Mikilvægi þess - mikilvægi þess - mikilvægi þess

Orðlof

Einhver

Óákveðna fornafnið einhver stendur oft með nafnorði og merkir þá ’ótiltekinn’, t.d. þegar sagt er „Það kom einhver maður og sótti böggulinn“. 

Nú eru sumir farnir að nota þetta orð á nýstárlegan hátt og segja t.d. „Ég kem eftir einhverja fimm daga“ eða „Launin hækkuðu um einhver þrjú prósent“. 

Í dæmum af þessu tagi merkir einhver því ’um það bil, hér um bil’;. Enn virðist þessi notkun einskorðast við talmál og fornafnið kemur undarlega fyrir sjónir í þessu samhengi. 

Mætti láta sér detta í hug að þarna gætti áhrifa frá ensku því þar getur fornafnið some ’einhver’ staðið í svipuðu umhverfi.

Orðaborgar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… því ekki er hún bara að draga úr mikilvægi þess sem ráðherra sagði um tillögurnar 15 heldur er um leið gert lítið úr tillögunum og mikilvægi þess að tekið verði á málum.“

 Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 1.8.23. 

Athugasemd: Svona er kallað nástaða eða klifun. Höfundurinn sér hana ekki. Jafnslæmt er þó orðalagið „mikilvægi þess“ sem er afar flatt og ómerkileg og hrikalega ofnotað.

Örstuttu síðar skrifar greinarhöfundur:

Því varla er ann­ar til­gang­ur með grein­inni en að gera lítið úr mikil­vægi þess að virkja á Vest­fjörðum. 

Kemur ekki á óvart að þrisvar í einni grein sé hoggið í sama knérunn ef svo má segja.

Þetta er hins vegar „letihaugstalsmáti“ þeirra sem skrifa stílausan texta, fastir í kansellístíl og nenna ekki að orða hugsun sína skýrar.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Þorvaldur sagði að ef það gýs í öskjunni þá geti orðið gjóskufall um allt land ef gosið er stórt.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Berum saman tilvitnunina úr DV og tillöguna. Í fréttinni sem blaðamaðurinn tekur úr Morgunblaðinu segir:

Síðast gaus í Torfajökli 1477 og mynduðust Laugahraun og Námshraun þá.

Orðaröðin skiptir máli. ’Þá’ er þarna atviksorð en er á röngum stað. Ætti að vera: 

Síðast gaus í Torfajökli 1477 og þá mynduðust Laugahraun og Námshraun.

Hins vegar vantar aðalatriðið í frétt Moggans sem og endursögnina í DV og það er sú staðreynd að árið 1477 gaus á meira en 60 km langri sprungu sem náði allt frá Bárðarbungu, um Veiðivötn og suður fyrir Landmannalaugar. Þá urðu Veiðivötn til, einnig Ljótipollur, Námshraun og Laugahraun runnu og fleira mætti nefna. Sumir blaðamenn hætta í miðjum klíðum af því þeir vita ekki meira eða nenna ekki að afla sér frekari upplýsinga.

Tillaga: Þorvaldur sagði að yrði stórt gos í öskjunni gæti fallið gjóska um allt land.

3.

„… og að þar hafi til dæmis gosið 870 en þá fór gjóska til vesturs og þakti svæðið frá Reykjanesskaga og alveg að Bárðarströnd.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Ef þetta er talmál jarðfræðings þyrfti hann að vanda sig betur. Ekki er öllum blaðamönnu treystandi til að skilja eða koma hugsuninni óbrenglaðri til lesenda. Margir skilja ekki muninn á talmáli og ritmáli.

„Bárðarströnd“ er ekki til. Barðaströnd er á Vestfjörðum, ströndin frá Vatnsfirði að Sigluneshlíðum.

Gjóska er nafnorð og merkir laus gosefni, aska og kvikuslettur. Gjóska fer ekkert, hún berst með vindi.

Í fréttinni segir:

En hvað varðar Torfajökul er hann virk eldstöð og þetta er stærsta eldstöð landsins sem býr til öflugt sprengigos. 

Dálítið óviðkunnanlegt er að persónugera náttúru landsins. Torfajökull býr ekkert til. Þarna hefði farið betur að segja:

Torfajökulsaskjan er virk eldstöð og er stærsta eldstöð landsins og þar getur orðið öflugt sprengigos.

Þegar er rætt um Torfajökul er yfirleitt átt við Torfajökulsöskjuna en í henni getur orðið öflugt sprengigos. Síðast gerðist það árið 877 (ekki 871) er gaus í Vatnaöldum og eldsprungan frá Bárðarbungu náði inn í áhrifasvæði Torfajökuls (það er öskjunnar) og þar gaus. Landnámslagið er því tvískipt, hið dökka er úr Vatnaöldum en ljósleit aska kom úr gosi nálægt Hrafntinnuskeri og þar er miðja öskjunnar.

Tillaga: … og þar hafi gosið árið 877 og féll gjóskan til vesturs og norðurs, allt frá Reykjanesi vestur á Barðaströnd.

4.

„Við hjá Bill.is erum sérfræðingar þegar kemur að bílum!“

Auglýsing á Facebook.

Athugasemd: Þessu trúi ég ágætlega en stundum verður manni orðfall „þegar kemur að auglýsingum“. Berum saman tilvitnunina og tillöguna sem er nokkuð skárri.

Tillaga: Við hjá bill.is erum sérfræðingar í bílum!.

5.

„… á hluthafafundi bankans sem fram fór í síðustu viku.“

Frétt á blaðsíðu 1 í viðskiptablaði Morgunblaðsins 2.8.23.

Athugasemd: Aðalfundurinn var í síðustu viku, óþarfa málalenging að segja hann hafi „farið fram“. Spyrja má hvort eitthvað mikilvægt hafi tapast í tillögunni sé hún borin saman við tilvitnunina?

Tillaga: … á hluthafafundi bankans í síðustu viku..

6.

„Hún sýndi meðal annars mynd af öllum fötunum saman og þau tóku allt rúmið hennar.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Hvorki föt, ábreiða eða rúmföt „taka“ rúm. Þau þekja það.

Tillaga: Hún sýndi meðal annars mynd af öllum fötunum og þöktu þau rúmið hennar.

7.

„37 ára karl­maður og 33 ára kona frá Zurich í Sviss …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Af hverju leyfir Mogginn blaðamönnum sínum að byrja málsgreinar á tölustöfum? Það er hvergi gert og málfræðingar hér á landi og annars staðar mæla gegn því. Af hverju? Gúglaðu það!

Tillaga: Þrjátíu og sjö ára karl og þrjátíu og þriggja ára kona frá Zurich í Sviss …

Holur í hönnuninni - brú yfir sýki - sitjandi forseti

Orðlof

Biðgreiðslukort og staðgreiðslukort

Þegar farið var að nota kort til að greiða fyrir vörur og þjónustu ekki síður en reiðufé og ávísanir voru þau ýmist kölluð greiðslukort eða þau voru kennd við kortafyrirtækin sem gefa þau út. 

Það dugar þó ekki alltaf til því kortin eru tvenns konar, kreditkort og debetkort. 

Menn sætta sig misvel við þessa blendinga jafnvel þótt orðin kredit og debet sé viðurkennd hugtök í bókfærslu og bankaviðskiptum. 

Þess vegna hefur verið lagt til að kalla þessi kort biðgreiðslukort og staðgreiðslukort í samræmi við hlutverk þeirra. 

Einnig hefur verið stungið upp á orðinu krítarkort um kreditkort enda eru þau notuð til þess að kaupa eitt og annað „upp á krít“ eins og stundum er sagt, þ.e.a.s. ’út í reikning’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í reglu­bók­inni kem­ur fram að spil­ar­ar skuli ekki klæðast skóm sem eru með opna tá og telj­ast nú Crocs vera í sama flokki vegna hol­anna í hönn­un­inni.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvað eru „holur í hönnuninni“? Mynd með fréttinni sýnir skó með götum yfir rist og á hliðum. Varla er blaðamaðurinn svo illa áttaður að hann segi göt vera holur?

Hvað er átt við orðalaginu „opin tá“? Eftir myndinni að dæma er fremst hluti skóna, táin, ekki opin.

Lesandinn skilur ekki fréttina og blaðamaðurinn reynir ekki að skýra út orðalagið og hann beinlínis eyðileggur fréttina. Að vísu er hún frekar ómerkileg.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Stjórn­ar­formaður breska bankans NatWest, How­ard Davies, hef­ur til­kynnt að bank­inn muni setja á fót sjálf­stætt eft­ir­lit til að rann­saka til­drög þess að bank­inn lokaði fyr­ir­vara­laust bankareikningi Nigel Farage í bank­an­um.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Nástaðan í málsgreininni er æpandi. Fjórum sinnum kemur fyrir orðið „banki“. Því miður er þetta ekki allt því málsgreinin afar illa samin.

Orðalagið „setja á fót sjálfstætt eftirlit“ er beinlínis rangt. Líklegast er að bankinn munu láta rannsaka þetta tiltekna atvik. Eftirlit er ekki rannsókn. Þetta gengur ekki upp: „eftirlit til að rannsaka“.

Af hverju ekki að nota hvers vegna í stað „tildrög þess“. 

Mikilvægt er að blaðamenn fjölmiðla kunni hrafl í íslensku, ekki er nóg að þeir séu góðir í ensku. Orðalag á ensku eða öðrum tungumálum á ekki að þýða samkvæmt orðanna hljóðan á íslensku. Hugsunin skiptir öllu.

Tillaga: Howard Davis stjórn­ar­formaður breska bankans NatWest hefur tilkynnt að rannsakað verði hvers vegna reikningi Nigel Farage var lokað fyrirvaralaust.

3.

„Borgin kosti til gerð sleppisvæðis við Kalkofnsveg, kostnað við flutning einnar brúar yfir sýki við götuna ...“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Ekki veit ég hvað „sleppisvæði“ merkir en er nokkuð viss um að við Kalkofnsveg er sjógönguseiðum ekki sleppt né heldur er þar sauðfé sleppt á fjall.

Svo er það þetta með sýkina. Eflaust bráðsnjallt að yfirvinna sjúkdóma með brú. Við nánari umhugsun gæti verið að blaðamaðurinn rugli saman tveimur orðum; sýki og síki. Merkingar þeirra eru gjörólíkar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Um helmingur þeirra er kominn á eftirlaunaaldur og sitjandi forseti er áttræður …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Orðalagið er svo rangt sem mest má vera. Á íslensku tölum við um núverandi forseta. Á ensku er hann nefndur „sitting president“. Grátlegt er að blaðamenn á Ríkisútvarpinu fái að skrifa svona átölulaust.

„Sitjandi forseti“ merkir ekkert annað á íslensku en að maðurinn sitji sem er andstæðan við standandi forseta.

Fyrir nokkru var hér vísað í ummæli Guðrúnar Kvaran sem segir í grein um málfar í stjórnsýslu og á það einnig vel við um fjölmiðlafólk:

Ýmsir þeirra sérfræðinga, sem vinna við skýrslugerð af ýmsu tagi, eru menntaðir erlendis. Þeir hugsa margir um sérsvið sitt á máli þess lands sem þeir lærðu í og skrifa oftast um það á sama máli. Orðin í skýrslunum eru að vísu íslensk en setningaskipan og form er erlent. 

Enskan er lævís og lipur, svo vitnað sé í kunnan bókartitil. Allir þykjast kunna ensku en vandinn snýr að því að koma henni til skila á íslensku án þess að valda tjóni á málinu. „Sitjandi blaðamaður“ Ríkisútvarpsins sem skrifaði ofangreinda tilvitnun ætti að hafa þetta í huga.

Tillaga: Um helmingur þeirra er kominn á eftirlaunaaldur og núverandi forseti er áttræður ….

5.

„Skea er þekktur fyrir að hafa bjartsýnna viðhorf til loftslagsbreytinga en starfsbræður sínir.“

Frétt á á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 31.7.23. 

Athugasemd: Þarna á að standa starfsbræður hans. Lakara er þó að í fréttinni kemur hvergi fram í hvaða starfsgrein Jim Skea starfar og því er óljóst hverjir starfsbræður hans eru. Skea gæti starfað á hjólbarðaverkstæði, gjafavöruverslun, framleitt salernispappír eða verið verðbréfamiðlari. 

Með því að gúgla manninn kemur í ljós að hann er hámenntaður og hefur sérhæft sig í loftlagsbreytingum. Líklega hefur hann ekki eins miklar áhyggjur af þeim eins og margir aðrir rannsakendur.

Hitt telst slök blaðamennska ef frétt er ekki nógu upplýsandi og lesandinn þarf að leita annarra heimilda til að skilja hana. 

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Leiðtogar Afríkuríkja hafa gefið herforingjastjórninni í Níger vikufrest til þess að láta af hendi völd í landinu.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 31.7.23. 

Athugasemd: Þetta er illa skrifuð málsgrein og tillagan lítið skárri. Her „lætur ekki af hendi völd“ heldur leggur þau niður.

Eftirfarandi hefði átt að orða betur: 

• Hóta löndin því að beita afli gegn landinu …
• Er þetta þriðja valdaránstilraunin á þremur árum sem snýr að lýðræðislega kjörnum forseta landsins.
• … en þurftu að flýja vegna táragass sem var á þá beitt. 
• Franska ríkið hefur fordæmt innbrotstilraunina og varað við því að það muni hefna sín ef …
• Níger er staðsett á Sahel-beltinu í Vestur-Afríku. 
• … en síðan þá hafa fimm valdarán verið framin í landinu, að þessu meðtöldu, og enn fleiri misheppnast. (Valdarán og misheppnuð valdarán)
• Þessi tiltekna valdaránstilraunin er viðbragð við „rýrnun öryggisástands“ landsins í sambandi við blóðsúthellingar Jihadista. 
• Níger er í sjöunda sæti á lista Alþjóðakjarnorkumálastofnunar um úraníum-framleiðendur heims en er samt sem áður meðal fátækustu landa heims. 

Blaðamaðurinn hefði átt að láta einhvern lesa yfir fréttina fyrir birtingu. 

Tillaga: Leiðtogar Afríkuríkja hafa gefið herforingjastjórninni í Níger vikufrest til að leggja segja af sér.

7.

„Talibanar segja tónlist valda siðferðisspillingu.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Hvort spillir tónlist siðferði eða valdi siðferðisspillingu? Um það skal ekki rætt hér. 

Hitt er þó hafið yfir allan vafa að betra er að nota sagnirnar frekar en hjálparsagnir með „nafnorðasögnum“.

Tillaga: Talibanar segja tónlist spilla siðferði.

Sukku undir yfirborð vatns - téð atvik var eitthvað - gildi þess að starfa

Orðlof

Billjón

Orðið billjón merkir: milljón milljónir. Í Bandaríkjunum, Kanada og Frakklandi merkir billion hins vegar þúsund milljónir sem við köllum milljarð.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við bálfarir í fjölmiðlum

1.

„Fjögurra er leitað eftir að bílar sem þau voru í sukku undir yfirborð vatnsins.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Sögnin að sökkva merkir að fara í kaf, oftast vatn. Það sem sekkur fer að sjálfsögðu undir yfirborð vatnsins, ekki þarf að taka það fram.

Á vef CNN sem er líklega heimild fréttarinnar stendur:

The two missing children were passengers in a vehicle that became submerged under water in West Hants …

Á góðri íslensku þýðir þetta að bíll hafi farið á kaf ekki að hann hafi „sokkið undir yfirborð vatnsins“. Annað hvort er blaðamaðurinn ekki betur að sér í íslensku eða hann hafi verið að flýta sér. 

Fréttin er illa skrifuð. Hér eru dæmi:

Rýmingu var hrint af stað í nágrenni …

Hann segir vart hægt að ímynda sér þær skemmdir sem hafa orðið á heimilum.

Mikið hefur borið á rafmagnsleysi …

Svona fréttaskrif eru slæm.

Tillaga: Fjögurra er leitað eftir að bílar lentu í flóðinu.

2.

„Téð atvik var eitthvað sem ekki hefur sést áður …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Ansi er þetta nú tilgerðarlega orðað. Téður er lýsingarorð sem merki umræddur, umtalaður, fyrrgreindur og svo framvegis. Skárra er að orða þetta svipað og í tillögunni.

Orðalagið bendir til að blaðamaðurinn sé óreyndur skrifum. Hann gerir ekki greinarmun á talmáli og ritmáli. Hvað merkir; „eitthvað sem …“?

Fréttin er hroðvirknislega skrifuð, þrisvar er sagt frá sama „atviki“ eins og það er orðað.

Tillaga: Þetta hefur ekki sést áður …

3.

„Lokað verður fyrir aðgengi að gosstöðvunum við Litla-Hrút klukkan sex í kvöld eftir að erfiðlega gekk að hafa stjórn á fólki á svæðinu í gær.“

Frétt á Vísi.is. 

Athugasemd: Eðlilegra er að orða þetta eins og segir í tillögunni.

Tillaga: Lokað verður fyrir aðgengi að gosstöðvunum við Litla-Hrút klukkan sex í kvöld því erfiðlega gekk að hafa stjórn á fólki á svæðinu í gær.

4.

„Það eru ennþá þrjár eða fjórar vikur í að tímabilið hefjist, það eiga hlutir eftir að gerast þangað til þá, klárlega“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Blaðamenn á DV verða að vanda sig, gera greinarmun á rituðu máli og töluðu. Berum saman tilvitnaða málsgrein við tillöguna. Hún er skárri.

Orðið „það“ getur verið persónufornafn, nafnorð og jafnvel samtengin. Stundum er það nefnt aukafrumlag sem mörgum þykir ferlega ljótt og forðast sem heitan eldinn.

Ritað mál getur batnað mikið ef sleppt er að notað „það“. Skrifarinn þarf  þá að umorða sem er oft til mikilla bóta hafi hann á annað borð þokkalegan skilning á íslensku máli.

Atviksorðið „klárlega“ er klárlega ofnotað í fjölmiðlum. Í málsgreininni í DV er hægt að sleppa því án þess að merking hennar breytist.

Tillaga: Enn eru þrjár eða fjórar vikur þangað til tímabilið hefst og örugglega á margt eftir að gerast þangað til.

5.

„Gildi þess að starfa í björgunarsveit.“

Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 25.7.23.

Athugasemd: Svona slæm fyrirsögn eyðileggur annars ágæt grein. Þetta er flatneskja, ekki lýsandi fyrir efni hennar og vekur ekki áhuga lesandans. Tillagan er skárri, ætti að vekja athygli sem hlýtur að vera áhugamál allra höfunda.

Svo er það orðalagið: Gildi hvers? Þetta er önnur útfærsla á alræmdu orðalagi: „Mikilvægi þess“ er oft sagt og skrifað í fjölmiðlum. Mikilvægi hvers?

Hér skal fullyrt að svona er „letihaugaorðalag“, notað þegar skrifarinn nær ekki að lýsa umræðuefninu og dettur ofan í það sem nefna má afbrigði af kansellístíl, og það er ekki hól.

Fjölmargir eldri blaðamenn vita að fyrirsögn er eitt af aðalatriðunum í frétta- og greinaskrifum. Hitt sem skiptir máli er upphaf greinar, millifyrirsagnir og mynd. Færri og færri kunna listina að skrifa grípandi fyrirsögn. 

Tillaga: Rjóminn þeyttur í björgunarsveit.

Raðfrumkvöðull - upptaka af dauðdaga - forgangsraða orðspori sínu

Orðlof

Seiva

Vista er gömul sögn í málinu, skyld sögninni vera, og merkti ’koma einhverjum til dvalar’ á ákveðnum stað. 

Um miðjan níunda áratuginn var hún tekin upp í tölvumál og gefin ný merking, en þó vissulega skyld þeirri eldri; ’geyma skrá á diski’. 

Áður hafði slettan seiva (sbr. ensku sögnina save) verið notuð í þeirri merkingu í nokkur ár.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Raðfrumkvöðullinn Elon Musk upplýsti …“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 17.7.23. 

Athugasemd: Hvað er „raðfrumkvöðull“? Er það maður sem er frumkvöðull oftar en einu sinni. 

Á orðaneti Árnastofnunar eru þessi samheiti nefnd: Brautryðjandi, forgöngumaður, forsprakki, forvígismaður, frumherji, hvatamaður og upphafsmaður.

Spyrja má: Þarf að gera greinarmun á þeim sem er frumkvöðull á einu sviði og þeim sem er reynist vera frumkvöðull aftur og aftur?

Nokkrir erlendir vefir eru með sömu frétt og Mogginn en í fljótu bragði gat ég ekkert séð neitt um „raðfrumkvöðulinn“ Elon Musk. Dreg því þá ályktun að orðið sé uppfinning blaðamanns Moggans.

Tillaga: Elon Musk upplýsti …

2.

„Á sama tíma eru eþíópískir þjóðdansar dansaðir …“

Frétt á blaðsíðu 29 í Morgunblaðinu 18.7.23.

Athugasemd: Skelfing flatt og ómerkilegt er að segja að dansar séu dansaðir, stökk stokkin, göngur gengnar og svo framvegis. 

Í fréttinni er sagt frá skemmtilegum atburðum víða um heim og fylgja myndir. Blaðamaðurinn er fljótfær, ekki einu sinni heldur tvisvar. Hann les ekki yfir frétt sína.

Tillaga: Á sama tíma eru eþíópískir þjóðdansar sýndir ….

3.

„Skemmti­ferða­skip slitnaði frá bryggju í miklum vindi.“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd:  Fyrir nokkrum árum hefði ofangreind málsgrein verið orðuð eins og segir í tillögunni. Veðurfræðingar tala sífellt um mikinn vind og lítinn vind. Þeir eru hættir að nota orð eins og hvassviðri eða hægviðri. Áróður veðurfræðinga hefur haft áhrif á blaðamann Vísis. Það er slæmt.

Í fréttinni er endurtekið að skipið hafi losnað frá bryggju „vegna vinds“.

Í fréttinni segir:

Enginn slasaðist í atvikinu sem hefur þó vakið nokkurn óhug.

Þarna hefði mátt sleppa feitletraða orðinu og hefði merkingin málsgreinarinnar ekkert breyst.

Tillaga: Skemmti­ferða­skip slitnaði frá bryggju í hvassviðri.

 

4.

„Fundu upp­töku af dauð­daganum en ekki líkið.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Skrýtið orð „dauðdagur“. Ekki finnst það í orðabók.Hins vegar er til dauðadagur, dauðadægur, endadægur, dánardagur, dánardægur, banadægur, endadægur. Öll orðin eiga við andlát eða dauða. Ekkert þeirra er hægt að nota sem dauði eða andlát.

Af tilvitnuðu orðunum má draga þá ályktun að blaðamaður Vísis sé ekki vanur skrifum og hafi ekki traustan orðaforða til að styðjast við. Annars hefði hann skrifað svipað og segir í tillögunni.

Í fréttinni segir:

Upptakan hélt áfram og sýndi að bát hans hvolfdi út af öflugum straumi sem kom frá jöklinum.

Feitletruðu orðin geta þarna merkt að hann bátunum hafi hvolft vegna straumsins. Þau geta einnig merkt að báturinn hafi ekki verið í straumnum heldur nálægt honum (dæmi: hann var á sjó grunnt út af landi). Sé hið fyrrnefnda rétt hefði verið skárra að skrifa:

Upptakan hélt áfram og sýndi að bát hans hvolfdi í öflugum straumi sem kom frá jöklinum.

Mörgum blaðamönnum veitti ekki af aðstoð þeirra reyndari en slæmt er ef hún er ekki í boði.

Tillaga: Fundu upptöku af banaslysinu en ekki líkið.

5.

„Fyr­ir tveim­ur árum leiddi rann­sókn í ljós að lög­regl­an hafði kerf­is­bundið forgangsraðað orðspori sínu frem­ur en að fletta ofan af mál­um.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvernig er hægt að „forgangsraða orðspori“ og í ofanálag kerfisbundið? Orðalagið er kjánalegt, óskiljanlegt og óboðlegt á vef Morgunblaðsins.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Leituðu að jarðsýnum við Lambahraun.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 20.7.23.

Athugasemd: Hvort eru vísindamenn í eða við Lambahraun? Á þessu er nokkur munur. 

Hvar er Lambahraun? Blaðamaðurinn lætur þess ógetið. Á örnefnakorti Landmælinga eru til þrjú Lambahraun; norðan við Hofsjökul, austan við Hlöðufell og við Fljótstungu vestan við Strút í Borgarfirði.

Hvað er til dæmis „berghula“? Blaðamaðurinn skýrir það ekki. Lesandinn þarf að fletta upp í orðabók til að skilja. Óvenjulegt er að segja að safna skuli íslensku bergi og berghulu. Er átt við grjót eða bergtegundir? Blaðamaðurinn virðist ekki hafa skilið viðmælendur sína.

Í fréttinni segir:

Þá greinir hann frá því að samspil jökla og eldvirkni spili einnig inn í …

Samspil spilar inn í … Klúðurslega orðað. Maðurinn greinir frá, sagnorðið á ekki við hér. Betra er að segja frá.

Fréttin er áhugaverð en væri betri ef reyndur blaðamaður hefði lesið hana yfir og gefið óvönum höfundinum góð ráð.

Tillaga: Engin tillaga.

Keppni snigla snýr aftur - nemarnir þau mæla gosið - fréttin kýldi mig í magann

Orðlof

Ávinningur og ávæningur

Oft rugla menn saman orðum sem hljóma líkt og segja þá t.d. „Ég hef heyrt ávinning af þessu“ í staðinn fyrir „ávæning“. Merking orðanna er þó alls óskyld og þau geta því aldrei komið hvort í annars stað. 

Ávinningur merkir ’gróði, ábati’, en ávæningur er hins vegar orðrómur og það er að sjálfsögðu hann sem menn geta heyrt.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hægt hafi verið að flytja hana sitjandi niður.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Kona slasast á fjalli og hún er „flutt sitjandi niður“. Blaðamaðurinn er að flýta sér og má ekki vera að því að þjónusta lesendur. Auðvelt er að ímynda sér að konan hafi verið flutt niður á „gullsstóli“. Þeir sem ekki vita hvað það er eru í vanda líkt og þeir sem ekki skila „sitjandi flutning“ björgunarsveitar.

Í frétt á öðrum fjölmiðli kemur fram að konan hafi verið ekið í burtu á fjórhjólatæki og því getað setið upprétt.

Blaðamaðurinn hefur þetta eftir viðmælanda sínum sem er björgunarsveitarmaður og sá segir þetta um útkallið:

Þegar þetta er utandyra er þetta alltaf hækkaður forgangur þó það sé svona gott veður.

Málgreinin skilst ekki. Ótrúlegt er að blaðamaðurinn láti þetta fara svona frá sér. Fréttin fjallar um slys uppi á fjalli og því óþarfi að segja það utandyra. „Hækkaður forgangur“ er furðulegt orðalag sem eflaust björgunarsveitarmaðurinn skilur en ekki almennir lesendur.

Fréttin er ekki vel skrifuð.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Heimsmeistarakeppni snigla snýr aftur.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Fór þessi makalausa „heimsmeistarakeppni“ eitthvað? Nei, hún var felld niður. Getur hún þá „snúið aftur?“ Nei, hún er haldin á ný, aftur.

Heimild Moggans er auðvitað á ensku og margir blaðamenn kunna ensku en margir eru lakari í íslensku.

Snail Racing World Championships make post-pandemic return.

Rétt er að enska orðið „return“ getur að sjálfsögðu þýtt að snúa til baka, koma til baka. 

Hér er lítið dæmi sem sýnir hversu enskan getur verið snúin: 

The voters returned him to office by a landslide. 

Nei, kjósendurnir „snéru honum ekki til baka“ eins og merking orðanna bendir til. Á íslensku er sagt að kjósendur hafi kosið hann á ný í starfið sem hann hafði áður gengt.

Sá sem þýðir fyrir lesendur Moggans verður að hafa huga að þúsundir þeirra hafa ágæta þekking á íslensku og ensku, jafnvel betri en blaðamaðurinn. Þá er vissara að vanda til verka, jafnvel þó ekkert sé kvartað. Hneykslunarandvarpið berst hvorki til blaðamannsins né útgáfunnar.

Krafa lesenda er einföld: Frétt á að vera vel skrifuð jafnvel þó hún sé ómerkileg.

Tillaga: Heimsmeistarakeppni snigla hefst á ný.

3.

„For­stjóri NTÍ fór á íbúa­fund í Grinda­vík til þess að hvetja fólk til þess að tryggja inn­búið sitt ef það vill vera ör­uggt ef að yrðu ham­far­ir.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Málsgreinin er illa skrifuð, raunar viðvaningslega. Þarna stendur: „ef það vill vera“ í stað vilji það vera. Viðtengingarhátturinn er að týnast úr málinu. Tillagan er mun skárri.

Í fréttinni segir:

Miðað við lík­lega staðsetn­ingu goss­ins, sem sér­fræðing­ar spá að verði á Reykja­nesskaga á næstu dög­um, er ekki lík­legt að tjón verði sem kalli á viðbragð Nátt­úru­ham­fara­trygg­inga Íslands (NTÍ)

Ekki er þessi samsuða góð. Eftirfarandi er skárra:

Ekki er líklegt að hugsanlegt gos á Reykjanesskaga valdi tjóni sem Náttúruhamfaratryggingar Íslands (NTÍ) hafi áhyggjur af.

Tillaga: For­stjóri NTÍ fór á íbúa­fund í Grinda­vík og hvatti fólk til að tryggja inn­búið vegna hamfara.

4.

„Nemarnir dást að gosinu meðan þau mæla það í bak og fyrir.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þetta er rangt. Nefndir eru nemar og þeir mæla. Í fréttinni er talað um nemendur og sagt að „þau mæla“. Með sömu rökum er þetta rangt.

Tillaga: Nemarnir dást að gosinu meðan þeir mæla það í bak og fyrir.

5.

„Við Ytrafjall eru gamlir grjótgarðar áberandi.“

Frétt á blaðasíðu 34 í Morgunblaðinu 13.7.23. 

Athugasemd: Hvort er bæjarnafnið ritað Ytrafjall eða Ytra-Fjall? Í athyglisverðri og vel skrifaðir frétt, viðtali, í Mogganum er hið fyrrnefnda notað. Stundum finnst mér nauðsynlegt að líta á kort Landmælinga, Örnefnasjá, til að glöggva mig á aðstæðum sem ég þekki ekki vel. Hægt er að láta vefinn leita að örnefnum. 

Undir Fljótsheiði í Aðaldal er bærinn Ytra-Fjall merktur á Atlaskorti sem er prentað kort, skannað. Á því stendur Ytrafjall. Þó er hægt að varpa tölvugerðri örnefnaskrá yfir kortið og þá birtist bæjarheitið Ytra-Fjall ofan í prentaða textann.

Draga má þá ályktun að Ytrafjall sé upprunalegra en af einhverjum ástæðum hefur það ekki flust yfir í örnefnaskrána. Á svipuðum slóðum er bæjarnafnið Syðrafjall, skrifað Syðra-Fjall í örnefnaskránni. 

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Þetta kýldi mig í mag­ann þegar ég sá þetta í frétt­un­um.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Fólk hefur mismunandi orð yfir það sem kemur því á óvart eða mislíkar. Segja má að þetta sé lítið skárra en blauta tuskan sem sífellt er slengt framan í fólk því til mikillar skelfingar.

Svo má fullyrða að best sé að tala hreint út, sleppa furðulegum frösum.

Tillaga: Mér varð flökurt þegar ég sá þetta í fréttunum.

 

Framkvæma víg - myrti fólk til bana - manneskja af hlýju og góðvild

Orðlof

Stíga til hliðar

Í tilefni af yfirlýsingu bankastjóra Íslandsbanka um daginn um að hún hefði ákveðið að „stíga til hliðar“ má rifja upp orð Víkverja í Morgunblaðinu 2017: 

„Hverjum datt upphaflega í hug að láta stjórnmálamenn „stíga til hliðar“? Ábyrgð hans eða hennar er mikil enda hafa þeir sem hætta afskiptum af pólitík ekki gert annað síðan, það er að segja annað en að „stíga til hliðar“.

Það hættir ekki nokkur maður í pólitík lengur, nemur staðar, dregur sig í hlé, víkur sæti, lætur gott heita, hverfur til annarra starfa eða hvaðeina sem nota má til tilbreytingar eða í staðinn. Það „stíga allir til hliðar“.

Menn stíga ekki einu sinni niður, sem væri strax tilbreyting, enda þótt Víkverji sé ekki allskostar hrifinn af því orðalagi. Til þess er það of enskulegt.“

Það er alveg rétt að í ensku er oftast notað orðalagið step down ’stíga niður’, þótt step aside ’stíga til hliðar’ sé einnig til. 

Eiríkur Rögnvaldsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Í dag hlutu fjórir menn samtals 68 ára dóm fyrir að leggja á ráðin um og framkvæma víg Lanes.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er skrýtið orðalag. Líklega hafa fjórmenningarnir hlotið sautján ára fangelsi hver, að meðaltali. Tilgangslaust er að leggja saman fangelsisvist þeirra, það segir ekkert.

Og fyrir hvað voru mennirnir dæmdir? Þeir myrtu mann sem hét Lanes. Afar tilgerðarlegt og bjánalegt er að segja að þeir hafi „framkvæmt víg“. Þeir drápu manninn.

Í fréttinni segir:

… hlaut 18 ára fang­els­is­dóm, svo­kallaðan for­var­ing-dóm sem …

Langt er nú orðið síðan ég lærði í Noregi og ég orðin gleyminn á svo margt í því ágæta máli. Hvað þýðir „forvaring-dómur“. Gæti helst trúað að það þýði á strangari fangelsisvist en flestir eru dæmdir í.

Þetta á nú blaðamaðurinn að hafa á hreinu. Hann hefur virst vera betri íslenskumaður en svo að hann geti boðið lesendum upp á slettur, slettuþýðingar. 

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Orðrómurinn hélt því fram að …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Orðrómur getur merkt svo margt, til dæmis getgátur, kvittur, lausafregn, slúður og jafnvel rógburður.

Orðrómur er ekki mannlegur máttur sem „heldur einhverju fram“. Gróa á Leiti, í skáldsögunni Piltur og stúlka eftir Jón Thoroddsen, sagði

Ólygin sagði mér, en hafðu mig samt ekki fyrir því, blessuð!

Skelfing hefði orðalagið verið flatt ef Gróa hefði sagt: orðrómurinn sagði mér ...

Svo virðist sem að margir hafi lítinn skilning á stíl og því verða skrifin flöt og ómerkileg. 

Tillaga: Í orðróminum felst að …

3.

„Hver laxveiðiáin á fætur annarri hefur verið opnuð að undanförnu …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 1.7.23.

Athugasemd: Hér fjallar vandaður blaðamaður um laxveiðar og gerir vel. Hann fær hrós fyrir vikið.

Slakir blaðamenn hefðu skrifað að laxveiðiár „hefðu opnað“. Slíkir segja að búðir opni, skólar opni og hús opni jafnvel þó allir vita að fólk opnar, ekki dauðir hlutir. 

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„… þegar að hinn 21 árs gamli Mutsuo Toi myrti 30 manns til bana í þorpinu sem hann var fæddur og alinn upp í.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Sá sem er myrtur deyr, það segir sig sjálft. Sem sagt; sá sem er myrtur er drepinn.

Í sjálfu sér ekkert að svona „smelluskrifum“. Blaðamaðurinn þarf samt að vanda betur skrif sín, fá aðstoð, velta fyrir sér uppbygginu frétta og greina og safna orðaforða.

Tillaga: … þegar að hinn 21 árs gamli Mutsuo Toi myrti 30 manns í þorpinu sem hann var fæddur og alinn upp í.

5.

„Hann var mann­eskja af mik­illi hlýju og góðvild.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Þetta skilst en er stirðbusalega skrifað, líklega bein þýðing úr ensku. Heimildin er vefur fótboltafélagsins Millwall og þar stendur:

… and a person of such remarkable generosity, warmth, and kindness.

Þýðingar í fjölmiðlum eru oft furðulegar. Margir freistast til að þýða orðrétt en láta innihaldið lönd og leið. 

Á dv.is er sagt frá sama atburði og þar stendur:

Hann var frábær og hlýr maður, mikill fjölskyldumaður og gaf svo mikið af sér.

Margfalt betra.

Tillaga: Hann var hlýr og góðviljaður maður.

6.

„Þetta er eitthvað sem hefur þróast yfir milljónir ára.“

Frétt á blaðsíðu 1 í Morgunblaðinu 5.7.23.

Athugasemd: Af óskiljanlegum ástæðum er fólk að þarflausu farið að skjóta „eitthvað“ inn í mál sitt. Fornafnið hefur enga merkingu og virðist vera einhvers konar hikorð eða tafs. Berum saman ofangreinda tilvitnun og tillöguna. Merking setningarinnar hefur ekkert breyst, er (ef eitthvað er) skýrari.

Fyrir áratug eða tveimur hefði verið sagt: ’Þetta er nokkuð sem hefur þróast …’ 

Tillaga: Þetta hefur þróast yfir milljónir ára.

7.

„Upphafið að einhverju stærra.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 6.7.23.

Athugasemd: Fréttin er um Reykjaneselda. Þetta er fyrirsögn og hún er slæm vegna þess að þetta „eitthvað“ er hvergi skilgreint. Má þó ætla að átt sé við eldgos. Af hverju er það þá ekki sagt? Tillagan er miklu skárri og segir það sem fréttin fjallar um.

Fyrirsagnir skipta mál og því er furðulegt að hér leggi Mogginn ekkert meira til en tala um „eitthvað“.

Að öðru leyti er fréttin vel skrifuð sem og framhald hennar inni í blaðinu.

Einna merkilegust eru ummæli Páls Einarssonar jarðeðlisfræðings sem segir að stuðst sé við gervitunglamyndir til að meta hversu djúpt kvikan er. Og Páll segir:

… þær liggja ekki fyrir fyrr en í næstu viku.

Þetta er svo skrýtið sem mest má vera. Engu líkar en að hann segi að myndirnar berist með næsta póstskipi. Lítil hjálp í því til að meta goshættuna, þá verður hugsanlega þegar farið að gjósa. Blaðamaðurinn gleymdi að spyrja Pál hvers vegna myndirnar berist ekki fyrr.

Tillaga: Eldgos gæti verið í vændum.

8.

„… segir að aðrir stuðningsmenn árásarmúgsins hafi hrakið manninn burt þar sem hann hafi virst óstöðugur.“

Frétt á vísi.is

Athugasemd: Sá sem er óstöðugur heldur varla jafnvægi, gengur líklega með staf eða göngugrind. Þarna er verið að segja frá ógæfumanni sem ætlaði að vega að stjórnmálamönnum í Bandaríkjunum.

Hugsanlega er átt við að maðurinn hefi verið óáreiðanlegur, svikull eða álíka. Þeir sem eru þannig eru varla óstöðugir. Þó má segja að margir séu óstöðugir í rásinni, en það merkir að þeir haldi varla stefnu.

Tillaga: Engin tillaga.

9.

„Segir Steinunn að textílgerðin standi alveg upp úr …“

Frétt á blaðsíðu 10 í Morgunblaðinu 8.7.23.

Athugasemd: Ofangreind setning er talmál og hefði að skaðlausu mátt sleppa atviksorðinu alveg. Tillagan er skárri þó svo að orðalagið „standi upp úr“ sé frekar slappt.

Greinin er fróðleg en ekki vel skrifuð sem bendir til að ekkert eftirlit með skrifum byrjandans. Allt bitnar á lesendum.

Sem dæmi má nefna eftirfarandi:

… og það eru þýddar sögur af þekktum dýrlingum og allt eru þetta kvendýrlingar, eða 10 kvendýrlingar. 

Þetta er haft eftir viðmælanda og er dæmigert talmál, nástaðan skiptir þá litlu máli. Blaðamaðurinn kann ekki til verka og skrifar orðrétt það sem sagt er og útkoman er slæm.

Nefnir hún sem dæmi Öræfajökulsgos sem átti sér stað árið 1362, en var það gríðarlegt gos og lagði stór svæði sunnanlands og marga bæi í eyði. 

Þetta er illa skrifað, blaðamaðurinn sér ekki nástöðuna. Orðalagið „svæði eru lögð í eyði“ er slæmt en ekkert að því að segja að bæir hafi lagst i eyði.

Blaðamaðurinn er hrifinn að orðalaginu „greina frá“ sem er tilgerðarlegt og ofnotað.

Fréttin er þrátt fyrir allt áhugaverð.

Tillaga: Steinunn segir að textílgerðin sé áberandi …

Tjarnir í hjólförum - kynslóðahreyfanleiki - í auganblikinu má kjósa

Orðlof

Stofnanamál, erlend áhrif

Þar á ég ekki við tökuorð eða slettur sem komu svo ríkulega fram í kansellístílnum, heldur stílblæ textans. 

Ýmsir þeirra sérfræðinga, sem vinna við skýrslugerð af ýmsu tagi, eru menntaðir erlendis. Þeir hugsa margir um sérsvið sitt á máli þess lands sem þeir lærðu í og skrifa oftast um það á sama máli. Orðin í skýrslunum eru að vísu íslensk en setningaskipan og form er erlent. 

Ég sagði að orðin væru íslensk en oft er aðeins um að ræða lauslega þýðingu erlendra hugtaka sem almennur lesandi á erfitt með að átta sig á. 

Oft er hreinlega verið að þýða erlendar greinar eða skýrslur í flýti til að koma ákveðnum upplýsingum á framfæri sem fyrst og er þá komið að fjórðu ástæðu þess að stofnanamál verður til og nefna mætti tímaskort. Þessi ástæða er ef til vill sú algengasta. Allir eru að flýta sér og allt þarf að gera strax. Fyrir kemur að búið er að senda í prentsmiðju og jafnvel prenta það sem eftir er að lesa yfir.

Guðrún Kvaran. Málfar í stjórnsýslu.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þannig eru djúp hjólför á köflum þar sem vatn safnast í tjarnir í rigningu og skapar mikla hættu fyrir vegfarendur.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 24.6.23.

Athugasemd: Hér er afar undarlega að orði komist. Tillagan er skárri. 

Atviksorðið ’þannig’ í upphafi málsgreinarinnar þjónar litlum sem engum tilgangi.

Tillaga: Á köflum safnast vatn í djúp hjólför þegar rignir og skapar mikla hættu fyrir vegfarendur.

2.

„Ef samband er metið milli meðaltekna einstaklinga á aldrinum 33 til 35 ára og meðaltekna sem foreldrar þeirra höfðu er þeir voru á sama aldri (á föstu verðlagi) kemur í ljós að börnin eru að meðaltali 0,9% til 1,5% tekjuhærri þegar tekjur foreldra þeirra hækka um 10%.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 26.6.23.

Athugasemd: Sá sem viðurkennir að hann skilji ekki ofangreina málsgrein verður eflaust talinn frekar sljór. 

Blaðamenn eiga að skrifa svo lesendur skilji, jafnvel við, þessir sljóu, og þó umfjöllunarefnið sé flókið. 

Líklega hafa margir hætt við lestur fréttarinnar þegar kom að þessum múr.

Hins vegar er fréttin afar fróðleg. Í henni stendur:

Þegar við skoðum kynslóðahreyfanleika þá erum við að skoða hversu háð þín efnahagslega staða er efnahagslegri stöðu foreldra þinna. 

Í þessum örfáu orðum kristallast skýr hugsun háskólaborgara sem notar ekki tungutak alþýðunnar. 

Fréttin er með gátustíl. Getur verið að einhverjir séu „efnahagslegri“ en aðrir? Það leiðir hugann að þeim sem eru „efnahagslegastir“ af öllum en eiga ekki krónu með gati.

Í fréttinni segir:

Emil segir rannsóknir benda til þess að tekjuójöfnuður rýri heilsu einstaklinga …

Hingað til hefur því verið haldið fram að tekjuskortur geti skaðað heilsu einstaklinga. Nú er það hins vegar fullyrt að tekjuójöfnuður sé óhollur. Hvað merkir annars að eitthvað „rýri heilsu“?

Í fréttinni eru mörg nýyrði sem óbreytt alþýðufólk á eflaust erfitt með að átta sig á. Þetta eru til dæmis: 

„Kynslóðahreyfanleiki“ og orðasambandið „kynslóðahreyfanleiki upp á við“.

„Menntunarhreyfanleiki“ og orðasambandið „menntunarhreyfanleiki niður á við“.

Frá eigin brjósti vil ég segja að iðja fólks er margvísleg en valdi hún kynslóðahreyfanleika niður á við er það efnahagslegri vandi þeirra sem eru tekjulægri en foreldra þeirra að meðaltali á föstu verðlagi og lásu ljóðabækur í stað þess að kynslóðahreyfa sig upp á við.

Geti lesandinn þýtt þetta yfir á skiljanlegt mál fær sá ókeypis kynslóðahreyfingu upp eða niður í verðlaun. Öll hreyfing er af hinu góða. Er það ekki?

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Biden er 80 ára gam­all og ef hann sigr­ar for­seta­kosn­ing­arn­ar á næsta ári …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvernig er hægt að sigra kosningar? Blaðamaðurinn sem þetta skrifaði er illa staddur.

Síðar í fréttinni segir blaðamaðurinn af þekkingu sinni:

… og lík­am­legri heilsu Don­alds Trumps, skyldi hann sigra næstu kosn­ing­ar og starfa það kjör­tíma­bil.

Úbbs. Blaðamaðurinn týndi óvart forsetningunni, hér skiptir ’í’ öllu máli.

Fréttin hefst á þessum orðum:

68% Banda­ríkja­manna segj­ast hafa áhyggj­ur …

Aldrei á að byrja frétt eða önnur skrif á tölustöfum. Sá sem ekki áttar sig á því er illa staddur. 

Mogginn virðist halda að hann geti boðið okkur lesendum hvað sem er.

Tillaga: Biden er 80 ára gam­all og ef hann sigr­ar í for­seta­kosn­ing­arn­ar á næsta ári …

4.

„Úkraínumenn hafa einnig náð að hasla sér völl á vinstri bakka Dnípró-árinnar í Kerson-héraði …“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 28.6.23.

Athugasemd: Til að skilja landafræði er í öllum tungumálum vísað til átta, höfuðátta eða hluta þeirra. Blönduós er til dæmis austan Húnaflóa en hvorki vinstra megin né hægra megin við hann.

Undantekningar geta verið nokkrar og þær eru oftast staðbundnar. Fréttin er um landsvæði sem er austan við Dnieper fljótið í Úkraínu. Samkvæmt Wikipediu er söguleg hefð fyrir því að kalla landsvæðið vinstri bakkann. 

Blaðamanninum kann að hafa sést yfir þetta þegar hann þýddi úr heimildum sínum. Hann hefði samt átt að átta sig. Fréttin er annars fróðleg og nokkuð vel skrifuð.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Auk skotflauga er Pantsir-kerfið útbúið tveimur öflugum 30 millimetra vélbyssum sem eru afar banvænar í návígi. “

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 28.3.23.

Athugasemd: Er einhver munur á banvænum byssum og „afar banvænum“ byssum?

Í fréttinni segir:

Talið er nær öruggt að þessu kerfi var beitt gegn Rússum.

Réttara hefði verið að segja að kerfinu hafi verið beitt.

Einnig segir í fréttinni:

… en áhöfn taldi alls tíu manns. 

Réttara hefði verið að segja að í áhöfninni hafi verið tíu manns.

Í Málfarsbankanum segir:

Ekki þykir gott mál að segja að „eitthvað telji svo og svo mikið“. Dæmi: „stóðið telur 35 hesta“. Fremur er mælt með: í stóðinu eru 35 hestar.

Þrátt fyrir allt eru fréttir blaðamannsins oftast áhugverðar og vel skrifaðar.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Í augnablikinu gefst ungmennum á Hornafirði tækifæri til þess að skrá sig á spjöld sögunnar, en þar mega íbúar á aldrinum 16-18 ára kjósa í almennum kosningum í fyrsta sinn í sögu lýðræðis á Íslandi.“

Frétt á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 29.6.23.

Athugasemd: Hér er ekki vel að orði komist. Halda mætti að blaðamaðurinn eigi við að í örskamma stund megi ungmenni á þessum aldri kjósa og svo aldrei aftur. Svo er ekki.

Íbúakosningin í Sveitarfélaginu Hornafirði sem stendur yfir frá 19. júní til 10. júlí. Ansi langt augnablik.

Augnablik merkir andartak, augnlokið blikar örskjótt svo varla sést, leiftur.

Jónas Hallgrímsson orti:

Allt er í heiminum hverfult,
og stund þíns fegursta frama
lýsir sem leiftur um nótt
langt fram á horfinni öld.

Ljóðið Ísland er fagur óður til ættjarðarinnar.

Tillaga: Nú gefst ungmennum á Hornafirði tækifæri til þess að skrá sig á spjöld sögunnar, en þar mega íbúar á aldrinum 16-18 ára kjósa í almennum kosningum í fyrsta sinn í sögu lýðræðis á Íslandi.

 

Geimvera skaðar ónæmiskerfið - kremjast saman - spilaði stóra rullu

Orðlof

Ritmál og talmál

Talsverður munur er á rituðu og töluðu máli. Þetta fer að nokkru leyti saman við muninn á formlegu og óformlegu málsniði því ritmál er yfirleitt mun formlegra en talmál.

Þegar við skrifum gefum við okkur meiri tíma til að koma hugsunum okkar í orð en þegar við tölum og því er ritmál yfirleitt mun skipulegra og heilsteyptara en talmál.

Í talmáli geta málsgreinar hins vegar orðið mjög langar og samhengislausar. Þar að auki er eðlilegt að hika, mismæla sig eða hætta í miðri setningu í töluðu máli. Ritmál er því langt frá því að vera skrifað talmál.

Ritgerðaskrif, mál og stíll. Háskóli Íslands. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bakkaði bát niður Reykja­nes­brautina“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Sagt er frá bílstjóra flutningabíl og á honum var bátur. Bílstjórinn bakkaði hvorki bát né báti heldur bakkaði hann flutningabíl sem var með bát á pallinum, bakkaði með bátinn.

Til að lengja frétt sína segir blaðamaðurinn:

Bíl­stjóri flutninga­bíls með bát með­ferðis olli tölu­verðum töfum á um­ferð á Reykja­nes­brautinni í morgun. 

Síðar í fréttinni stendur þetta:

Flutninga­bíllinn hafði valdið tölu­verðri töf á um­ferð þegar lögregla bar að garði. 

Fyrst veldur bílstjóri töfum og svo veldur hann töf. Nokkur munur er á eintölu og fleirtölu og breytir notkunin efni málsgreinanna.

Blaðamanninum láðist að fallbeygja orðið lögregla í seinni tilvitnuninni, á þar að vera lögreglu. 

Orðtakið ber að garði merkir að koma í heimsókn og á ekki við þegar löggan kemur til að greiða úr vandamálum, kemur ekki „í heimsókn“ á Reykjanesbraut. 

Miklu betra og einfaldara er að orða þetta svona:

Flutninga­bíllinn hafði valdið tölu­verðum á um­ferð þegar lögreglan kom.

Í fréttinni er þetta haft efir löggu:

Það eru nokkur ár til dæmis síðan að flutninga­bíll með gler­gám keyrði á brú á Höfða­bakka með til­heyrandi gler­brotum og töfum á umferð.

Þetta er talmál. Lesandinn hefði skilið málsgreinina þó svo að feitletruðu orðunum hefði verið sleppt. Ekki er slæmt stílbragð að skilja eitthvað eftir fyrir ímyndunaraflið.

Tillaga: Bakkaði með bát niður Reykja­nes­brautina

2.

„Auðlind er heiti á tilraunaverkefni endurvinnslufyrirtækisins Pure North.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 22.6.23.

Athugasemd: Furðulegt að eigandi fyrirtækisins skuli kalla það ensku heiti. Íslenskan er líklega ekki nógu fín.

Mynd fylgir fréttinni og á henni sést veggur sem skrifað er á „auðlind by pure north“. Þetta kallast einfaldlega smekkleysa.

Fyrirtækið kann að vera þarflegt fyrir land og þjóð en forráðamenn sýna tungumálinu engan skilning, þvert á móti. Óþrifaleg meðferð á íslensku máli á að meta til jafns við umhverfisspjöll

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Sýna hvernig geim­vera skaðar ónæmiskerfið.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Nei, hér er ekki átt við geimveru heldur veru úti í geimnum. Úbbs, jafnvel þetta kom vitlaust út. Átt er við dvöl í geimnum.

Fréttin er fróðleg en hefði mátt vera betur skrifuð. Í henni segir:

Sýnt hefur verið fram á að geimfarar eru meira smitandi í geimnum en á jörðu niðri og þá geti eldri sýkingar tekið sig upp aftur.

Af samhenginu má ráða að geimfarar smitist í geimnum. Sá sem er smitandi, smitar aðra. Í heimildinni, Reuter, segir:

The findings offer insight into why astronauts are more susceptible to infections during flights …

Feitletraða orðið merkir móttækilegur (fyrir smiti), ekki smitandi.

Tillaga: Sýna hvernig dvöl í geimnum skaðar ónæmiskerfið.

4.

„Ísland ekki að taka á móti fleira flóttafólki en Danmörk.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þetta er klúðursleg málsgrein. Tillagan er mun skárri. Hér er ekki gott að nota sögn í nafnhætti.

Tillaga: Ísland tekur ekki á móti fleira flóttafólki en Danmörk.

5.

„… að brakið benti til þess að kafbáturinn hefði kramist saman …“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 23.6.23. 

Athugasemd: Það sem kremst fellur óhjákvæmilega saman. Ofsagt er að kremja saman. Í matargerð er stundum notaður hvítlaukur og hann kraminn. Hvergi í matreiðslubókum er sagt að „kremja hvítlauk saman“.

Í fréttinni hefði vel farið á því að segja að kafbáturinn hafi fallið saman, en þannig segir í frétt ruv.is.

Tillaga: … að brakið benti til þess að kafbáturinn hefði fallið saman, kramist …

6.

„Spilaði stóra rullu í brottrekstri Arnars Þórs en hefur nú sjálfur verið rekinn.“

Frétt á dv.is.  

Athugasemd: Raunar er fréttin della, sendur ekki undir nafni. 

Landslið Bosníu sigrað Ísland með þremur mörkum gegn engu. Nokkru síðar var þjálfari Íslands rekinn. Sá bosníski átti engan þátt í brottrekstrinum né „spilaði hann rullu“ í því spili.

Nú hefur það gerst að þjálfari Bosníu hefur verið rekinn. 

Hvað með það? Í hverju felst fréttin? 

Tillaga: Átti stóran þátt í brottrekstri Arnars Þórs en hefur nú sjálfur verið rekinn

 

Óhapp geta ollað töfum - kostnaður vegna leiðsöguhundar - berja enni í borð

Orðlof

Glundroði

Ógnin er þessi: Það er reynt að breyta kyni fornafna, töluorða og lýsingarorða úr karlkyni í hvorugkyn við tilteknar aðstæður (þ.e. þar sem þessi orð eru í kynhlutlausri merkingu).

Fyrstu sýnilegu afleiðingar þessarar breytingar úr karlkyni í hvorugkyn eru þær að merking orðanna getur breyst um leið. Þetta gæti því valdið miklum misskilningi og jafnvel glundroða á því tímabili sem breytingin gengi yfir (kannski í tvær aldir).

Baldur Hafstað. Tungutak, Morgunblaðið 17.6.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Um­ferðaró­höpp í göng­un­um geta ollið mikl­um um­ferðart­öf­um enda nauðsyn­legt að loka göng­un­um þegar óhöpp verða.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Latur blaðamaður tekur „frétt“ frá af vef Vegagerðarinnar og birtir óbreytta á vefsíðu Moggans. Nástaðan er svo greinileg að jafnvel barn hefði rekið upp stór augu. Sjá myndina af fréttinni. Er þetta bjóðandi?

Getur umferðaróhapp „ollað“ umferðartöfum. Furðulegt að einhver skrifi svona. Aftur lendir skrifarinn í nástöðuvanda. Hann skilur ekki neitt.

Höfundur textans á vefsíðu Vegagerðarinnar kann ekki að skrifa, fengi falleinkunn á öllum skólastigum. Blaðamaðurinn fengi einnig falleinkunn því hann á að lesa yfir fréttina sem hann hyggst birta. Hann leggur ekkert til fréttarinnar, notar aðeins „kópí-peist“ aðferðina.

Illa skrifuð frétt bitnar aðeins á lesendum. Annað hvort kærir höfundur textans og blaðamaðurinn sig kollótta eða þeir kunna ekki til verka. Hvort tveggja er glæpur í þeim störfum sem þeir sinna. Verstir eru yfirmenn þeirra sem fylgjast ekki með, eru bara kátir í eilífðarkaffitíma.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„… seg­ir áverka hafa verið á mann­in­um sem gáfu slíkt í skyn.“

Frétt á mbl.is.

Athugasemd: Skyn er nafnorð sem er persónubundið, byggir á skynjun eða tilfinningu fólks.

Áverkar benda til einhvers, geta ekki gefið neitt í skyn.

Tillaga: … seg­ir áverka á manninum benda til þess.

3.

„Már þarf ekki að greiða kostnað vegna leið­sögu­hundarins Max.“

Frétt á vísi.is.

Athugasemd: Þetta er ótrúlegt. Fyrst dettur manni í hug að blaðamaðurinn kunni ekki einfalda fallbeygingu nafnorðsins hundur, það er hunds í eignarfalli.

Ofangreint er fyrirsögn, en í fréttinni segir:

… og að Már þurfi ekki að greiða kostnað vegna hundsins.

Í fyrirsögninni er farið rangt með beygingu en í síðar í fréttinni er beygingin rétt. Þetta getur bent til að einhver annar en blaðamaðurinn hafi samið fyrirsögnina og sá er hrikalega illa áttaður í íslensku máli.

Lesandanum er í raun alveg sama hver klúðrar málum. Hann kennir auðvitað blaðamanninum um. Sé blaðamanninum annt um heiður sinn ætti hann að krefja ritstjórnina svara, hver eyðilagði fréttina hans.

Grundvallaratriði er að blaðamaður fylgist með frétt sinni svo einhverjir hryðjuverkamenn innan ritstjórnarinnar eyðileggi hana ekki.

Þó getur verið að blaðamaðurinn hafi verið að flýta sér í kaffi með vinnufélögunum og klúðrað fyrirsögnin hjálparlaust. Hvað veit maður svo sem?

Tillaga: Már þarf ekki að greiða kostnað vegna leið­sögu­hundsins Max.

4.

„Sunak og Selenskí ræddu einnig yfirvofandi leiðtogafund Atlantshafsbandalagsins …“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 20.6.23.

Athugasemd: Það sem vofir yfir er ekki gott, eiginlega mjög slæmt, geigvænlegt, alvarlegt, óumflýjanlegt eða ógnvekjandi. Er ekki næsti fundur Atlanshafsbandalagsins jákvæður atburður?

Í Málfarsbankanum segir:

Af svipuðum toga er notkun lo. yfirvofandi. Það mun upphaflega vísa til reiði (hefndar) Guðs sem vofir yfir mönnum og því er skiljanlegt að vísunin sé jafnan neikvæð.

Líklega hefðu lesendur fréttarinnar skilið orðalagið þó orðinu yfirvofandi hefði verið sleppt.

Tillaga: Sunak og Selenskí ræddu einnig leiðtogafund Atlantshafsbandalagsins …

5.

„… eftir að pólski blaðamaðurinn Pawel Kotwica missti meðvitund uppi í stúku og barðist fyrir lífi sínu.“

Frétt á visi.is.

Athugasemd: Meðvitundarlaus maður berst ekki fyrir lífi sínu. Hann er í lífshættu. Í fréttinni er einnig einnig orðalagsbreyting á ofangreindu:

Kotwica hafði misst meðvitund og barðist fyrir lífi sínu.

Þeir sem berjast fyrir lífi sínu eru með fullri meðvitund. Þetta hef ég að minnsta kosti lesið í góðum bókum en hef aldrei þurft að berjast fyrir lífi mínu nema þegar gúmmíbáti okkar hvolfdi við Surtsey, eða þegar ég hrapaði í jökulsprungu eða rann niður fjallshlíð, svo örfá baráttumál séu nefnd. Hafði ég fulla meðvitund í öll skiptin.

Tillaga: … eftir að pólski blaðamaðurinn Pawel Kotwica missti meðvitund uppi í stúku og var í bráðri lífshættu.

6.

„Það er einn maður sem hlýtur að vera heima hjá sér núna að berja enninu í borðið.“

Frétt á dv.is.

Athugasemd: Hvað merkir þetta orðalag? Af samhenginu má ráða að átt sé við að maðurinn sjái eftir einhverju, sé fullur eftirsjár. Hann sitji eftir með sárt ennið. 

Æ, þetta er svo vitlaust að engu tali tekur.

Oft vekur það furðu hvernig „íþróttaspekingar“ eiga til að blaðra. Þekking þeirra virðist langtum meiri í ensku en íslensku og það er miður.

Sumir þeirra „kasta handklæðinu inn í hringinn“ sem hefur enga merkingu hér á landi. Þeir eru til sem halda að núverandi Íslandsmeistari sé „ríkjandi“ meistari.

Verstir eru þó blaðamenn sem afrita svona bjánaleg ummæli í stað þess að segja frá þeim í óbeinni ræðu og losna við óþægindin sem hljóta að fylgja því að afrita rugl.

Tillaga: Líklega er maður nokkur fullur eftirsjár.

Orðræðun - afhending gagna opnar - lúsmýið er mætt

Orðlof

Veðurlýsing

Loksins þegar spéhæðin mikla gaf eftir kom enn ein lægðin æðandi með handónýta þvagblöðru og tilheyrandi gusum. Er hægt að gera eitthvað annað en að hlæja að þessu? 

Hvað er þetta svo með allt laufið sem liggur í blóði sínu á götum og gangstéttum? Það hreinlega drapst vegna kulda, nánast í fæðingu.

Orri Páll Ormarsson. Pistill á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 10.6.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hann hefur lengi verið bandarísku þjóðinni hugfanginn og …“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Orðalagin er ekki gott, öfugsnúið. Skárra: bandaríska þjóðin hefur lengi verið hugfanginn af honum …

Orðið merkir að vera hrifinn. Vera kann að blaðamaðurinn hafi ætlað að nota orðið hugleikinn eða maðurinn hafi verið fólki ofarlega í huga.

Tillaga: Hann hefur lengi verið Bandaríkjamönnum hugleikinn og …

2.

„94 rúss­nesk­ir her­menn sem Úkraínu­menn héldu föngn­um var sleppt …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Ekki á að byrja málsgrein á tölustöfum. Mogginn gerir það engu að síður rétt eins og það sé ritstjórnarlegt markmið að gera það sem oftast.

Í annarri frétt á mbl.is stendur:

37 ára karl­maður er ákærður fyr­ir morðið á …

Heimild blaðamannsins er TV2 í Danmörku. Þar stendur:

Torsdag fortsatte sagen mod en 37-årig mand …

Dönsku blaðamennirnir byrja ekki málsgrein á tölustöfum.

Skýringin á þessu geta aðeins verið tvær: Annað hvort þekkja stjórnendur og blaðamenn Moggans ekki regluna eða þeim er alveg sama um. Hvort tveggja er afar slæmt. 

Tillaga: Úkraínumenn slepptu 94 rússneskum hermönnum sem þér héldu föngnum …

3.

„Þetta eru aðeins nokkur dæmi um orðræðun sem …“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd: Hvað merkir „orðræðun“. Orðið eða orðleysan finnst ekki í orðabók. 

Baðamaðurinn er furðulega hrifinn af orðinu orðræða sem merkir „samfellt talað mál sem inniheldur fleiri en eina setningu, í texta eða tali“, samkvæmt því sem segir á Íðorðabankanum. 

Í stað orðræðu (og „orðræðun“) er má tala um talsmáta eða tungutak.

Orðið orðræða er dálítið þversagnakennt í sjálfu sér: Þeir sem ræða eitthvað hljóta að nota orð, án orða verður engin ræða. Engu að síður er orðið gamalt í málinu. Nú virðist það framar öðru vera „gáfumannaorðræða“. Alþýða manna talar saman, jafnvel við gáfumenn.

Þetta minnir á orðið samtal. Gáfumenn eru hættir að tala saman, kjósa frekar að „eiga samtal“ við alla sem samtalshæfir teljast, á tyllidögum heitir það orðræða.

Skelfing er nú gott að vera einfaldur.

Tillaga: Þetta eru aðeins nokkur dæmi um talsmáta sem ...

4.

„… tókust á um vítadóminn í Stúkunni í gær og voru á öndverðu meiði.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Öndverður er lýsingarorð og merkir hér að vera á gagnstæðri skoðun. Orðið er rangt beygt, á að vera öndverðum meiði. Beygingarmyndin „öndverðu“ er ekki til. Þetta er nú bara smáatriði, hrekkur upp úr lesandanum. Alveg rétt en þegar maður rekst æ oftar á að orð eru notuð óbeygð, oft aðeins í nefnifalli, er þetta orðið stórmál.

Tillaga: … tókust á um vítadóminn í Stúkunni í gær og voru á öndverðri (gagnstæðri) meiði.

5.

„Afhending gagna opnar í Laugardalshöll.“

Auglýsing á blaðsíðu 7 í Morgunblaðinu 15.6.23.

Athugasemd: Setningin er ekki góð. Nær endalaust eru dauðir hlutir sagði „opna“ eitthvað, hús opna, samkomur opna og afgreiðslur opna. Yfir allan þjófabálk gengur þegar „afhending gagna opnar“.

Auglýsingin er öll svona, á undan eru tímasetningar:

15:30 Töskugeymsla opnar í Laugardalshöll
21:15 Laugardalshöll lokar
00:00 Braut lokar og tímataka hættir
00:00 Töskugeymslan lokar
00:45 Laugardalslaug lokar

Þetta er grátlegt, ekki bjóðandi. Miklu betra og eðlilegra hefði verið að orða þetta svona:

15:30 Töskugeymsla opnuð í Laugardalshöll
21:15 Laugardalshöll lokað
00:00 Braut lokað og tímatöku hætt
00:00 Töskugeymslunni lokað
00:45 Laugardalslaug lokað

Þar að auki er sagt í auglýsingunni: „Afhending gagna lýkur.“ Betra er að hafa fallbeyginguna rétta.

Tillaga: Opnað fyrir afhendingu gagna í Laugardalshöll

6.

„Fyrsta Þingvallaganga sumarsins verður gengin í kvöld.“

Frétt á blaðsíðu 18 í Morgunblaðinu 15.6.23.

Athugasemd: Er það ekki of mikil fyrirhöfn að ganga göngu? Blaðamaðurinn á hins vegar ekkert val, honum er ætlað að „skrifa fréttaskrif“. 

Þingvallagangan var hins vegar ljómandi skemmtileg, ég tók þátt en „gekk ekki gönguna“, hafði ekki úthald í slíkt.

Tillaga: Fyrsta Þingvallaganga sumarsins verður í kvöld.

7.

„Lúsmýið er mætt.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Takamarkaður orðaforði sumra blaðamanna Moggans vegur athygli. Lúsmýið er mætt, segir á forsíðu vefútgáfunnar. Aðeins neðar á vefsíðunni stendur:

Mætti í 24 ár gömlu pilsi …

Ég er nokkuð viss að lúsmý eru ekki í pilsi. Hins vegar er afar líklegt að einhver hafi komið í pilsi.

Sögnin að mæta á ekki alltaf við. Oftar en ekki merkir það að hitta einhvern eða koma á stað, til dæmis fund. Dýr, skordýr, flugur mæta ekki, það væri ofsagt.

Jónas Hallgrímsson hefði aldrei ort: Lóan er mætt að kveða burt snjóinn ...

Tillaga: Lúsmýið er komið.