Bíllaus dagur fór fram - skriðdrekar mæta - Rushmore-fjall þjálfara

Orðlof

Góður og vondur stíll

Góður stíll einkennist af stuttum málsgreinum og -liðum. Af sagnorðum á kostnað nafnorða, lýsingarorða, atviksorða, smáorða og klisjusetninga. Af frumlagi nafnorða og germynd sagnorða. Einkum þó einkennist hann af harðri útstrikun hvers konar truflana.

Margir skrifa vondan stíl, því að þeir frjósa, er þeir horfa á skjáinn. Þeir leita skjóls í úreltum reglum um stíl úr háskólahefðum um ritgerðir. Aðrir skrifa illa, af því að þeir eru hræddir. Þeir líta á texta sem fljót, sem þeir geti stigið yfir, með því að tipla á nafnorðum.

Jónas Kristjánsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Bíl­lausi dag­ur­inn fór fram á föstu­dag …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Núorðið fer allt „fer fram“ og er þó engin framför í því. Orðalagið í fréttinni er slæmt, bendir til að blaðamaðurinn búi ekki yfir miklum orðaforða.

Tillaga: Bíl­lausi dag­ur­inn var á föstu­daginn …

2.

„CNN greinir frá því að fjöldi viðbragðsaðila hjá slökkviliði New York borgar sem hafa látist …“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Hvað merkir orðið „viðbragðsaðili“? Stundum er það haft yfir þá sem koma fyrstir á slysstað. Orðið er engu að síður drasl og hætti að læsa inni á stað þar sem blaðamönnum er bannaður aðgangur. Það er bæði illa saman sett og ofnotað.

Þeir sem starfa hjá slökkviliði hafa hingað til verið kallaðir slökkviliðsmenn. Engin ástæða er til að gefa þeim eitthvert annað heiti.

Tillaga: CNN greinir frá því að fjöldi slökkviliðsmönnum í  New York sem hafa látist …

3.

„… að fyrstu bandarísku orrustuskriðdrekarnir væru mættir inn fyrir landamæri Úkraínu.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 26.9.23. 

Athugasemd: Blaðamenn verða að átta sig ekki á að sagnirnar að koma og mæta eru ólíkar. Í ofangreindri tilvitnun er réttara að orða það sem svo að skriðdrekarnir séu komnir. Hafi stjórnendur fylgt þeim væri eðlilegt að segja að þeir væru mættir.

Sögnin að mæta virðist fyrst og fremst vera bundin persónu, fólki, það mætir. Dauðir hlutir mæta ekki.

Í Íslenskri orðsifjabók segir um orðið:

hitta, koma til móts við, koma á fund eða e-n stað

Sögnin að koma er notuð á annan hátt og getur haft víðtækari merkingu og notkun hennar frjálslegri en mæta.

Tillaga: … að fyrstu bandarísku orrustuskriðdrekarnir væru komnir inn fyrir landamæri Úkraínu.

4.

„Forstjóri Samherja þurfti að víkja sæti úr stjórn Síldarvinnslunnar þegar kaupin voru ákveðin.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Málsgreinin er óskýr sem og raunar öll fréttin. Lesandinn veit ekki hvort forstjórinn hafi vikið af fundi þegar stjórnin ákvað sig eða hvort hann hafi hætt í stjórninni.

Í fréttinni segir:

Fullyrt er í tilkynningu að hann hafi ekki komið að ákvarðanatöku vegna viðskiptanna.

Skárra hefði verið að orða þetta á þessa leið:

Fullyrt er í tilkynningu að hann hafi ekki komið að ákvörðun um viðskiptin.

„Ákvarðanataka“ er draslorð. Þegar því er sleppt verður textinn skýrari.

Tillaga: Forstjóri Samherja þurfti að víkja sæti þegar stjórn Síldarvinnslunnar tók ákvörðun um kaupin.

5.

„Art­gemeinschaft tel­ur um 150 fé­laga og teng­ist ýms­um öðrum öfga­hóp­um lengst til hægri á póli­tíska róf­inu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Tillagan er mun betri en ofangreint. Það er ekki einu sinni fínt að segja að hópur eða félag „telji“ 150 félaga. 

Tillaga: Í Art­gemeinschaft eru um 150 fé­lagar og teng­ist það ýms­um öðrum öfga­hóp­um lengst til hægri á póli­tíska róf­inu …

6.

„Endurkoma Liverpool í seinni hálfleik.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Stundum flögrar að manni að blaðamenn sem sérhæfa sig í íþróttum séu eitthvað undarlegir til höfuðsins. Þeir eru óskaplega góðir í ensku en oft arfaslakir í íslensku. Hið síðarnefndan er slæmt fyrir lesendur. 

Orðið endurkoma merkir aðeins að koma aftur. Ekkert annað. Lið sem lendir undir í fótboltaleik en sigrar að lokum hefur greinilega náð sér á strik.

Enska orðið „comeback“ sem iðulega er notað í fótboltalýsingum enskra blaða.

Á enska fjölmiðlinum The Times segir:

Liverpool vs Leicester City: Szoboszlai stunner seals comeback win.

Þetta þýðir að í leik Liverpool og Leicester hafi leikmaðurinn Szoboszlai komið liði sínu yfir með frábæru marki og því hafi Liverpool unnið.

Illa skrifandi blaðamenn segja að markið hafi verið „endurkoma“ fyrir Liverpool. Engu að síður fóru leikmenn liðsins hvergi.

Þá er það milljón króna spurningin: Sé hægt að tala um „endurkomu“ Liverpool hvað á þá að kalla tap Leicester? Andheitið við „endurkomu“ hlýtur að vera afturför. 

Afturför Leicester í seinni hálfleik.

Þetta gæti alveg gengið.

Tillaga: Liverpool náði sér á strik í seinni hálfleik.

7.

„Á fleygiferð upp Rushmore-fjall íslenskra þjálfara.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Tvímælalaust er þetta kjánalegast samlíking sem birst hefur í íþróttafréttum og er þó úr mörgu bullinu að velja.

Í fréttinni segir:

• og Arnar er á góðri leið með að klífa upp á topp Rushmore-fjalls íslenskra þjálfara.
• Ef til væri Rushmore-fjall íslenskra þjálfara undanfarin fjörutíu ár […] væri búið að hamra út myndir af þeim Heimi Guðjónssyni, Ólafi Jóhannessyni, Guðjóni Þórðarsyni og Ásgeiri Elíassyni á fjallið. Er þá litið til árangurs hér heima (sorrí, Heimir Hallgrímsson).
• Arnar er á fljúgandi farti upp Rushmore fjall íslenskra þjálfara …
• … en hér heima er enn hægt að nema ný lönd og klífa enn hærra upp Rushmore fjall íslenskra þjálfara, alla leið á toppinn.

Blaðamaðurinn hamrar á vonlausri hugmynd sinni.  

Af hverju er blaðamaðurinn að ávarpa þennan Heimi með orðunum „Sorrí, Heimir“? Er maðurinn vinur hans, ættingi eða fótboltaþjálfari sem gengur ekki á fjöll. „Sorrí“ hvað?

Blaðamaðurinn skrifar fyrir sjálfan sig. Hann gleymir sér í klisjum.

Þó hér hafi dómgreind blaðamannsins brugðist er má segja honum ýmislegt til hróss. Fréttin er nokkuð læsilega skrifuð og því sem næst villulaus.

Hins vegar ætti hann að lesa ritreglur Jónasar sem segir:

1. Skrifaðu eins og fólk, ekki eins og fræðimenn.
2. Settu sem víðast punkt og stóran staf.
3. Strikaðu út óþörf orð, helmingaðu textann.
4. Forðastu klisjur, þær voru sniðugar bara einu sinni.
5. Keyrðu á sértæku sagnorði og notaðu sértækt frumlag.
6. Notaðu stuttan, skýran og spennandi texta.
7. Sparaðu lýsingarorð, atviksorð, þolmynd, andlag og viðtengingarhátt.
8. Hafðu innganginn skýran og sértækan.

Þetta og fleira gagnlegt er á vef Jónasar Kristjánssonar sem eitt sinn var ritstjóri Vísis, Dagblaðsins og DV. Hann kunni til verka í blaðamennsku.

Tillaga: Engin tillaga.

Lætur gott heita - í formi frelsaðs landsvæðis - framvæma, samkvæmt, framkvæma, samtkvæmt

Orðlof

Tölva

Þegar nýjungar koma til sögunnar verður að gefa þeim nafn. Til þess eru ýmsar leiðir en hin viðtekna venja í íslensku er að smíða þeim nýyrði. 

Einhvern tíma í kringum 1960 komu fram nýjar vélar sem þurftu íslenskt heiti og Sigurður Nordal (1886-1974) stakk upp á því að kalla þær „tölvur“. 

Orðið tölva er sniðið eftir kvenkynsorðinu völva og beygist eins og það. Rótin er aftur á móti sú sama og í nafnorðinu tala og sögninni telja enda voru tölvur fyrst og fremst öflugar reiknivélar í upphafi. 

Þá hefur líklega engan órað fyrir því hversu útbreiddar tölvurnar ættu eftir að verða og heiti þeirra þar með fyrirferðarmikið í daglegu máli.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Ásgeir Börkur lætur gott heita.“

Frétt á blaðsíðu 27 í Morgunblaðinu 19.9.23. 

Athugasemd: Ásgeir Börkur ætlar að hætta í fótbolta. Af hverju er það ekki sagt í stað þess að grípa til ofnotaðrar klisju sem ætti að banna vegna þess að hún er óskýr. 

Barnaskólabrandarinn á hér vel við: Jón lætur gott heita nammi.

Tillaga: Ásgeir Börkur hættir í fótbolta.

2.

„Snæfellsnesþjóðgarður er um 170 fermetrar að flatarmáli.“

Frétt á baksíðu Morgunblaðsins 20.9.23. 

Athugasemd: Stundum má brosa að meinlegum villum í fjölmiðlum. Samkvæmt þessu er þjóðgarðurinn örugglega sá minnsti í öllum heiminum. 

Á vef umhverfisstofnunar stendur að Snæfellsnesþjóðgarður sé 183 ferkm. Líklega er það bitamunur ekki fjár, eins og gamla fólkið sagði.

Tillagan á að vera skopleg.

Tillaga: Snæfellsnesþjóðgarður er ekki stærri en meðal einbýlishús.

3.

„Gagnsókn Úkraínumanna heldur áfram en hefur enn sem komið er skilað litlum árangri í formi frelsaðs landsvæðis.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Óskaplega getur verið leiðinlegt að lesa fróðlegar fréttaskýringar á slæmu máli. Sé feitletruðu orðunum sleppt skilur lesandinn málsgreinina til fullnustu. Tillagan getur líka gengið.

Í fréttinni segir:

Eins og undanfarna mánuði eiga aðgerðir Úkraínumanna sér að mestu stað á þremur stöðum á víglínunni.

Þetta er illa skrifað. Nástaðan gerir málsgreinina slæma; „eiga sér stað á þremur stöðum“. Eftirfarandi er skárra:

Sem fyrr byggjast aðgerðir Úkraínumanna á þremur vígstöðvum.

Enn segir:

Úkraínskir hermenn birtu á mánudaginn myndir af því þegar fáni Úkraínu var hengdur upp í Andrjívka.

Sjaldgæft eða óþekkt er að fái sé hengdur upp. Ekki virðulega farið með þjóðfána. Fólk hengir upp föt en fána er flaggað.

Í fréttinni segir:

Þá hafa rússneskir herbloggarar kvartað yfir yfirburðum Úkraínumanna á svæðinu þegar kemur að stórskotaliði.

Þetta er máttlaust og flatt orðalag. Eftirfarandi er skárra:

Rússneskir herbloggarar hafa kvartað yfir yfirburðum stórskotaliðs Úkraínumanna.

Eftirfarandi er verulega illa skrifað og lyktar af enskri þýðingu:

… hafa þeir grafið nokkuð stóra holu í varnarlínu Rússa í sumar, án þess þó að hafa gert gat á hana. Miðað við gang þeirra að undanförnu virðist sem Úkraínumenn séu að reyna að víkka holuna, ef svo má að orði komast, og gætu þeir reynt að gera stærri sókn á næstunni.

Skárra er að segja að þeir hafi rofið skarð í varnarlínu Rússa án þess að hafa komist í gegn.

Illa er komist að orði að „gera stærri sókn“. Skárra er að leggja enn meiri kraft í næstu sókn.

Fréttin er löng en hér verður að hætta aðfinnslum enda er hún illa skrifuð. Blaðamaðurinn er greinilega óvanur eða hefur ekki fengið næga tilsögn.

Tillaga: Gagnsókn Úkraínumanna heldur áfram en hefur enn sem komið er hafa þeir ekki getað náð landi af Rússum.

4.

Ef til­gang­ur vinnu­stöðvun­ar­inn­ar er að þvinga stjórn­ar­völd­in til að fram­kvæma at­hafn­ir, sem þeim lög­um sam­kvæmt ekki ber að fram­kvæma, eða fram­kvæma ekki at­hafn­ir, sem þeim lög­um sam­kvæmt er skylt að fram­kvæma, enda sé ekki um að ræða at­hafn­ir, þar sem stjórn­ar­völd­in eru aðili sem atvinnurekandi.

Annar töluliður 17. greinar laga um stéttarfélög og vinnudeilur. 

Athugasemd: Takið eftir æpandi og margfaldri nástöðu í ógnarlangri málsgreininni. Sá sem les þetta í fyrsta sinn og skilur umsvifalaust ætti annað hvort að fá fá viðurkenningu eða láta skoða á sér heilann. 

Yfirleitt er orðið stjórnvöld án greinis og því er það svolítið ókennilegt þegar honum hefur verið bætt við.

Ofangreint fannst í aðsendri á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 22.9.23 sem er ansi forvitnileg.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Hægrisinnaðir stjórnarandstæðingar í Frakklandi náðu í gær góðri siglingu með að framlengja söguleg yfirráð sín í öldungadeildinni, í kosningum sem marka enn eitt áfallið fyrir stjórnarflokk Emmanuels Macrons forseta.“

Frétt á blaðsíðu 13 í Morgunblaðinu 25.9.23. 

Athugasemd: Þetta er illskiljanleg málsgrein. Ástæðan eru feitletruðu klisjurnar sem hjálpa lesandanum ekkert. Komman á ekki að vera þar sem hún er sett. Orðalagið „siglingu með að“ bendir til að höfundurinn sé óvanur skrifum á íslensku.

Eru hægri sinnaðir stjórnarandstæðingar enn í meirihluta í frönsku öldungadeildinni? Ekki er hægt að ráða það af málsgreininni hvort heldur er.

Hægt er að gera athugasemdir við fleira í fréttinni. Hún ekki vel skrifuð.

Tillaga: Engin tillaga.

Úreldar áætlanir - halda gætilega um pyngjuna - hrapaði til jarðar

Orðlof

Klassískt misræmi

Ég hef t.d.alltaf ímyndað mér að línan um ömmuna í Heim í Búðardal sé ritskoðun, einhver hafi alls ekki kunnað við að hafa framliðna ömmu í brúðkaupsveislu. Sungið er 

„býð ég öllum úr sveitinni, 
langömmu heillinni, 
það mun verða veislunni margt í“, 

sem er á svig við rímmynstur lagsins; sveitinni-heitinni væri í stíl, heillinni rímar ei. 

En nýlega var mér sagt að eins konar villiútgáfa hafi ratað á plötuna, upphaflegi textinn hafi verið: 

„býð ég öllum úr sveitinni,
langömmu heitinni
myndi þykja veislunni margt í“. 

Meikar sens, en maður kýs samt misræmið, enda orðið klassík. 

Sigurbjörg Þrastardóttir. Tungutak, blaðsíða 3  i Morgunblaðinu 9.9.23.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… um að sam­eina Mennta­skól­ann á Ak­ur­eyri, MA, við Verk­mennta­skól­ann á Ak­ur­eyri, VMA.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Í fréttum hefur verið sagt frá hugmyndum um að sameina Menntaskólann á Akureyri og Verkmenntaskólann. Ekki hefur verið rætt um að sameina MA við Verkmenntaskólann. 

Eitt er að sameina og annað að sameina við. Hvort tveggja getur átt við í þessu tilviki.

Tillaga: … um að sam­eina Mennta­skól­ann á Ak­ur­eyri, MA, og Verk­mennta­skól­ann á Ak­ur­eyri, VMA..

2.

„Kostnaðartölur byggðar á úreldum áætlunum.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Mikill munur er á orðunum „úreldur“ og úreltur. Hið fyrra er yfirleitt haft um það sem er lítils virði eða fánýtt. Það sem er úrelt er gamaldags, óraunhæft, úr takti við tímann og svo framvegis. Vélar og tæki úreldast þegar nýjar koma á markaðinn. Sama er með fjárhagsáætlanir, þar geta verið úreltar því nýjar upplýsingar koma fram sem hækka eða lækka þær.

Tillaga: Kostnaðartölur byggðar á úreltum áætlunum.

3.

„Varð vitni að mögnuðu sjónarspili í Grænlandsferð.“

Frétt á forsíðu Morgunblaðsins 9.9.23. 

Athugasemd: Orðið „sjónarspil“ fer seint á válista yfir orð í útrýmingarhættu, sé sá listi til.

Annar listi sem ekki er heldur til, er sá yfir ofnotuð orð og á honum er nafnorðið „sjónarspil“. Það er útbrunnið, útjaskað, illa til haft, óþefur af því og ætti að leggja til hliðar næstu fjögur árin.

Skrýtið að orðaforði margra blaðamanna skuli vera svo rýr að „sjónarspil“ sé haft eiginlega allt sem þeim þykir athyglisvert í náttúrunni. Dæmin eru óteljandi. „Sjónarspilið“ er það kallað er ísbjörn veiðir og étur sel. Regnboginn er sjónarspil. Eldgos er sjónarspil. Sólarlagið er sólarspil. Ofnotað orð.

Og allt er magnað nú til dags. Ekkert annað lýsingarorð til. Freistandi að segja lýsingarorðið á of-listann.

Í fréttinni segir:

… hvernig lífið í óspilltri náttúrunni á Grænlandi er þegar frumskógarlögmálin gilda. 

Hefði ekki verið hægt að orða þetta á annan hátt en að nefna frumskóg vegna atburðar á Grænlandi?

Tillaga: Sá ísbjörn veiða og éta sel í Grænlandsferð.

4.

„Á árum áður lögðu þó margir borgarstjórar sig fram um að halda gætilega um pyngjuna, þannig að óþarft var með öllu að sveigja alla helstu gjaldstofna upp í topp og þrengja þannig að persónulegum fjárhag umbjóðendanna, borgarbúa sjálfra.“

Forystugrein Morgunblaðsins 12.9.23. 

Athugasemd: Afskaplega er þetta tilgerðaleg málsgrein - og loðin. Hvað merkir að „halda gætilega um pyngjuna“? Andstæðan við þetta orðalag er líklega að halda fast um pyngjuna. Hvort orðalagið á við um þann sem er aðgætinn í fjármálum?

Tilgangslaust er að nota svona stílbrögð. Hér á við það sama og allir blaðamenn eiga að muna; skrifa einfalt mál. 

Hvað merkir að „sveigja gjaldstofna upp í topp“? Sé átt við að hækka skatta af hverju er það ekki beinlínis sagt?

Af hverju er verið að teygja lopann með svona orðagjálfri: „þrengja þannig að persónulegum fjárhag umbjóðendanna, borgarbúa sjálfra“.

Tillaga: Áður fyrr voru margir borgarstjórar aðgætnir í fjármálum borgarinnar og því þurfti ekki að hækka skatta upp í topp og þrengja um of að borgarbúum.

5.

„Við erum búnir að eiga spjall við fulltrúa Síldarvinnslunnar og munum gera það áfram.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 14.9.23. 

Athugasemd: Margir „eiga spjall“ við einhvern, „eiga samtal“ og svo framvegis. Líklega er fólk hætt að tala saman. Sagnorðin lúta í lægra haldi fyrir nafnorðum að hætti enskrar tungu. 

Þátíðin er einnig við það að tapa, fjölmargir eru „búnir að eiga spjall“, „búnir að fara“, „búnir að koma“, „búnir að klúðra fréttum“ ... 

Frekar sorgleg þróun.

Tillaga: Við höfum talað við fulltrúa Síldarvinnslunnar og munum halda því áfram.

6.

„Að sögn yfirvalda voru fjórtán um borð í flugvélinni þegar hún hrapaði til jarðar …“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 18.9.23. 

Athugasemd: Hvert hefði flugvél getað hrapað ef ekki til jarðar?

Tillaga: Að sögn yfirvalda voru fjórtán um borð í flugvélinni þegar hún hrapaði.

Einstaklingsframtök - hafandi afrekað afrek - íbúðarými

Orðlof

Gleðimaður

Þótt orðin gleðikona og gleðimaður séu formlega hliðstæð hafa þau yfirleitt ólíka merkingu. Þetta leikur Pétur Gunnarsson sér með þegar hann skrifar: 

„Í myrkrinu stóðu strákar sem vildu vera gleðimenn í stappi við stelpur sem vildu ekki vera gleðikonur. Eru kynin dæmd til að farast ævinlega á mis?“ 

Gleðimaður er sá sem hefur gaman af að skemmta sjálfum sér og öðrum en gleðikona merkir venjulega ’vændiskona’. Sú merking er aðfengin því samsvarandi orð með sömu merkingu eru til í mörgum grannmálum íslenskunnar, þar á meðal dönsku, sænsku, þýsku og frönsku. 

Reyndar eru til dæmi um það að gleðikona hafi verið notað til að lýsa glaðlyndri og skemmtinni konu, alveg hliðstætt merkingu orðsins gleðimaður. Þau eru þó miklu færri en hin.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Báðir skoruðu þeir glæsi­leg mörk eft­ir frá­bær ein­stak­lings­fram­tök í 3:0-sigr­um liða sinna.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Blaðamaðurinn áttar sig ekki á að orðið framtak og einstaklingsframtak er eintöluorð. Er þetta yfirsjón eða er hann ekki betur að sér?  

Tillaga: Báðir skoruðu þeir glæsi­leg mörk með frá­bæru einstaklingsfram­taki í 3:0-sigr­um liða sinna.

2.

„Jimmy lést á friðsam­leg­an máta í gær­morg­un um­kringd­ur fjöl­skyldu sinni, vin­um, tónlist og hund­um.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sumir blaðamenn eru fáttækir í þýðingum sínum. Heimildin er ABC News og þar stendur:

Jimmy passed away peacefully on the night of September 1st surrounded by his family, friends, music and dogs …

Engum dettur í hug að segja á íslensku að einhver hafi látist „á friðsamlegan máta“. að viðstöddum hundum sínum eða ekki. Tillagan er mun betri. Best að sleppa þessu með friðinn.

Þessu næst segir á vef Moggans:

Hann lifði lífi sínu eins og um söng væri að ræða til hinsta and­ar­taks …

Þetta er óskiljanlegt en er ekki svo fjarri öllum skilningi þegar enski textinn er lesinn:

He lived his life like a song till the very last breath …

Þegar augljóst er að enskur texti gengur ekki upp á íslensku á þýðandinn um tvennt að velja; sleppa því að þýða hann eða umorða. Eftirfarandi gæti verið í anda þess enska:

Líf hans var honum alla tíð sem tónlist …

Og enn má tíunda axarsköft blaðamannsins. Hann segir í frétt sinni:

Í kjöl­farið gaf hann út fimm aðrar plöt­ur sem hlutu hóf­sam­ar móttökur frá hlust­end­um.

Hvað er „hófsöm móttaka“? Á fréttavefnum enska stendur: „enjoyed modest sales and radio airplay“. Líklega hefur tónlistarmaðurinn ekki selt mikið af plötum sínum, frekar svona í meðallagi.

Blaðamaðurinn skilur eflaust ensku til fullnustu en er fáttækur á íslensku.

Tillaga: Jimmy lést í gær­morg­un um­kringd­ur fjöl­skyldu sinni, vin­um, tónlist og hund­um.

3.

„Greinir frá á­stæðu þess að hann fór frá Liver­pool.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Blaðamenn halda margir hverjir að einfalt mál sé hallærislegt. Tillagan er skárri.

Í fréttinni segir:

Ef ein­hver af þessum mönnum hefði sagt „við viljum halda þér hérna“ þá værum við ekki að eiga þetta sam­tal núna.

Arfaslæmt er að orða það þannig að fólk „eigi samtal“. Miklu betra er að þarna hefði staðið: … þá værum við ekki að tala saman núna.

Það hefði verið erfitt fyrir hann að vera á­fram hjá liðinu, hafandi af­rekað allt það sem hann hafði af­rekað, til þess eins að sitja á vara­manna­bekknum og horfa á.

Líklegast hefur blaðamaðurinn ekki lesið yfir málsgreinina, svo hroðvirknisleg er hún. Nástaðan er hrópandi. Eftirfarandi er skárra:

Hann stóð sig vel með liðinu og því er erfitt sætta sig við að verða framvegis varamaður.

Í fréttinni stendur:

Ég er ekki að segja að ég hafi verið neyddur burt frá fé­laginu eða að þeir hafði sagt vilja mig burt en það kom ekki sá tíma­punktur, frá fé­laginu eða for­ráða­mönnum þess, að mér fannst eins og þeir vildu að ég yrði á­fram.

Þetta er hörmulega illa skrifað

Ég er ekki að segja að ég hafi verið neyddur til að fara frá félaginu eða að þeir hafði sagst vilja losna við mig. Aldrei var sagt að forráðamenn félagsins vildu hafa mig áfram.

„Tímapunktur“ er draslorð, óþarft, gagnslaust.

Tillaga: Útskýrir hvers vegna hann fór frá Liver­pool.

4.

„… og eiga þau öll að baki leiki í efstu deild hér á landi. Egill á að baki 47 leiki í efstu deild með KR, Fram og Víkingi úr Reykjavík. Sara á að baki 19 leiki … Þá á Sif að baki 132 leiki í efstu deild …“

Frétt á blaðsíðu 22 í Morgunblaðinu 6.9.23. 

Athugasemd: Þetta má kallast bakfall, nástaðan gargar á blaðamanninn en hann hlustar ekki og les ekki það sem hann skrifar í belg og biðu. Ekki er nóg að vera vel að sér í íþróttum en geta ekki skrifa skammlausa frétt um þær.

Illa skrifað viðtal er ávirðing á blaðamanninn og slæmt fyrir viðmælandann.

Tillaga: … og eiga þau öll að baki leiki í efstu deild hér á landi, Egill 47 í efstu deild með KR, Fram og Víkingi úr Reykjavík, Sara 151 leik í efstu deild FH, Val og Selfossi …

5.

„… þar sem klaufir þeirra leyfa þeim að fara hratt í gegnum votlendið sem ríkir á eyjunni.“

Frétt á blaðsíðu 40 í Morgunblaðinu 7.9.23. 

Athugasemd: Þetta er enska með íslenskum orðum. Yfirleitt er talað um að fara um land þó þar sé mýri, sandur eða eitthvað annað. Vel má vera að votlendi sé einkenni eyjarinnar. Engu að síður er skárra að orða þetta eins og segir í tillögunni. Hins vegar er málgreinin illa skrifuð og góður ritstjóri hefði látið blaðamanninn endurskrifa fréttina.

Tillaga: … þar sem klaufir þeirra leyfa þeim að fara hratt um votlendið á eyjunni.

6.

„Það er hættulegt tillfinningaleysi, sem daglegar fréttir frá Úkraínu valda um að sprengjur hafi fallið hér og hvar og sjaldnast haft hernaðarlega þýðingu.“

Forystugrein Morgunblaðsins 7.9.23. 

Athugasemd: Málsgreinin er illskiljanleg enda illa skrifuð. Leiðarinn er eiginlega slöpp söguleg upprifjun og sá sem heldur á penna virðist ekki vanur skrifum. Má maður þá biðja um að framvegis skrifi ritstjórinn leiðara. Enginn sakar hann um lausatök á pennanum hvort sem lesendur eru sammála honum eða ekki. Hann myndi aldrei skrifa „tillfinningaleysi“ enda er tilfinning hans fyrir málinu betri en svo.

Tillaga: Engin tillaga.

7.

„Jóhann brýnir fyrir fólki að hlaða aldrei rafhlaupahjól inni í íbúðarrými.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Hvað er „íbúðarrými“? Orðið finnst ekki í orðabók. Er átt við íbúð? Nei, varla. Þá hefði það verið sagt. Eða hvað?

Gáfumenn þjóðarinnar eru í óða önn að breyta tungumálinu. Einföld og góð orð eru aflögð og önnur tekin í brúk því það er svo greindarlegt, til dæmis að segja „íbúðarrými“ en ekki íbúð.

Tillaga: Jóhann brýnir fyrir fólki að hlaða aldrei rafhlaupahjól inni í íbúð.

 

Langtímatrendið - kennslustundir fara fram - peppaður fyrir stórmótum

Orðlof

Að vera að gera eitthvað

Orðalagið vera að gera eitthvað vísar til verknaðar sem stendur yfir eða dvalarmerkingar sem afmörkuð er í tíma. Hún er að skrifa bréf. Þau eru að leika sér. 

Samkvæmt málvenju eru nokkrar hömlur á notkun þessa orðasambands. Það er t.d. ekki notað til að vísa til þess sem er tímalaust, t.d. ekki með sögnum sem tákna eiginleika né ástand sem varir. 

Ekki: „hún er að skrifa vel“ heldur: hún skrifar vel. 

Ekki: „hún er að sofa“ heldur: hún sefur. 

Ekki: „kennarinn er að sitja í stólnum“ heldur: kennarinn situr í stólnum. 

Ekki: „Ég er ekki að skilja þetta“ heldur: Ég skil þetta ekki o.s.frv. 

Það væri því í ósamræmi við þessa málvenju að segja „markmaðurinn er að verja vel í þessum leik“, „fyrirtækið er að hagnast vel á þessu ári“ o.s.frv. Fremur: markmaðurinn ver vel í þessum leik, fyrirtækið hagnast vel á þessu ári.

Málfarsbankinn. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„28. loftslagsráðstefnan verður haldin í Sameinuðu arabísku furstadæmunum í árslok.“

Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 22.8.23. 

Athugasemd: Jafnvel reyndustu stjórnmálamenn sem skrifað hafa ótal greinar þekkja ekki regluna: Aldrei byrja málsgrein á tölustaf. 

Tillaga: Tuttugusta og áttunda loftslagsráðstefnan verður haldin í Sameinuðu arabísku furstadæmunum í árslok.

2.

„Í morgun var þoka en nú hefur henni lyft.“

Viðmælandi í útvarpsþætti 24.8.23. 

Athugasemd: Akureyringurinn var nokkuð kátur með að þokunni hafði létt og sólin skein. Vel má vera að hann hafi verið óstyrkur í viðtali í beinni útsendingu og vafist tunga um höfuð. Slíkt gerist.

Tillaga: Í morgun var þoka en nú hefur henni létt.

3.

„Langtímatrendið er það að hann sé að hopa meira og meira en það er auðvitað breytileiki á milli ára.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Ekki finnst orðið „langtímatrendið“ í orðabókum. Vera má að orðið sé vitlast stafsett hjá blaðamanni Ríkisútvarpsins. Vera má að „trend“ sé útlenska.

Eitt ráð vil ég gefa blaðamönnum á Ríkisútvarpinu og það er að láta íslenska þýðingu á útlendum orðum fylgja í sviga. Ekki gera ráð fyrir að allir skilji slettur. Best er þó að sleppa þeim enda eru þær sóðaskapur.

Fyrirsögn fréttarinnar er þessi:

Drangajökull hopar meira og meira.

Hér hefði mátt segja að jökullinn hörfi sífellt eða sífellt meira.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Enn hafa engar kennslustundir á vegum Háskóla Íslands farið fram í Eddu, nýju húsi Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum við Arngrímsgötu í Reykjavík.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 28.8.23. 

Athugasemd: Þetta er svakaleg málsgrein. Skilja má fréttina þannig að ekkert hafi enn verið kennt í húsinu sem nefnt er Edda. Sé það rétt skilið af hverju er verið að segja að „engar kennslustundir hafi farið fram“ í húsinu?

Núorðið þarf allt að „fara fram“. Í stað þess að kenna er talað um kennslustundir. Blaðamaðurinn étur gagnrýnislaust upporðalag viðmælanda síns og útkoman verður tóm vitleysa. Einhvers konar kanselístíll eða nafnorðasíbylja.

Fréttin er ekki góð, gagnslaus upprifjun. Allt gamlar og ómerkilegar fréttir.

Tillaga: Enn hefur ekki verið kennt í Eddu, nýju húsi Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum við Arngrímsgötu í Reykjavík.

5.

„Ég er alltaf peppaður fyr­ir þess­um stór­mót­um og að spila fyr­ir ís­lenska landsliðið.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Við erum fjölmargir sem skiljum ekki útlensku. Því ber blaðamanni að lagfæra málfar viðmælanda síns, útrýma slettum. Svo uppgötvaði ég að sögnin að peppa er rammíslensk enda segir í nútímavæddri útgáfu Njálu:

Nú er að segja frá Otkatli að hann ríður rosalega mikið peppaður. Hann hefir spora á fótum og hleypir neðan um sáðlandið og sér hvorgi þeirra Gunnars annan. Og í því er Gunnar stendur upp ríður Otkell á hann ofan og rekur sporann við eyra Gunnari og rístur hann mikla ristu og blæðir þegar mjög. Grét þá Gunnar sárlega en Otkell hló.

Er Otkell þarna peppaður eins og viðmælandi Moggans. Yndislegt.

Orðið er til í ensku en á því máli er til dæmis sagt: „He was an enthusiastic player, full of pep.“ Íslenskir blaðamenn sem hafa lært ensku en minna í íslensku myndu þýða þetta svona: „Hann var ákafur leikari, fullur af peppum.“

Tillaga: Ég er alltaf í stuði fyrir stórmót og vera í landsliðinu.

Gjóska niður að Reykjaneshæð - hraungos myndaði Laugaveg í Landmannalaugum - beita hungri almennra borgara

Orðlof

Tvö nöfn

Það hefur færst í vöxt á 20. öld að fólki séu gefin tvö nöfn frekar en eitt og sumir eru jafnvel svo ríkir að þeir heita þremur nöfnum. 

Í slíkum tilvikum beygjast auðvitað bæði nöfnin eftir því sem við á, bæði það fyrra og síðara, og öll ef þau eru fleiri. 

Maður segist því „sakna Ólafar Sifjar“ og fara „til Jóns Karls“.

Orðaborgar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þá sendi gosið gjósku til vesturs og þakti svæðið frá Torfajökli að Barðaströnd og alveg niður að Reykjaneshæð.“

Frétt á Vísi. 

Athugasemd: Hvað er „Reykjaneshæð“? Blaðamaðurinn veit ekkert, skrifar það sem hann heldur að viðmælandinn segi. Þetta er svo vitlaust sem mest má vera og fréttin er ekki leiðrétt, enginn á Vísi, hvorki fréttastjóri né aðrir blaðamenn lesa fréttina.

Í fréttinni segir ennfremur:

Þá varð annað gos um 1447, hraungos, sem myndaði Laugaveg í Landamannalaugum.

Þetta er ótrúleg della. Ég hef komið í Landmannalaugar en aldrei séð þennan „Laugaveg“ sem myndaðist í gosinu 1477. Blaðamaðurinn hefur þetta eftir einum virtasta eldfjallafræðingi landsins og er útilokað að hann hafi sagt þetta. Blaðamaðurinn leggur honum orð í munn og fréttinni er skellt framan í lesendur. Fjölmargir vita betur. 

Fréttin birtist 16. ágúst og fimm dögum síðar hafði henni ekki verið breytt. Hvað er hægt að segja um svona bull?

Staðreyndin er þessi eins og fram kom í hér í þættinum 16.8.23:

Þá varð mikið gos á eldsprungu sem kennd er við Veiðivötn og nær langt fyrir norðan þau. Síðan teygði hún sig inn í Torfajökulsöskjuna og þar urðu eldgos og hraun rann.

Syðsti gígurinn á Veiðivatnasprungunni er á öxlinni við Brennisteinsöldu, sunnan Landmannalauga. Þá rann Laugahraun og enn er hiti í sprungunni, heitt vatn kemur undan jaðri þess og er notað til baða. 

Í gosinu urðu Veiðivötn til í þeirri mynd sem við þekkjum þau í dag.

Mikilvægt er að gera greinarmun á öskjunni sem kennd er við Torfajökul og honum sjálfum. Það að auki er afar brýnt að blaðamenn hafi að minnsta kosti örlitla þekkingu í landafræði og jarðfræði.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Hann sagði Asera beita hungri almennra borgara í hernaðarlegum tilgangi.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þetta skilst ekki. Hvað merki að „beita hungri“? Er átt við að verið sé að svelta almenning? Sé svo af hverju er það ekki sagt?

Í fyrirsögn á forsíðu vefsins stendur:

Segir Asera beita hung­urs­neyð í hern­að­ar­leg­um til­gangi.

Ekki er þetta skárra.

Tillaga: Hann sagði Asera svelta almennra borgara í hernaðarlegum tilgangi.

3.

„Yfirvöld á kanaríeyjunni Tenerife segja gróðurelda sem kviknuðu í fyrrakvöld orðna stjórnlausa.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Yfirleitt er eldur stjórnlaus. Hins vegar er hægt að hafa heimil á útbreiðslu þeirra. 

Blaðamaðurinn notar orðið „eldarnir“ tólf sinnum í stuttri frétt. Hann virðist ekki þekkja nástöðu. Orðalagið er stjórnlaust, það er stíllaust.

Tillaga: Yfirvöld á Tenerife á Kanaríeyjum segjast ekki ráða við gróðurelda sem kviknuðu í fyrrakvöld.

4.

„Ríkið aðstoðar það við brottförina og fram að henni, sýni það brottfararvilja, en sýni það ekki brottfararvilja virðist málið fara í mikla flækju.“

Forystugrein Morgunblaðsins 21.8.23. 

Athugasemd: Málgreinin er tóm flækja, illa skrifuð, stirð og flöt af nástöðu. Tillagan er skárri.

Tillaga: Ríkið aðstoðar fólk sem sættist á að fara. Sé svo ekki virðist málið fara í mikla flækju.

5.

„Reykkafar­ar Slökkviliðsins á höfuðborgarsvæðinu komust ekki inn í alla hluta hús­næðis­ins sem brann í Hafnar­f­irði í gær sök­um þess hvað eld­ur­inn var orðinn mik­ill þegar slökkvilið bar að garð …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Færri orð duga oft betur. Orðalagið „sökum þess“ er slakt, betra er orðið því. Tilgerðarlegt er að segja að „slökkvilið beri að garði“, það einfaldlega kemur.

Tillaga: Reykkafar­ar Slökkviliðsins á höfuðborgarsvæðinu komust ekki inn í alla hluta hús­næðis­ins sem brann í Hafnar­f­irði í gær því eld­ur­inn var orðinn of mik­ill ….

6.

„Við lækkuðum í lóninu og sáum að það var talsvert mikið af þörungagróðri sem var að sjá í lóninu …“

Frétt á visi.is. 

Athugasemd: Þetta er ljót málsgrein. Blaðamaðurinn hefur ekki verið með fullri meðvitund, annars hefði tekið eftir nástöðinni. Hún er meira að segja tvöföld.

Annað hvort hefði hann átt að umskrifa það sem viðmælandinn sagði eða hafa það í óbeinni frásögn. Tillagan er skárri.

Vandmál margra blaðamanna eru upptökutækin, þeir hljóðrita allt sem viðmælandinn segir og skrifa allt upp gagnrýnislaust jafnvel þó hann reki í vörðurnar eða hefði getað komist betur að orði. Þetta er ekki blaðamennska.

Tillaga: Við lækkuðum í lóninu og í ljós kom talsvert mikið af þörungagróðri …

Ökutæki og ökutæki - á grunnu dýpi - gosi í Torfajökli árið 1477

Orðlof

Hún Sturla

Enda þótt Sturla sé karlmannsnafn er það málfræðilega kvenkynsorð og beygist eins og stofa. 

Af þeim sökum er ýmist miðað við merkingarlega kynið og sagt „hann Sturla“ eða það málfræðilega og sagt „hún Sturla“.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Hlaupið hófst í miðbæ Akureyrar klukkan átta í morgun. Á næstu dögum vinnur hópurinn sig suður á bóginn og enda ferðina miklu á Reykjavíkurmaraþoninu …“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Hópurinn hleypur suður, lakara er að segja að hann „vinni sig suður á bóginn“. Vinnuflokkur gerir jarðgöng, vinnur sig í gegnum fjallið. Flókið orðskrúð í fréttum er orðið algengara en einfalt og skiljanlegt mál.

Tillaga: Hlaupið hófst í miðbæ Akureyrar klukkan átta í morgun. Á næstu dögum hleypur hópurinn suður og endar ferðina miklu á Reykjavíkurmaraþoninu …

2.

„Skjálftavirknin hefur lognast út af.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Betra er að segja að dregið hafi úr skjálftum eða þeir hafi hætt. Einfalt mál er alltaf best í fréttaskrifum.

Tillaga: Skjálftavirknin hefur hætt.

3.

„Snjóskaflinn hægra megin í Gunnlaugsskarði í Esjunni var farinn að deilast í minni skafla þegar Morgunblaðið kannaði málið síðdegis í gær.“

Frétt á blaðsíðu 11 í Morgunblaðinu 15.8.23.. 

Athugasemd: Betra hefði verið að segja að skaflinn sé farinn að skiptast.

Svo mikið hefur verið talað um skaflinn í Gunnlaugsskarði í Esju að blaðamaðurinn taldi sig þurfa að fara þangað og skoða og það gerði hann enda örugglega hörkunagli. Með fréttinni eru birtar myndir af skaflinum en hann er ómerkilegri í nálægð en tilsýndar. Blaðamaðurinn á hrós skilið fyrir framtakið.

Ég hef nokkrum sinnum gengið um Gunnlaugsskarð sem þó er ekki skarð heldur hvilft og fyrir neðan eru ógreiðfær gil og hamrar. Í fjölmörgum ferðum á Esju hefur lærst að víða er skárra að fara en þarna.

Fyrir mörgum árum er sumarið þótti kalt varð mörgum tíðrætt um staðfestu skaflsins. Í góðum vinahópi bollalögðu menn að fara í Gunnlaugsskarð með skóflur og moka árans snjónum í burtu svo sumarhitar mættu hækka. Við nánari umhugsun gæti tilgangurinn hafa verið að hrekkja þá sem hafa hann sem mælikvarða á veðurfar. Af einskærri leti varð ekkert af krossferðinni. Hugmyndin var samt góð.

Tillaga: Snjóskaflinn hægra megin í Gunnlaugsskarði í Esjunni var farinn að skiptast í minni skafla þegar Morgunblaðið kannaði málið síðdegis í gær.

4.

„Fylgst var með ökutækjum sem var ekið Sæbraut í vesturátt, á gatnamótum við Langholtsveg. Á þremur sólarhringum fóru 13.941 ökutæki þessa akstursleið og því óku hlutfallslega mjög fáir ökumenn of hratt eða yfir afskiptahraða. Meðalhraði hinna brotlegu var 81 km/klst en þarna er 60 km hámarkshraði. Sá sem hraðast ók mældist á 111. Einu ökutæki var ekið gegn rauðu ljósi á umræddu tímabili.“

Frétt á Fréttatímanum og á vef lögreglunnar.

Athugasemd: Þetta er ekki frétt heldur kraðak orða, átakanlega léleg fréttaskrif. Kansellístíllinn er yfirþyrmandi svo lesandanum verður óglatt og nástaðan er svo megn að sama lesanda liggur við yfirliði. Þá þarf að kalla á „viðbragðsaðila“.

Höfundurinn er hefur enga tilfinningu fyrir fréttaskrifum. Fréttatíminn birtir ósköpin án þess að blikna, dómgreindarleysið er algjört. Löggan sem samdi þetta virðist ekki kunna að skrifa, það sannast hér. Löggan er stjórnlaus, lætur alls kyns bull frá sér fara eins og hér hefur verið margsinnis bent á. Slíkt ætti að varða við lög og refsingin fangelsi upp á vatn og brauð.

Tillagan er miklu betri en tilvitnunin.

Tillaga: Fylgst var með umferð til vesturs á Sæbraut við Langholtsveg. Alls óku 13.941 ökutæki þarna um en hámarkshraðinn er 60 km/klst. Fáir óku of hratt, meðalhraði þeirra var 81 km/klst, sá sem hraðast fór var á 111. Einn ók á rauðu ljósi.

5.

„Mögu­lega á til­tölu­lega grunnu dýpi.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Sagt er í fréttinni að kvikan sé á „grunnt dýpi“? Átt er við að hún sé ekki djúpt, það er að segja frekar grunnt. Della er að tala um „grunnt dýpi“. Eldfjallafræðingurinn sem blaðamaðurinn ræðir við orðar þetta ekki svona heldur blaðamaðurinn.

Svo er það lýsingarorðið „mögulegur“ sem ungir og óreyndir blaðamenn ofnota. Hér hefði að skaðlausu mátt nota orð eins og líklegur, hugsanlegur, sennilegur og fleiri.

Tillaga: Hugsanlega er frekar grunnt niður á kviku.

6.

„Síðast gaus í Torfajökli 1477 að sögn Sigríðar og var það hraungos á sprungu, svipað og gosin sem hafa verið á Reykjanesskaga undanfarin ár.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Eflaust hefur einhvern tímann gosið í Torfajökli en það varð þó ekki árið 1477. Þá varð mikið gos á eldsprungu í Veiðivatnalægðinni og teygði hún sig inn í Torfajökulsöskjuna. Eldgosin á Reykjanesi eru langt frá því að líkjast gosinu á Veiðivatnasprungunni sem stóð líklega í nokkur ár.

Útilokað er að Sigríður Kristjánsdóttir náttúruvársérfræðingur á Veðurstofunni hafi sagt þetta. Allar líkur eru á því að blaðamaðurinn hafi misskilið hana svona hrapalega.  

Syðsti gígurinn á Veiðivatnasprungunni er á öxlinni við Brennisteinsöldu, sunnan Landmannalauga. Þá rann Laugahraun og enn er hiti í sprungunni, heitt vatn kemur undan jaðri þess og er notað til baða. 

Í gosinu urðu Veiðivötn til í þeirri mynd sem við þekkjum þau í dag.

Mikilvægt er að gera greinarmun á öskjunni sem kennd er við Torfajökul og honum sjálfum. Það að auki er afar brýnt að blaðamenn hafi þekkingu í landafræði og jarðfræði.

Tillaga: Síðast gaus í Torfajökulsöskjunni árið 1477 að sögn Sigríðar og var það hraungos á eldsprungu sem kennd er við Veiðivötn.

 

 

Væta við austurströndina - framkvæma leit - varasamur vindhraði

Orðlof

Vegur í jarðvegi

Jarðvegur er jafnan nefndur jörð á norrænum málum. Ekki er alveg ljóst af hverju moldin er kölluð jarðvegur á íslensku. Hugsanlega má rekja uppruna orðsins til latneskrar orðabókar frá 17. öld eftir Guðmund Andrésson (d. 1688) en þar er orðið jarðvegur notað fyrir latneska orðið „arvum“. Eiginleg merking þess er plægt land eða akuryrkjuland og vísar þá vegur í jarðvegur til plógfarsins, ef að líkum lætur … 

Bjarni Guðleifsson og Brynhildur Bjarnadóttir (2019) veltu því fyrir sér hvort hugtakið „jarðvegur“ gæti átt rætur í fjárgötunum sem liggja víða um landið í skemmtilegri hugleiðingu um moldina. Aðrir tengja það fremur gömlu þjóðleiðunum um landið. 

Ólafur Gestur Arnalds, bókin Mold ert þú. Kafli birtur a blaðsíðu 28 í Morgunblaðinu 14.8.23. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… og lítilsháttar væta við austurströndina.“

Textaspá á vedur.is

Athugasemd: Veðurfræðingurinn virðist ekki kannast við orðið rigning. Hann tönglast á orðinu „væta“.

Líklega á hann við bleytuna sem fellur úr loftinu og niður til jarðar. Alþýða manna kallar slíkt rigningu. Samkvæmt spámönnum Veðurstofunnar rignir afar sjaldan á Íslandi. Barnamálið ræður oft orðalagi þeirra. Þeir segja stundum að hér og þar „dropi“, „smá væta“ sé einhvers staðar eða tala um „lítilsháttar vætu“.

Sá sem þetta ritar veltir því fyrir sér hvort veðurfræðingar brúki beinlínis veigrunarorð í stað þess alræmda orðs rigning sem hefur einkar blauta áferð. „Úrkoma“ er vinsælasta orðið vegna þess að þá þarf ekki að gera greinarmun á rigningu eða snjókomu.

Blaðamenn halda varla vatni (vætu) þegar veðurfræðingar stunda málfarslistir sína. Á mbl.is segir í fyrirsögn:

Öflug lægð veldur vætu.

Svo vel hafa spámenn Veðurstofunnar kennt blaðamönnum að nær ómögulegt er að orða þetta til dæmis á þennan veg:

Rigning í öflugri lægð.

Loks má spyrja: Hvar er austurströnd landsins? Landfræðilega séð er hún ekki til, ekki frekar en Vestfjarðaströnd eða norðurströndin. Strendur landsins eru óteljandi nema ef til vill suðurströndin sem er nær óslitin frá Ölfusárósum og að Hornafirði. Næst má búast við fréttum af hafís við „Hornstrandastrendur“ eða „Strandastrendur“.

Og nú má mæla með því að lesandinn helli dálítilli vætu bolla og láti fylgja kaffimulning, tepoka eða kakóduft, halli sér svo aftur í stólnum og velti fyrir sér bjánalegu orðalagi margra veðurfræðinga. 

Tillaga: … og lítilsháttar rigning við strendur austurlands.

2.

„Nafn Rúm­fa­tala­gers­ins verður JYSK frá og með lok­um sept­em­ber­mánaðar, þar sem talið er að nafnið end­ur­spegli ekki leng­ur vöruúr­val fyr­ir­tæk­is­ins.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Þetta er aumasta skýring sem hugsast getur og er ekkert annað en enn eitt áfallið sem íslensk tunga hefur orðið fyrir á undanförnum árum, jafnt af völdum innlendra sem útlendra kaupsýslumanna. Orðleysan „jysk“ endurspeglar ekki vöruúrval, ekki frekar en Ikea og Bauhaus.

Blygðunarlaust flytjast hingað til lands fyrirtæki með erlend nöfn og láta ekki svo lítið að fella þau að íslensku máli. Ekki nóg með það heldur halda íslenskir fyrirtækjaeigendur að útlensku nöfnin gangi betur í okkur alþýðufólkið.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„… þegar þeir freistuðu þess að framkvæma leit á heimili grunaðs manns.“

Frétt á vísi.is. 

Athugasemd: Sá sem að „framkvæmir svona fréttaskrif“ ætti að hugsa sinn gang. Í fréttinni segir:

Rannsóknin var af þessum sökum flókin en hópurinn er sagður hafa gengið mjög langt í að fela slóð sína …

Hvað merkir að „ganga mjög langt í að fela slóð“? Eru til einhver siðferðileg mörk sem glæpamenn mega ekki fara yfir í svindli?

Sá sem gengur of langt fer offari, kann sér ekki hóf, hleypur á sig, fer yfir strikið, kann sér ekki hóf. Orðalagið merkir ekki að reyna sitt ýtrasta eins og skilja má af málsgreininni.

Orðið níðshringur sem kemur fyrir í fréttinni. Það merkir er ekki það sama og barnaníð. 

Níð eru lygar, illmælgi, aðdróttanir, rógburður, skítkast, ósannsögli og svo framvegis. 

Barnaníð er ofbeldi gegn barni.

Blaðamaðurinn vandar ekki þýðingar sínar úr ensku.

Tillaga: … þegar þeir freistuðu þess að leita á heimili grunaðs manns.

4.

„Varasamur vindhraði.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Enginn stjórnar hraða vindsins. hann er ekki varasamur nema fyrir þá sem eru útivið eða eiga eitthvað sem þar gæti skemmst. Á Kári (vindurinn) að gæta að vindhraða, rétt eins og Jón bílstjóri að ökuhraða sínum.

Tillaga: Hvassviðrið getur verið varasamt.

5.

„17. júlí síðastliðinn, tæpu ári eftir að samningurinn var undirritaður í Istanbúl …“

Aðsend grein á blaðsíðu 15 í Morgunblaðinu 14.8.23. 

Athugasemd: Greinin byrjar á tölustöfum, það er hvergi gert. Höfundurinn er Josep Borell Fontelles, einn af toppunum í ESB. Hann sendir grein sína til Moggans og líklega þýðir innanbúðarmaður hana á íslensku og kann ekki til verka.

Sama grein birtist á vef fjölmiðilsins The Observer. Þar byrjar hún svona:

On 17 July, nearly one year after it was signed in Istanbul …

Höfundur greinarinnar byrjar ekki málsgrein á tölustaf en þýðandinn er úti að aka.

Stjórnendur Moggans hafa margt þarflegt að gera en lesa þeir Moggann? 

Tillaga: Þann 17. júlí síðastliðinn, tæpu ári eftir að samningurinn var undirritaður í Istanbúl …

Aukinn mannskapur í löggunni - stemma stigu við sérsveitarmönnum - skúrir eflast síðdegis

Orðlof

Sl-orð

slabb, sladda, slafsa, slafra, slagna, slagningur, slagi, slapp, slark, slefa, sleikja, sleipur, slemba, slenja, slepja, sletta, slím, sloka, slokra, slor, slubb, sludda, slumbra, slupra, slurkur, slydda, slý, slöpugur. 

Þessi orð eru misjafnlega kunnugleg, en þau eiga tvennt sameiginlegt: þau byrja öll á ‘sl-’, og merking þeirra allra tengist bleytu eða vökva á einhvern hátt - oft einhvers konar hvimleiðri eða óviðfelldinni bleytu. Getur það verið tilviljun að svo mörg orð á sama merkingarsviði byrji á sömu hljóðum?

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… felst sá viðbúnaður í auknum mannskap í lögreglunni, auknu afli fíkniefnaleitar til þess að stemma stigu við vímuefnum og sérsveitarmönnum.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 4.8.23. 

Athugasemd: Nafnorðastíllinn er hér alls ráðandi. Ofangreint skilst en hefði mátt vera metur skrifað. 

Hvað er átt við að „stemma stigu við sérsveitarmönnum“? Vissulega eru þeir lögbrjótum til mikillar óþurftar en öðrum frekar gagnlegir.

Fréttin er nokkuð löng og hefði blaðamaðurinn getað vitnað enn meira í viðmælendur sína með óbeinni ræðu.

Í fréttinni segir:

… mikið um að vera hjá viðbragðsaðilum víðsvegar um land. 

Nokkur munur er á því þegar mikið er um að vera og mikið að gera. Ekki er ljóst hvort sé átt við.

„Viðbragðsaðili“ er óskilgreint hugtak og getur merkt þann sem bregst við og aðstoðar. Sá getur verið vegfarandi, göngumaður og jafnvel sá sem siglir á ám, vötnum og sjó.

Í málfarsbankanum er bent á að ofnota ekki orðið aðili.Þar segir einnig:

Oft eru til góð og gegn orð í málinu sem fara mun betur en ýmsar samsetningar með orðinu aðili.

Nefnd eru orð eins og ábyrgðarmaður (ekki ábyrgðaraðili), eigandi (ekki eignaraðili) og seljandi (ekki söluaðili). Sama á auðvitað við ljóta orðið „viðbragðsaðili“ sem fjölmiðlungar reyna í sífellu að troða upp á lesendur. 

Tillaga: … felst í að fjölga lögreglumönnum, efla leit að fíkniefnum og útrýma fíkniefnum.

2.

„Ég er ekki að kaupa það að við sem sáum fyrir verðbólgu og verðhækkanir vegna Covid, séum svona mikið klárari og betur gefin en allir ráðherrar og sérfræðingar „kerfisins“ samanlagt, og get því ekki annað en dregið þá ályktun að tekin hafi verið meðvituð ákvörðun um að fórna heimilunum fyrir bankana og að nú sé verið að framfylgja þeirri ákvörðun með því að koma tugþúsundum heimila á vonarvöl.“

Aðsend grein á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 4.8.23. 

Athugasemd: Höfundurinn hefði átt að láta einhvern vanan lesa greinina yfir. Sá hefði stytt málsgreinina, bætt inn punktum lesendum til hægðarauka. Tillagan er mun skárri.

Í greininni segir:

13 vaxtahækkanir Seðlabankans segja sína sögu …

Hrikalegt villa, höfundur byrjar málsgrein á tölustaf. Það á ekki að gera.

Einnig segir í greininni:

Margt af því mun þurfa alls kyns kostnaðarsama félagslega aðstoð sem hægt hefði verið að komast hjá. 

Frekar illa samin málsgrein. Orðið „kostnaðarsamur“ afar vinsæl tugga í meðal blaðamanna. Af því leiðir að margir þekkja ekki lengur lýsingarorðið dýr.

Tillaga: Við sem sáum fyrir verðbólgu og verðhækkanir vegna Covid, erum ekki mikið klárari og betur gefin en allir ráðherrar og sérfræðingar „kerfisins“ samanlagt. 

Því get ekki annað en dregið þá ályktun að tekin hafi verið meðvituð ákvörðun um að fórna heimilunum fyrir bankana. 

Nú sé verið að framfylgja þeirri ákvörðun með því að koma tugþúsundum heimila á vonarvöl.

3.

„Nóvoross­ísk er ein stærstu hafna við Svarta­hafið og staðfesta viðbragðsaðilar þar að spreng­ing­ar hafi heyrst í nótt eft­ir því sem rúss­nesk­ir fjöl­miðlar greina frá.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hverjir eru þeir rússnesku „viðbragðsaðilar“ sem staðfestu „að sprengingar hafi heyrst“ sem „rússneskir fjölmiðlar greina frá“.

Málsgreinin er endaleysa, fljótfærnislega skrifuð og ekki lesin yfir fyrir birtingu.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Lygileg frásögn Einars sem var á staðnum þegar eitt umdeildasta atvik sögunnar átti sér stað.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Maðurinn „var á staðnum“ þegar atvikið „átti sér stað“. Þetta kallast nástaða. Blaðamaðurinn hlýtur að geta gert betur því þetta er afar ófaglega orðað hjá honum.

Í fréttinni segir:

Einar Orri Einarsson var í liði Keflavíkur á þessum tímapunkti …

Orðleysan „tímapunktur“ er drasl sem á ekki að nota. Betur fer á því að nota þetta orðalag:

Einar Orri Einarsson var þá í liði Keflavíkur …

Einnig segir í fréttinni:

Bjarni skaut hins vegar frá miðju og skoraði, eitthvað sem hann og Skagamenn vildu meina að væri algjört óviljaverk.

Þetta „eitthvað“ er algjörlega gagnslaust orð í þessu samhengi. Eftirfarandi er skárra:

Bjarni skoraði hins vegar frá miðju en bæði hann og Skagamenn fullyrtu að það hefði verið algjört óviljaverk.

Blaðamaðurinn þarf að taka sig á og vanda betur skrif sín.

Tillaga: Einar sá eitt umtalaðasta atvik knattspyrnusögunnar.

5.

„Áfram eru líkur á skúrum og horfur á að loftið verði heldur óstöðugra en daginn áður sem þýðir að skúrirnir eflast síðdegis.“

Facebook, hugleiðingar veðurfræðings um verslunarmannahelgi. 

Athugasemd: Skelfing er þetta slæmt. Veðurfræðingurinn veit ekkert um skúrir en eflaust margt um bílskúra. Skúr í merkingunni regn á að vera í kvenkyni.

Hvað merkir orðalagið að „skúrir eflast“?

Í „hugleiðingunum“ segir:

Norðausturfjórðungur landsins ætti að sleppa við skúrina …

Sé skúr þarna í eintölu er þetta rétt en í fleirtölu ætti að standa skúrirnar.

Veðurfræðingur býr til fimmta fjórðunginn, „norðausturfjórðung“. Dæmalaus rökleysa.

Enn segir:

… sem þýðir að skúrirnir eflast síðdegis.

Hér á að standa skúrirnar.

Og aftur segir:

… og norðurströndin sleppur væntanlega við skúri.

Þarna á að standa skúrir. Engin „norðurströnd“ er til í þeirri merkingu sem veðurfræðingurinn er að hugleiða. Næst má búast við því að veðurfræðingar fari að tala um „Vestfjarðaströnd“.

Ekki er enn komin uppstytta í skúrahugleiðingum veðurfræðingsins:

… má víða búast við skúrum og bætir í skúrina síðdegis.

Fyrst er talað um skúrir í fleirtölu og svo virðist næsta orð vera í eintölu. Þetta gengur ekki upp. Eftirfarandi er skárra:

… má víða búast við skúrum og bætir í skúrina/skúrirnar síðdegis.

Veðurfræðingur heldur áfram og enginn stoppar hann:

… en þó gæti orðið vart við stöku skúri í innsveitum.

Þarna á að standa stöku skúrum.

Karlkyn	Eintala	Fleirtala	Kvenkyn	Eintala	Fleirtala
Nefnifall	skúr	skúrar	Nefnifall	skúr	skúrir
Þolfall	skúr	skúra	Þolfall	skúr	skúrir
Þágufall	skúr	skúrum	Þágufall	skúr	skúrum
Eignarfall	skúrs	skúra	Eignarfall	skúrar	skúra

Hugleiðingar veðurfræðings eru ekki nógu vel skrifaðar. Flögrar að manni eftir að hafa litið yfir ofangreint hvort hann sé útlendingur.

Tillaga: Áfram eru líkur á skúrum og horfur á að loftið verði heldur óstöðugra en daginn áður sem þýðir að skúrirnar eflast síðdegis.

6.

„Kínverjar meðal gesta fundar um frið í Úkraínu.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Eðli máls vegna þurfa fyrirsagnir að vera grípandi. Þessi er skelfilega stirð og erfitt að átta sig á henni í fljótu bragði. Tillagan er skárri.

Tillaga: Kínverjar á fundi um frið í Úkraínu.

 

Engin framganga hjá Rússum - rigning og væta - útsýni yfir Heklu

Orðlof

Eitthvað á döfinni

Þegar sagt er að eitthvað sé á döfinni stendur það fyrir dyrum eða er í undirbúningi.

Orðið döf er tæplega notað nema í þessu sambandi en mun merkja ‘rass á (stóru) dýri’.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Daninn Sami Kamel hefur komið ótrúlega sterkur til baka eftir meiðsli.“

Frétt á blaðsíðu 60 í Morgunblaðinu 3.8.23. 

Athugasemd: Hvað merkir að koma til baka? Sá sem fer en snýr aftur hefur samkvæmt orðanna hljóðan komið til baka. Ekki sá sem hefur náð sér eftir meiðsli.

Enskan lætur þó ekki að sér hæða og hefur grafið um sig í hausnum á þeim blaðamönnum sem átta sig ekki á blæbrigðum íslenskunnar. Þetta „come back“ vefst fyrir sumum og þá liggur beinast við að þýða beint með slæmum afleiðingum fyrir lesandann og íslenskuna.

Í fréttinni segir:

Sem markvörður þarft þú að vera sérstakur á margan hátt og hann er það á góðan hátt. 

Þetta er óskiljanleg málsgrein. Hvað er átt við með „sérstakur“? Óhefðbundinn, eftirtektarverður, frumlegur, sérkennilegur, skrýtinn, gamaldags, óvenjulegur. Ekkert þessara orða hjálpar þó lesandanum að skilja merkinguna.

Einnig segir:

Svo er einnig norræna hliðin, sem gerir samfélagið smá fyndið. 

Hvað merkir „smá fyndið“? Getur verið að lýsingarorðið smár merki þarna andstæðu sína og þá sé átt við að samfélagið sé afar fyndið?

Fréttin er of löng og vanur blaðamaður hefði átt að lesa hana yfir fyrir birtingu og benda á fjölmargt sem betur má fara.

Tillaga: Daninn Sami Kamel hefur náð sér ótrúlega vel eftir meiðsli.

2.

„Engin framganga hjá Rússum þó gagnsókn gangi hægar en vonir stóðu til.“

Frétt á ruv.is. 

Athugasemd: Þetta skilst ekki. Af fréttinni að dæma er átt við að Rússar sæki ekki fram, þá er átt við sókn herja þeirra. Þrátt fyrir leit hef ég ekki fundið að framganga geti merkt sókn hers.

Á orðneti Árnastofnunar segir að framganga geti merkt: hreyfingar, svipbrigði, hátterni, skaplyndi og svo framvegis.

Fréttin er stutt og máttlaus, ekkert nýtt í henni..

Tillaga: Rússar sækja ekki en Úkraínumönnum gengur hægar en vonir stóðu til.

3.

„Viðbragðsaðilar og Veðurstofan fylgjast vel með gangi mála við Öskju og ef þess gerist þörf munu þeir gera sitt besta til að grípa til aðgerða.“

Frétt á dv.is. 

Athugasemd: Hvað merkir „viðbragðsaðilar“? Er beinlínis átt við að lögregla, almannavarnir, slökkvilið, sjúkraflutningamenn, Landhelgisgæslan, björgunarsveitir og nærstaddir vegfarendur muni „gera sitt besta til að grípa til aðgerða“. Orðið „viðbragðsaðili“ er eitt hið ljótasta af þeim sem eru að skjóta rótum í fjölmiðlamáli.

Hvað merkir þetta; „gera sitt besta til að grípa til aðgerða“? Var blaðamaðurinn vakandi eða sofandi þegar hann skrifaði þetta?

Þetta er einfaldlega della. Orðalagið er lítt ígrundað. Þar að auki vísar DV í frétt í Morgunblaðinu, letin er hrikaleg. Upp er gefinn linkur sem ætla mætti að vísi í frétt Moggans en hann er gagnslaus. Svona vinnubrögð eru algjörlega óviðunandi og teljast fúsk en ekki blaðamennska.

Á DV eru til ágætir blaðamenn en stjórnun blaðsins er léleg, byggir á að gabba lesendur til að smella á fréttir og opna. Oft er fréttirnar nauða ómerkilegar.

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Hlýj­ast verður á Suður­landi en þar er spáð meiri vætu …“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Af hverju má rigning ekki heita rigning? Af hverju nota veðurfræðingar feluorð eins og væta, úrkoma, dropar og svo framvegis? Svona orðalag gerir veðurfréttir ekkert skýrari nema síður sé og fyrir vikið verður málið flatt og óáhugavert.

Eftirfarandi er í fréttinni haft eftir veðurfræðingi:

Það verður alls staðar sól alla­vega um ein­hvern tíma en ég er ekki viss um að það verði sól all­an tím­ann ein­hvers staðar.

Þetta er nærri því heimspekilega orðað þó véfréttastíl sé.

Í fréttinni segir:

„Það verður ein­hver rign­ing, helst á laug­ar­dag­inn. Ein­hver rign­ing áfram á sunnu­dag­inn en þetta verður fínt á morg­un, kannski einverjir skúr­ir, eins og víðs veg­ar um landið.

Ekki er málgreinin góð og síst skýr. Hvað merki „einhver rigning“? Getur veðurfræðingur ekki verið nákvæmari? Blaðamaðurinn lepur upp orð viðmælandans gjörsamlega gagnrýnislaust rétt eins og Jesús sjálfur sé í viðtalinu.

Skúr er til í kvenkyni og karlkyni. Í málfarsbankanum segir:

Fjölmörg orð í íslensku eru til í fleiri kynjum en einu, t.d. er skúr karlkyns (skúrinn, hann) í merkingunni ‘kofi, skúrbygging’ en kvenkyns (skúrin, hún) í merkingunni ‘regndemba’. 

Þetta á blaðamaður og ekki síður veðurfræðingur að vita.

Loks er það þessi þversögn:

Eins og staðan er núna lít­ur ekki út fyr­ir að það verði mik­il væta. Það gæti þó verið að það verði dá­lít­il rign­ing á laug­ar­dag syðst.

Ekki mikil „væta“ en „dálítil rigning“. Hvort skyldi vera skárra, væta eða rigning?

Tillaga: Hlýj­ast verður á Suður­landi en þar er spáð meiri rigningu ….

5.

„… þegar hann keypti jörð með út­sýni yfir Heklu.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Hvergi er til jarðir með útsýni yfir Heklu. Hins vegar sést víða til Heklu.

Tillaga: … þegar hann keypti jörð með út­sýni til Heklu.

6.

„Al­ex­andra Popp var lang­best fyr­ir þýska landsliðið í dag og er hún aðskil­in allri gagn­rýni sem þýsk­ir fjöl­miðlar gefa liðinu um þess­ar mund­ir.“

Frétt á mbl.is. 

Athugasemd: Forsetningavilla virðist hrjá marga blaðamenn. Popp hefur líklega verið langbest í þýska landsliðinu, ekki „fyrir“ það.

Hitt skilst ekki. Hvað er að vera „aðskilin allri gagnrýni“? Er átt við að Popp hafi ekki verið gagnrýnd eða gleymdist að gagnrýna hana. Vera má að blaðamaðurinn sé vel að sér í útlensku máli en íslenskan er slök miðað við þetta.

Tillaga: Engin tillaga.