrein á tölustöfum. Það er hvergi gert (nema á Mogganum). Jafnvel allir íslenskufræðingar eru sammála um þetta. 

Svo er það hitt sem þó er ekki umfjöllunarefni þessa pistils hvers vegna umburðalyndi Íslendinga sé svo lítið að þeir telji sig þurfa að taka afstöðu gegn einstökum trúarbrögðum. Ef til vill er skemmra í öfgarnar hjá íslenskri þjóð en margir vilja vera láta.

Tillaga: Meira en helmingur svarenda, 53,2%, er andvígur útbreiðslu íslams …

5.

„Alls voru 21 inni í námunni þegar loftveggir hennar gáfu skyndilega undan 14. ágúst.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 14.9.21.                                     

Athugasemd: Með vinsemd er hægt að skilja þessa málsgrein. Hún er engu að síður afar slæm. 

Tuttugu og einn maður var í námunni, alls var 21 maður í námunni …

Gera má ráð fyrir að þeir sem voru í námunni hafi verið menn. Stíllaust er að sleppa þeirri staðreynd.

Orðið „loftveggir“ er ekki til. Veggur er hlið húss, að utan og innan. Loft á hér við þak að innanverðu. „Þakloft“ er álíka vitleysa sem og „veggloft“. Hins vegar er orðið „loftveggir“ ekki með öllu óþekkt en afar sjaldgæft og vart eru til marktækar heimildir um það.

Orðasambandið „gefa undan“ er ekki til en gæti verið samsláttur við að láta undan sem merkir til dæmis að gefa eftir. Hvorugt á hins vegar við hér. Betra er að orða það þannig að þakið í námugöngunum hafi brostið og hrunið 

Tillaga: Tuttugu og einn maður var í námunni þann 14. ágúst þegar þak hennar brast skyndilega og hrundi.

6.

„Árið 1983 urðu þáttaskil í lífi Jóns B. og fjölskyldu hans er Jón B. var ráðinn til …“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 14.9.21.                                     

Athugasemd: Ein fróðlegasti pistillinn í Morgunblaðinu nefnist Dægradvöl og fjallar hann um fólk sem á stórafmæli og birt er ættartré þess sem um er rætt hverju sinni. Oftast er hann vel skrifaður.

Dálítil fljótaskrift er á ofangreindri málsgrein og er nafn mannsins tvítekið í sömu málsgreininni svo úr verður nástaða. Slíkt er aldrei gott og hefði blaðamaðurinn átt að lesa betur yfir skrif sín.

Tillaga: Árið 1983 urðu þáttaskil í lífi Jóns B. og fjölskyldu hans er hann var ráðinn til …

7.

„Vind­ur flesta daga skap­leg­ur og munu nokkr­ar smá­lægðir gera sig lík­lega í nágrenni við landið sem aft­ur gef­ur breyti­leg­ar vindátt­ir.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Ofangreint er haft eftir veðurfræðingi og skilst ekki. Stundum er talað um skaplegt veður en sjaldgæft er rekast á orðlagið „skaplegur vindur“ sem skilst varla.

Lýsingarorðið skaplegur merkir það sem má una við, sætta sig við. Hvassviði með rigningu á ekki við alla. Þá er talað um slagveður sem er frekar óvinsælt hjá kellingum á öllum aldri og af báðum kynjum en slíkar vilja sól og „næs“ veður allan ársins hring. Slíkt er ekki í boði á ísa köldu landi.

Hannes Hafstein hvatti fólk til dáða og orti:

Ég vildi óska, það yrði nú regn
eða þá bylur á Kaldadal, 
og ærlegur kaldsvali okkur í gegn 
ofan úr háreistum jöklasal. 

Þurfum á stað, þar sem stormur hvín
og steypiregn gerir hörund vott. 
Þeir geta þá skolfið og skammast sín, 
sem skjálfa vilja. Þeim er það gott. 

Þetta var nú nauðsynlegur útidúr því kosningar eru í nánd og fjölmargir stjórnmálaflokkar lofa öllu fögru og vantar einungis að lofað sé betra veðri. 

Skaplegur vindur er merkingarlaust orðalag.

Hvaða merkir að „smálægðir gera sig líklega“? Varla að smálægðirnar séu líklegar til að hverfa, líklegar til að sameinast, líklegar til að stækka eða líklegar til að fara til tunglsins.

Veðurfræðingurinn er ekki einu sinni fræðilegur, hann bullar bara. Svo segir hann að eitthvað „gefur breytilegar vindáttir“.

Blaðamaðurinn hefur þetta orðrétt eftir en ólíklegt er að hann skilji tilvitnunina frekar en aðrir. Engu að síður hljómar hún sennilega enda fræðingur sem talar og því ber að bugta sig og beygja fyrir merkingarlausu stofnanamáli sem byggist á ensku orðalagi.

Hér er tilraun til að færa torfið yfir á alþýðumál en vera kann að með því fari merkingin út og suður eins og vindurinn sem fylgir smálægðunum.

Tillaga: Ekki mun verða hvass næstu daga. Nokkrar smálægðir eru á leið til landsins og með þeim mun gjóla úr ýmsum áttum.