Líffræðilegar áskoranir drepa fisk - búinn að safna skuldum

Orðlof

Fyrirsagnir

Það er býsna algengt að mikilvægum setningarliðum sé sleppt í blaðafyrirsögnum, einna helst frumlaginu eða umsögninni, en lesendur eru þó sjaldnast í vandræðum með að skilja fyrirsagnirnar. 

Það hefur aftur á móti hent að slíkar fyrirsagnir hafi orðið skemmtilega margræðar. 

„Skreið til Nígeríu“ er frægt dæmi og einnig má nefna: „Látnir þvo strætisvagna á nóttunni“!

Orðaborgarar 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Fyrirtækið gaf frá sér afkomuviðvörun um helgina þar sem segir að líffræðilegar áskoranir hafi valdið dauða fisksins.“

Frétt á blaðsíðu 2 í Morgunblaðinu 14.2.22.                                     

Athugasemd: Hvernig geta líffræðilegar áskoranir valdið dauða fisks? Blaðamaðurinn sér ekkert athugunarvert við ummælin. Hvernig er hægt að slökkva á skynseminni og skrifa svona?

Í fréttinni segir:

Þetta eru verulegar tekjur sem við erum að verða af. 

Svona lítur út hin nýja framtíð sagna. Blaðamaður á ekki að skrifa nákvæmlega niður það sem viðmælandi segir heldur umorða til betri vegar. Þetta er skárra:

Við munum verða af verulegum tekjum.

Og áfram segir:

Það var búið að leggja út allan kostnaðinn og það átti bara eftir að innheimta tekjurnar …

Óskaplega er þetta nú einfaldur rekstur. Blaðamaðurinn hefði nú átt að spyrja hvort ekki þurfi að selja? Flest fyrirtæki eru háð sölu.

Í greininni segir:

• Fyrirtæki búin að safna fyrir skuldum.
• Það er búið að leggja út allan kostnaðinn …
• Hann gerir ráð fyrir að búið verði að slátra fiskinum fyrir apríl. 
• En þetta er umtalsvert tjón og sárt fyrir starfsfólkið sem er búið að ala þennan fisk á þriðja ár.“ 

Þetta er alls ekki gott orðalag og maður er bara búinn að vera eftir lesturinn. Blaðamaðurinn hefði átt að lagfæra þetta. Sjá næstu athugasemd.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Fyrirtæki búin að safna skuldum.“

Frétt á blaðsíðu 6 í Morgunblaðinu 14.2.22.                                     

Athugasemd: Hvað merkir þessi setning? Hafa fyrirtæki lokið skuldasöfnun sinni eða safnast enn upp skuldir? Líklega er það síðarnefnda réttara.

Í beinum tengslum við þetta skal hér vitnað í Jón G. Friðjónsson í Málfarsbankanum. Textinn hefur örlítið verið „lagafærður“:

Umsjónarmaður hefur veitt því athygli að notkun orðasambandsins vera búinn að + nafnháttur hefur aukist talsvert á kostnað hafa + lýsingarháttur þátíðar, t.d.: 

1. Skólinn er búinn að búa [hefur búið við] mörg undanfarin ár við fjárskort … 
2. Við erum búin að bíða [höfum beðið] með 64 milljónir vegna þess að framlag ríkisins kemur ekki …
3. Allt búið að ganga vel [hefur gengið vel] frá fyrsta degi, veðrið búið að haldast [hefur haldist] gott … 
4. Þessi námstími er búinn að styttast [hefur styst] mikið … 

Ugglaust mun sumum finnast ofangreind dæmi góð og gild en umsjónarmaður kann ekki við málbeitingu sem þessa og ekki styðst hún við málvenju.

Allir hljóta að geta tekið undir þetta með Jóni.

Tillaga: Fyrirtækin hafa safnað skuldum.

3.

„Þorgeir segir bíla sem skera sig úr fjöldanum samt ekki safna ryki á söluplaninu.“

Frétt á blaðsíðu 2 í bílablaði Morgunblaðsins 15.2.22.                                   

Athugasemd: Röð orða skiptir máli í málsgrein. Ofangreint er frekar stirt, er frekar talmál en ritmál. Þar að auki myndi viðtengingarháttur hjálpa til. 

Atviksorðið samt er ekki nauðsynlegt, hægt er að nota þó sem líka er atviksorð. Orðalagið „að safna ryki“ er ágætt og skilst vel, hins vegar á maðurinn við að bílarnir seljist. 

Tillaga: Samt segir Þorgeir að bílar sem skeri sig úr fjöldanum seljist.

4.

„44 sóttu um stöðuna sem er ný …“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Blaðamönnum finnst ekkert að því að byrja málsgrein á tölustöfum. Svo oft er þetta gert í fjölmiðlum að ungir og óreyndir blaðamenn halda að þannig geri aðeins hetjur í blaðamannastétt. 

Þetta er þó hvergi gert og víðast varað við því jafnt á íslensku sem öðrum tungumálum.

Tillaga: Fjörutíu og fjórir sóttu um stöðuna sem er ný …

5.

„2.489 greind­ust með kór­ónu­veiruna inn­an­lands í gær.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Afskaplega bjánalegt er að byrja málsgrein á tölustaf. Enn vitlausari er sú „tegund“ af blaðamennsku að þylja upp í síbylju tölur úr Excel-töflum eða myndrænum skýringum. Það er þó alltaf gert á helstu fjölmiðlum landsins en okkur lesendum þykir það  gagnslaust og engin blaðamennska. 

Sjá meðfylgjandi mynd af gjörsamlega tilgangslausum fréttaskrifum úr vef Moggans. Myndritið er verulega upplýsandi og tóm þvæla að þýða það yfir í meginmál.

Tillaga: Alls greindust 2.489 manns með kór­ónu­veiruna inn­an­lands í gær.

Framkvæma köfun - frost á frónni - losna við hærra hitastig

Orðlof

Íþrótt

Íþrótt er samsett orð þó lítið sé. Seinni hluti orðsins er líklega skyldur orðinu þróttur ’afl, þol; hreysti’, en hinsvegar er fyrri hlutinn, ’í-’, nokkur ráðgáta. 

Oft er talið að það sé sprottið af orðunum ið og íð (sbr. iðn). Upphaflega hefði orðið þá átt að vera ’íð-þrótt’ og gæti merkt: ’iðn stunduð af þrótti og elju’, enda hafði orðið mun víðari merkingu áður fyrr og var notað um ýmiss konar athafnir sem kröfðust ákveðinnar leikni, t.d. hannyrðir og kveðskap.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„… þar sem ís­inn á vatn­inu er orðinn of þykk­ur til að hægt sé að fram­kvæma þar köf­un …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þetta er slæmt orðalag. Í fyrirsögn er sögnin að kafa notuð. Hvað er að því að nota hana aftur? 

Í fréttinni segir:

All­ir viðbragðsaðilar eru nú til­bún­ir á vett­vangi …

Eitt vitlausasta orð á íslenskri tungu er „viðbragðsaðili“. Í fréttinni er greinilega átt við björgunarsveitir, lögreglu, sjúkralið, Landhelgisgæslu, nokkur fyrirtæki jafnvel fleiri. Ekkert að því að nota þessi heiti en forðast að nota „aðili“ eða orð sem enda á því.

Hvers vegna? Fyrst og fremst vegna þess að orðið er ekki hnitmiðað, mörg önnur duga ágætlega. Sömu rök eiga við orðið „viðbragðsaðili“.

Hvernig litist lesandanum á ef blaðamaður væri kallaður „fjölmiðlaaðili“, skrifstofumaður „skrifstofuaðili“, börn í fjölskyldu „fjölskylduaðili“ og svo framvegis.

Í fréttinni segir:

Að sögn Odds var þetta viðbúin staða …

Í íslenskri þýðingu segir maðurinn að fyrirfram hafi verið búist við þessum aðstæðum.

Lýsingarorðið „viðbúið“ er tískuorð sem allir nota sem vilja vera gáfulegir. Líklega er ekkert að því nema ofnotkunin. 

Loks segir í fréttinni:

Sam­kvæmt veður­spánni eigi þó að blása í dag …

Og hver á að blása? Látum það vera að leikskólabörn taki svona til orða. Fólk sem er vel að sér og hefur tilfinningu fyrir íslensku máli segir að síðar í dag muni hvessa. Síðar kann svo að lægja (ekki segja „vindur minnkar“).

Margt fleira er að orðalagi í þessari frétt. Fréttastjóri hefði átt að biðja „fjölmiðlaaðilann“ að endurskrifa hana.

Tillaga: … þar sem ís­inn á vatn­inu er orðinn of þykk­ur til að hægt sé að kafa …

2.

„Nú er frost á frónni og í morgun fraus í æðum blóð við það eitt að skoða mælingar Veðurstofunnar.“

Frétt á ruv.is.                                      

Athugasemd: Maður verður hreinlega orðlaus.

Frón er Ísland og skrifað með stórum upphafsstaf. Á vefnum málið.is er orðið sagt merkja land eða jörð, einkum í skáldamáli.

Fró merkir hins vegar allt annað, til dæmis lífsfylling, huggun, gleði, hvíld og svo framvegis. Kvenkynsorðið fró er í þágufalli með greini frónni. 

Blaðamaðurinn virðist vera annað hvort fljótfær eða ... Þar að auki brýtur hann eina mikilvægustu reglu í blaðamennsku sem er á þá leið og koma aðalefni fréttar fram í upphafi hennar. Fréttin er samhengislaus og illa skrifuð.

Önnur regla er sú að blanda ekki eigin tilfinningum í fréttaskrif. 

Þriðja reglan er að skrifa á almennu máli, ekki nota frasa, málshætti eða orðtök sem skrifarinn hefur ekki fullvissað sig fyrirfram um að fara rétt með.

Fréttin er Ríkisútvarpinu ekki til sóma. Hún var birt klukkan 10:35 og fékk að standa í tvær og hálfa klukkustund án leiðréttingar. Þá var Fróni bætt við og ekkert annað lagað.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Hæstvirtur forseti hefur verið spurður hversu alvarlegum augum hann lítur á þetta mál að …“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Fréttin fjallar um fyrirspurn þingmanns til forseta Alþingis. Tillagan hér fyrir neðan er ekki góð en mun skárri.

Spurningin vísar til þess hvort forsetinn takið málið alvarlega. Í tísku er að segja „mikið alvarlega“, „rosalega mikið alvarlega“. Fyrir sumum er ekki nóg að vera alvarlegur.

Þá er það spurningin hvort hægt sé að stigbreyta orðalaginu:

Hversu alvarlegum augum
Hversu alvarlegri augum
Hversu alvarlegustu augum

Já, þetta er málfræðilega rétt en tóm vitleysa engu að síður. Eða er það þannig í daglegu lífi þingmanns að einn líti mál „alvarlegum augum“ meðan annar horfi á þau með „alvaralegri augum“? Venjan er yfirleitt sú að taki menn mál alvarlega þá þarf hvorki að margfalda eða stigbreyta

Orðalagið er svo fáránlegt og jafnvel hlægilegt að ósjálfrátt er litið á það með „broslegustu augum“, að minnsta kosti með hægra auganu.

Tillaga: Hæstvirtur forseti hefur verið spurður hversu alvarlegt hann telji málið vera …

4.

„Nái kvikugangur að brjóta sér leið til yfirborðs verður eldgos.“

Frétt á blaðsíðu 9 í Morgunblaðinu 11.2.22.                                     

Athugasemd: Þetta er djúp speki rétt eins og flest það sem telst sjálfsagt. Sé vatn hitað nógu lengi á miklum straumi mun það sjóða. Sé tekið ólæsta hurð munu dyrnar opnast. Sá sem stekkur í sjóinn mun verða blautur. Bílar eru stöðvaðir við rautt ljós. Stjórnmálamaður sem hittir fólk mun tala. Fótbolti mun um síðir falla til jarðar sé honum sparkað í loft upp.

Svona má halda áfram bullinu. Aftur á móti er greinin ágæt enda blaðamaðurinn vel máli farinn og góður í sínu fagi. Hins vegar er erfitt að still sig þegar maður rekst á svona gullkorn sem Danir nefna „selfölgeligheder“. Á íslensku þarf ekki að nota eitt orð yfir dönskuna, í lagi er að nota fleiri og segja það sem er sjálfsagt.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Við þurfum að losna við ísinn og hærra hita­stig.“

Frétt á fréttablaðið.is.                                      

Athugasemd: Hér hefði blaðamaðurinn átt að lagfæra orð viðmælanda síns því þau eru ekki rökrétt. Haft er eftir viðmælandanum að nauðsynlegt sé að losna við ís og losna við hátt hitastig. Það getur hins vegar ekki verið. 

Líklegast á maðurinn við það sem segir í tillögunni.

Tillaga: Við þurfum að losna við ísinn og fá hærri lofthita.

Nafndráttur - gríðarleg hungursneyð - hinn tæplega 19 ára gamli

Orðlof

Guðspjall

„Guðspjallið skrifaði guðspjallamaðurinn Mattheus“ (eða Markús, Lúkas eða Jóhannes).

Þennan texta þekkja allir og vita líka hvað guðspjall er, þótt þeir viti ekki endilega hvernig orðið er til komið. Það mætti láta sér detta í hug að merkingin sé að í guðspjöllunum sé guð að spjalla við mennina, en uppruninn er allt annar. 

Guðspjall er gamalt tökuorð úr fornensku sem er orðið til úr orðasambandinu ’gód spell’. Bókstafleg merking þess er ’góðar fréttir’ og það þýðir því í rauninni það sama og fagnaðarboðskapur og er, eins og það, bein þýðing á latneska orðinu ’evangelium’.

Fornenska orðið vísar því hvorki til guðs né hefur það nokkuð með spjall að gera, hvað þá spjöll. 

Menn hafa þó litið svo á að hin góðu tíðindi sem guðspjöllin flytja séu komin frá guði og það er kannski ástæðan fyrir því að fyrri liður orðsins hefur fengið myndina ’guð-’.

Orðaborgarar 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Þegar Alþingishúsið var byggt árið 1881 var þessari siðvenju haldið og nafndráttur konungs Íslands settur á húsið.“

Grein á blaðsíðu 16 í Morgunblaðinu 8. febrúar 2022.                                     

Athugasemd: Nafndráttur er ókunnuglegt orð en kemur margoft fyrir í ágætri grein eftir Þór Magnússon fyrrum þjóðminjavörð.

Orðið er þýðing á „monogram“ en það þekkist að stofni til í fjölmörgum öðrum málum. Á dönsku, sænsku og norsku er það nákvæmlega eins og á ensku.

Stundum hefur orðið fangamark verið notað yfir „monogram“. Hið síðarnefnda er skilgreint svo að það tveir eða fleiri upphafsstafir eru teiknaðir saman, skornir út í tré, steyptir í málm eða höggnir í stein, jafnvel í sementsteypu. Merkin sem sett eru á mannvirki og nefnir Þór í grein sinni fjölda íslenskra bygginga sem bera þau eða höfðu borið.

Í dag er oft talað hversdagslega um „lógó“ sem þýða má sem vörumerki eða jafnvel nafnmerki sem sumir merkja listaverk sín með.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„34 ára pólskur karlmaður sætir ákæru Lögreglustjórans á Suðurnesjum fyrir innflutning …“

Frétt á visi.is.                                      

Athugasemd: Fréttastjóri fjölmiðils byrjar málsgrein á tölustaf. Það er hvergi gert nema á íslenskum fjölmiðum. Ef stjórnandi veit ekki betur hvað með hina?

Svo er það hitt. Hvaða máli skiptir aldur mannsins?

Tillaga: Þrjátíu og fjögurra ára pólskur karlmaður sætir ákæru Lögreglustjórans á Suðurnesjum fyrir innflutning …

3.

„Gríðarleg hungursneyð steðjar að þrettán milljónum manna.“

Fyrirsögn á fréttablaðið.is.                                      

Athugasemd: Hver er munurinn á hungursneyð og „gríðarlegri hungursneyð“? Líklegast enginn. Hungursneyð er einfaldlega hungursneyð.

Ágætt er að muna að orðið er myndað með hungur og neyð (ekki sneyð).

Í fréttinni segir:

Þrjú misheppnuð rigningartímabil hafa skapað þurrustu aðstæður …

Hvernig getur rigningatímabil verið misheppnað? Ekki gerðu menn tilraun með þau. Betur fer á því að orða það þannig að lítið hafi rignt á þessum tíma.

Fréttin er viðvaningslega skrifuð, líklega þýdd úr ensku. Hvað er til dæmis „rykugt land“?

Tillaga: Hungursneyð steðjar að þrettán milljónum manna.

4.

„Íslands- og bikarmeistarar Víkings í knattspyrnu sömdu í gær við hinn tæplega 19 ára gamla Ara Sigurpálsson …“

Frétt á blaðsíðu 31 í Morgunblaðinu 9.2.22.                                     

Athugasemd: Blaðamenn sem sérhæfa sig í íþróttafréttum festast margir hverjir í orðalagi sem notað er aftur og aftur án nokkurra breytinga rétt eins og þeir kunni ekki annað. Dæmi um það er: „hinn 19 ára gamli“. Enginn skrifar eins og segir í tillögunni.

Hér er nú bætt við orðalagið, pilturinn er ekki sagður átján ára heldur tæplega nítján. Minnir á barnið sem sagðist vera fjögurra ára en alveg að verða fimm.

Hvað er að því að breyta til í skrifum?

Þetta minnir á að í íþróttafréttum Ríkisútvarpsins er aldrei talað um úrslit kappleikja eða sigur. Þar á bæ er viðkvæðið „niðurstaða“ eða „úrslitin reyndust vera …“ Skelfing er svona lapþunnt og leiðinlegt til lengdar. Ber vott um slaka þekkingu á íslensku máli sem þó þarf alls ekki að vera, aðeins hugsunarleysi.

Tillaga: Íslands- og bikarmeistarar Víkings í knattspyrnu sömdu í gær við Ara Sigurpálsson, sem er nítján ára gamall …

 

Til staðar - gagnvart

Orðlof

Blika

Blika er ákveðið skýjafar sem er til marks um að leiðindaveður sé á næsta leiti. Þegar blikur eru á lofti lítur því út fyrir að eitthvað slæmt sé fram undan.

Á sama hátt er talað um að lítast ekki á blikuna þegar manni finnst útlitið ekki bjart.

Orðaborgarar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Margir neytendur virðast ætla að nýta sér þessa umræðu um Spotify sem spark í rassinn til að róa á önnur mið.“

Frétt á blaðsíðu 14 í Morgunblaðinu 1.2.22.                                     

Athugasemd: Þetta er stórfurðulegt orðalag og á ekki við. „Spark í rassinn“ og „róa á önnur mið“; tvö orðtök í einni málsgrein. Miðað við efni fréttarinnar hefði annað orðalag eða orð verið mun betri. 

Til dæmis: hvatning, ábending, skilaboð, eggjan, ábending, innblástur, áminning, brýning og mörg önnur. Orðalag eins og víti til varnaðar gæti jafnvel gengið gengið. Svo má alveg einfalda málið eins og gert er í tillögunni.

Tillaga: Margir neytendur virðast í ljósi umræðunnar ætla að hætta viðskiptum við Spotify.

2.

„Hvað skilyrðin tvö, sem fyrst voru nefnd, snertir þá er blökkumaður þegar til staðar í Hæstarétti …“

Leiðari Morgunblaðsins 1.2.22.                                     

Athugasemd: Hver er munurinn á því að svartur maður sé „til staðar“ í hæstarétti Bandaríkjanna eða hann sé í hæstarétti?

Á málinu.is segir:

Orðasambandið vera til staðar merkir: vera til taks, vera tiltækur.

Hvorugt á hér við því maðurinn er í Hæstarétti, er dómari þar. Hann er að vísu til staðar þegar mál eru flutt fyrir réttinum. Skárra væri það nú.

Tillaga: Hvað skilyrðin tvö, sem fyrst voru nefnd, snertir þá er blökkumaður þegar í Hæstarétti 

3.

„Síðan þá hafði smit­um fækkað í 1.213 þann 27. janú­ar, 1.186 smit 28. janú­ar og 934 smit 29. janú­ar.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Er þetta nú boðlegt? Í öllum fjölmiðlum er fréttaflutningur af covid-19 smitum á þessa leið. Í meginmáli er sagt frá öllum tölum í belg og biðu.

Er þetta blaðamennska? Nei, þetta er tómt bull. Enginn les svona frétt, framsetning er hörmuleg. Svo virðist vera að blaðamenn lifi í öðrum heimi en venjulegt fólk, notendur fjölmiðla.

Kjánalegast við þetta er að allar tölur í fréttum um faraldurinn eru teknar upp úr myndrænum texta af vefnum covid.is. Á vef Moggans, Vísis og Fréttablaðsins er myndrænu gögnin birt fyrir neðan meginmálið, textann sem vart er læsilegur. Vefur Ríkisútvarpsins gerir það ekki, lætur langlokuna nægja.

Myndræn birting á tölulegum staðreyndum er afar einföld og góð fyrir þá sem vilja kynna sér þær. Allt er skilmerkilegt og þægilegt aflestrar hafi lesandinn á annað borð áhuga á covid tölfræði. Tilgangurinn var upphaflega að koma upplýsingum fram á læsilegan hátt, draga úr illlæsilegum texta.

Enginn maður með snefil af skynsemi tekur gögn af línuriti, súluriti eða öðrum skýringamyndum og býr til texta. Tilgangurinn með myndrænni framsetningu er að hjálpa þeim sem les, sýna honum staðreyndir ómengaðar af túlkun lýsandans, blaðamannsins.

Vitleysuna má líkja við tilraun til að segja frá því í smáatriðum sem sjá má á ljósmynd eða málverki.

Hversu gagnslaus er ekki svona blaðamennska?

Tillaga: Engin tillaga.

4.

„Það var svo­lítið tjón í Borg­ar­f­irði í þeim skjálft­um en síðan hef­ur ekk­ert orðið neitt í lík­ind­um við það í Borg­ar­f­irði …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Verkefni blaðamanns er að koma upplýsingum á framfæri. Um leið er mikilvægt að færa orð viðmælandans yfir á ritmál. Talmál er allt annað, tafs, þagnir og hikorð eiga sjaldnast erindi í frétt. Blaðamaður á ekki að gera lítið úr viðmælanda sínum með því að skrifa nákvæmlega það sem hann sagði í hljóðupptökutækið. Honum ber að endurskrifa orð hans svo lesandinn skilji.

Nástaðan í ofangreindri tilvitnun er algjör óþarfi. Blaðamaðurinn hefði átt að lagfæra orðalagið í líkingu við það sem segir í tillögunni hér fyrir neðan.

Tillaga: Svo­lítið tjón varð þá í Borg­ar­f­irði en ekkert síðan í líkindum við það …

5.

„Einbýlishús 186 fm með aukaíbúð í suðurhlíðum Kóp.“

Fyrirsögn á auglýsingu í Fasteignablaði Fréttablaðsins 1.2.22.                                     

Athugasemd: Dálítið er þetta nú skondin auglýsing. Vonandi er einbýlishúsið og aukaíbúðin á sama stað á landinu.

Nokkuð erfitt er að orða auglýsinguna svo hvorki verði hægt að misskilja hana óviljandi eða viljandi. Hér er tillaga.

Tillaga: Í suðurhlíðum Kópavogs er 186 fm einbýlishús með aukaíbúð.

6.

„Dekton er öruggt gagnvart blettum s.s. kaffi, rauðvíni, sítrus og ryði.“

Auglýsing á baksíðu Morgunblaðins 2.2.22.                                     

Athugasemd: Svo virðist sem margir séu í vandræðum að finna forsetningu við hæfi. Forsetningin gagnvart er oft misskilin enda virðist hún svo gagnsæ að allir telja sig skilja hana. 

Í pistli Jóns G. Friðjónssonar í Málfarsbankanum segir að ’gagnvart’ merki það sem er andspænis, á móti. Hann telur merkinguna hafa breyst og sé oft þar sem ’fyrir’ ætti að vera.

Hugsanlega hefur enskan ruglað þann sem samdi eða þýddi ofangreinda setningu. Freistingin er að þýða hana enska orðið „against“ með „gagnvart“.

Svona hefur hún líklega verið á ensku:

Dekton is safe against stains, e.g. coffee, red wine, citrus and rust.

Annað í auglýsingunni er ekki vel orðað:

Dekton þolir að það slettist á það ofnahreinsir, klór og stíflueyðir og þolir mikinn hita. 

Hvert barn gæti orðað þetta betur.

Tillaga: Á Dekton myndast ekki blettir eftir kaffi, rauðvín, sítrusaldin og ryð.

 

Nesjavallavirkun er úti - snjóstormur - vetrarfærð

Orðlof

Mánaða-eða mánaðarmót

Það er engin fleirtölumerking í fyrri lið orðsins mánaðamót frekar en í nautakjöt eða lambalæri – en það er ekki heldur nein eintölumerking í fyrri lið myndarinnar mánaðarmót frekar en í rækjusamloka og perutré. 

Það er ekki heldur neinn vafi á því að myndirnar mánaðamót og mánaðarmót eru notaðar í sömu merkingu. Ef á að velja milli þeirra verður það val því að byggjast á einhverju öðru en merkingu – væntanlega á hefð, og hefðin fyrir mánaðamót er vissulega sterkari.

Eiríkur Rögnvaldsson. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Nesja­valla­virk­un er úti vegna spreng­ing­ar sem varð í íhlut­um í tengi­virki snemma í morg­un með þeim af­leiðing­um að ekki er hægt að keyra vél 3.“

Frétt á mbl.is.                                     

Athugasemd: Aldrei var sagt í gamla daga að saumavélin hennar ömmu væri „úti“ þegar þá sjaldan að hún bilaði.

Bjarki vinur minn Harðarson á Bílson verkstæðinu hefði örugglega skilið mig í haust hefði ég sagt honum að bíllinn minn væri „úti“. Hann hefði samt hváð og gengið út að glugganum og sannfærst um að bíllinn væri úti. Svo hefði hann hlegið enda annálaður brandarakall.

Raforkuver bila aldrei. Þau eru „úti“ sem er gáfumannamál og merkir á alþýðumáli að þau hafi bilað og framleiði ekki lengur rafmagn. Þetta er grundvallaratriði og allir fjölmiðlar apa eftir gáfumönnunum og segja að Nesjavallavirkjun, Búrfellsvirkjun eða einhver önnur sé „úti“.

Véfréttastíll á við allt sem um raforkuver er sagt og skrifað. Nesjavallavirkjun bilaði og þetta er í fréttinni:

1. Virkjunin er úti
2. Sprenging var í íhlutum
3. Ekki hægt að keyra vél 3

Hvað í ósköpunum þýðir orðalagið. Blaðamaðurinn veit örugglega ekkert frekar um hvers vegna „íhlutirnir“ sprungu eða hvað vél þrjú gerir. Ég held að ég viti svarið. Vél eitt býr til rafmagn fyrir heimilistæki, vél tvö býr til rafmagn fyrir ljósaperur, vél þrjú býr til rafmagn fyrir hleðslutæki, vél fjögur býrt til rafmagn fyrir iðnað og svo framvegis. Þetta er dagsatt, hef þetta eftir fróðum manni sem er með meirapróf.

Blaðamaðurinn hefði mátt afla upplýsinga, lætur fréttatilkynninguna nægja. Væri ekki fróðlegt að vita hvers vegna „íhlutir“ springa?

Sko, líklega er tæki búið til úr íhlutum og þegar einhver slíkur bilar, springur, gufar upp eða er stolið þarf að fá annan hlut til að setja í tækið í stað hins. Þá er „íhluturinn“ á alþýðumáli kallaður varahlutur og skiptir engu hvort af honum stafi sprengihætta eða ekki. Þess vegna er aldrei talað um „sprengiíhlut“. Vonandi er ég ekki að misskilja neitt í þessum „útifræðum“.

Nú þarf að halda áfram að lesa fréttina og þá kemur að þeirri einföldu staðreynd að gáfumennin tala aldrei alþýðumál. Þeir hefja sig sem betur fer upp yfir okkur „pöpulinn“ og tala silfurtært gáfumannamál.

Í fréttinni segir framkvæmdastjóri virkjunarinnar þegar blaðamaðurinn spyr hversu langt er í að lokið verði við að gera við virkjunina:

Við erum að ná utan um þetta.

Alþýða landsins les þetta og veltir hæglátlega fyrir sér hvort ekki væri betra að gera við virkjunina heldur en að „ná utan um hana“.

Tillaga: Nesja­valla­virk­un er biluð vegna spreng­ing­ar sem varð í tengi­virki snemma í morg­un og því framleiðir hún ekki rafmagn. 

2.

„Þar var fyrsti andstæðingurinn Danmörk, ríkjandi heimsmeistari.“

Forystugrein Morgunblaðsins 29.1.22.                                     

Athugasemd: Annað hvort er landslið Danmerkur heimsmeistari eða ekki. Ástæðan er einföld. Ekki getur eitt landslið verið heimsmeistari og annað „ríkjandi heimsmeistari. Þetta á við allar íþróttagreinar.

Í forystugreininnin segir:

Mótið var ekki fyrr hafið en svo virtist sem fótunum hefði verið kippt undan liðinu og vonin um að eiga gott mót væri að engu orðin.

Málsgreinin er hnoð. Verst er þó feitletraða orðalagið. Minnir á enskuna: „having a good tournament“. Í staðinn er skárra að segja að vonin um að liðið stæði sig vel á mótinu væri að engu orðin.

Þá segir:

Tapið á móti Króötum gerði að verkum að ætti liðið að komast í fjögurra liða úrslit yrðu Danir að bera sigurorð af Frökkum. 

Þetta er skárra: 

Eftir tapið á móti Króötum þurftu Danir að sigra Frakka til að liðið kæmist í fjögurra liða úrslitin.

Góður blaðamaður skrifar einfalt mál, notar ekki orðskrúð eða flækir frétt með málalengingum.

Tillaga: Fyrsti andstæðingurinn var danska landsliðið, heimsmeistararnir.

3.

„22. maí 1834 fékk Finnur Magnússon, leyndarskjalavörður og prófessor í Kaupmannahöfn, hugmynd …“

Þórhallur Eyþórsson. Tungutak. Morgunblaðið 29.1.22, blaðsíða 20.                                     

Athugasemd: Þetta er leitt að sjá. Prófessor í íslensku byrjar málsgrein á tölustaf. Hann á að vita betur því þetta er hvergi gert, hvorki á íslensku né öðrum tungumálum.

Tillaga: Þann 22. maí 1834 fékk Finnur Magnússon, leyndarskjalavörður og prófessor í Kaupmannahöfn, hugmynd …

4.

„Öflugur snjóstormur gengur nú yfir austurströnd Bandaríkjanna …“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Heimild blaðamannsins er vefur CNN. Á honum segir:

More than 10 million people in some coastal areas from New Jersey into New England are under blizzard warnings, meaning heavy snow and strong winds -- with gusts above 70 mph already recorded in some areas -- will make for terrible visibility and dangerous travel.

Á íslensku er „blizzard“ glórulaus hríð. Enskir tala líka um „snow storm“. Blaðamaðurinn bæti við af eigin hvötum orðinu snjóstormur sem segir lítið, tillagan hér fyrir neðan er skárri.

Á íslensku eru til mörg orð sem væru jafnvel betri í fréttinni en snjóstormur. Hér eru dæmi:

1. Hríð
2. Stórhríð
3. Svartahríð
4. Snjóbylur
5. Frostbylur
6. Grimmdarhríð
7. Blindöskuhríð
8. Kafaldshríð
9. Stórhríðarbylur
10. Myrkabylur

Mörg fleiri orð má nefna. Ótal orð eru til á íslensku yfir snjókomu. Einnig eru til á annað hundrað orð yfir vind, sjá hér. Veðurfræðingar nota „mikill vindur“ og „lítill vindur“ sem er gagnslaus lýsing. Góð veðurorð týna því miður smám saman tölunni.

Eiríkur Rögnvaldsson segir á vefsíðu sinni:

Auðvitað er snjóstormur íslenska en ekki enska – báðir orðhlutarnir íslenskir. Orðið verður ekki að ensku þótt hliðstæð samsetning sé vissulega til í ensku, og ekki heldur þótt sú samsetning kunni að vera fyrirmynd íslenska orðsins.

Hitt er annað mál að vitanlega er fjölbreytni í orðavali æskileg og ekki gott ef þetta orð er að breiða sig út á kostnað annarra.

Tillaga: Stórhríð gengur nú yfir austurströnd Bandaríkjanna …

5.

„Vetrarfærð í dag og nóg að gera hjá snjómokstursmönnum.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Orðið „vetrarfærð“ er frekar máttlaust og eiginlega gagnslaust. Af hverju, spyr lesandinn? Því er til að svara að frá fyrsta vetrardegi, sem var 27. október 2021, hefur eðli máls samkvæmt verið vetrarfærð á Íslandi, götum í þéttbýli jafnt sem þjóðvegum, göngustígum, reiðstígum, hjólastígum og gangstéttum. 

Aftur á móti er sumarfærð frá fyrsta degi sumars og fram á þann síðasta.

Svo flækir það málið að „sumarfærð“ getur verið að vetrarlagi og eins getur færð að sumarlagi verið sem á vetri.

Af þessu má sjá hversu gagnslaust orðið „vetrarfærð“ er. Segir lesandanum ekkert. Flestir hafa þó aðlagast einföldu fjölmiðlamáli og skilja af samhenginu að færðin sé erfið þegar fjölmiðlungur notar orðið.

Betra hefði þó verið að hann hefði bætt einhverju lýsingarorði við. Þá myndi gagnslausa orðið upplýsast og skilningur lesandans líka.

Tillaga: Þung vetrarfærð í dag og nóg að gera hjá snjómokstursmönnum.

Tónlist verði iðnaður - áköll um að Boris víki - droppinbrúðkaup

Orðlof

Einhver

Óákveðna fornafnið einhver stendur oft með nafnorði og merkir þá ’;ótiltekinn’;, t.d. þegar sagt er „;Það kom einhver maður og sótti böggulinn“;. 

Nú eru sumir farnir að nota þetta orð á nýstárlegan hátt og segja t.d. „;Ég kem eftir einhverja fimm daga“; eða „;Launin hækkuðu um einhver þrjú prósent“;. 

Í dæmum af þessu tagi merkir einhver því ’;um það bil, hér um bil’;. Enn virðist þessi notkun einskorðast við talmál og fornafnið kemur undarlega fyrir sjónir í þessu samhengi. 

Mætti láta sér detta í hug að þarna gætti áhrifa frá ensku því þar getur fornafnið some ’;einhver’; staðið í svipuðu umhverfi.

Orðaborgar. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Eins og Sölvi útskýrir þá vill hann að íslenski tónlistarbransinn hætti að vera „bransi“ og verði iðnaður, líkt og annars staðar á Norðurlöndunum.“

Frétt á blaðsíðu 12 í Morgunblaðinu 25.1.22.                                     

Athugasemd: Þetta er óskiljanlegt. Tónlist er samkvæmt orðanna hljóðan listgrein og verður aldrei iðnaður.

Á málið.is segir:

Orðið iðnaður getur merkt eftirfarandi:

• framleiðsla (sölu)vöru í höndum eða vélum
• handiðn
• iðnvarningur, iðnaðarvara, þ.e. (sölu)vara, framleidd í höndum eða vélum
• atvinnuvegur (einkum af því tagi sem 1) og 2) taka til)

Af þessu má ráða að maðurinn sem vill breyta íslensku máli og búa til iðnað úr listgrein skilur ekki málið.

„Bransi“ er fyrst og fremst talmál, sletta, á ekkert erindi í ritmál. Hægt er að nota í staðinn orðið atvinnugrein, grein eða álíka

Á ensku er iðnaður „industry“, á sænsku „industri“, sama á norsku, á frösku „industrie“, á þýsku „Industrie, Industriezweig, Industriebranche“.

Í ensku orðabókinni minni segir um „industry“:

1. economic activity concerned with the processing of raw materials and manufacture of goods in factories: new investment incentives for British industry.
2. a particular form or branch of economic or commercial activity: the car industry.
3. informal an activity or domain in which a great deal of effort is expended: the Shakespeare industry.

Af þessu má ráða að í ensku getur iðnaður þýtt fleira en vöruframleiðsla í verksmiðjum. Þarna er getið um „Shakespeare industry“ og er hægt að bæta við „publication industry“, „music industry“ og „entertainment industry“.

Ekki nokkur Íslendingu með sæmilega málkennd myndi tala um „útgáfuiðnað“, „tónlistariðnað“, skemmtanaiðnað“ eða þá „Shakespeare-iðnað“. Það væri svo til að bíta höfuðið af skömminni að tala um „fornsaganaiðnað“.

Sumir þekkja ekki orðtakið að bíta höfuðið af skömminni. Það merkir að gera eitthvað verra eða kunna ekki að skammast sín.

Tillaga: Engin tillaga.

2.

„Uppljóstranirnar um hin meintu lögbrot hafa skiljanlega vakið mikla reiði í Bretlandi, og jafnvel áköll um að nú þurfi Boris sjálfur að víkja …“

Forystugrein Morgunblaðsins 25.1.22.                                     

Athugasemd: Hvað merkir orðalagið „að vekja áköll“ um eitthvað? Hef aldrei heyrt eða séð það fyrr. Er verið að krefjast, biðja, óska eftir eða er þetta bara merkingarlaust hjal.

Forystugreinin er öll frekar illa skrifuð rétt eins og höfundinum hafi verið fengið það verkefni að skrifa í flýti grein um ensk stjórnmál. Í þokkabót virðist bögglast fyrir honum að skrifa eðlilega sögu, framvinda greinarinn er er samhengislítil.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Við ákváðum því að halda okk­ur við dropp-heitið – sem all­ir skilja sem vilja …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Presturinn í Grafarvogskirkju sýnir íslensku máli ótrúlega vanvirðu. Hann velur að nota enska orðalagið „drop-in-brúðkaup“ í stað íslensku. Telur að allir skilji það. Hann ber þetta fyrir sig:

Já, ég kann­ast al­veg við þessi sjón­ar­mið og við reynd­um fyr­ir athafnadag­inn í fyrra meðal ann­ars í sam­starfi við ís­lensku­fræðinga og raun­ar fleiri að finna gott ís­lenskt heiti. Vand­inn þá var hins veg­ar sá að þær til­lög­ur að nöfn­um sem við vor­um með á blaði mátti mis­skilja eða snúa út úr.

Ekki fannst hæfilegt orð á íslensku og því varð úr að nota enskuna. Auðvitað er betra að brúka enskuna því hana skilja allir sem vilja. Skítt auma tungumálið, íslenskuna, enginn skilur hana, jafnvel þeir sem vilja. Presturinn hefði getað sagt:

Svo er ákaflega mikilvægt að nota enska frasa, svo mikilvægir fyrir kirkjubissnisinn. Annar myndu engir skilja eða nýta sér droppinbrúðkaup.

Og bættur sér skaðinn, hefði þá hrokkið upp úr einhverjum.

Svo áhugasamur er presturinn að ástæða er til að benda honum á fleiri viðskiptatækifæri sem felast í enskum hugtökum eins og „drive-in-messu“ eða jafnvel „drive-through-sakramenti“.

Svo mætti höfða til „dropp-out-safnaðarbarna“, það er þeirra sem eru hættir í þjóðkirkjunni vegna ýmiskonar hegðunar presta.

Munum að vegurinn til heljar er yfirleitt varðaður góðum ásetningi. Góða fólkið, sem telur að smávægileg enska skaði ekki íslenska tungu, mun valda því að íslensk tunga deyi út, hægt og hægt. Svo óskaplega margir eru líkir prestinum í Grafarvogskirkju, nenna ekki að hugsa á íslensku en eru fastir í ensku málfari. Til sönnunar má benda á að æ fleiri íslensk fyrirtæki bera ensk nöfn.

Svo er það parið sem allt eins getur hafa sagt:

Sko, við vorum að pæla í því að gifta okkur í Grafarvogskirkju 22.2.22 en þar var allt fullt. Svo við ákváðum að fara í Ásatrúarsöfnuðinn þar var allt opið. Auðvitað skilja þetta allir sem vilja.

Að endingu legg ég til að Grafarvogskirkja breyti um nafn og verði héðan í frá kölluð „Grafarvogur-Church“. Allir skilja þetta sem vilja.

Tillaga: Við ákváðum því að halda okk­ur við hraðbrúðkaup – sem all­ir skilja sem vilja …

4.

„Ankringislegt að Strandabyggð skeri sig ein úr.“

Fyrirsögn á blaðsíðu 6 í Fréttablaðinu 26.1.22                                  

Athugasemd: Líklega þekkja fæstir þetta orð, ankringislegur, svo ankannalegt sem það nú er. Það er ekki þekkt í nútímamáli og varla að sjálfur Gúggöl þekki það. Veit hann þó allt.

Orðið merkir undarlegur, fáránlegur og jafnvel ankannalegur, kringilegur, öfugsnúinn. Kringilegur getur merkt broslegur, kostulegur eða kátbroslegur.

Líklega er átt við að það sé undarlegt eða kátbroslegt að Strandabyggð skeri sig úr enda eina sýsla landsins þar sem engin kórónuveira hefur fundist. 

Á Austfjörðum hefur fundist sauðfé sem er með náttúrulegri vörn gegn riðu. Það gefur möguleika á að rækta riðufrítt sauðfé. Má vera að það sé líka hægt að rækta kórónuveirufrítt fólk. Spennandi tímar framundan.

Tillaga: Engin tillaga.

Styðja við ráðherra - gífurlegt jafnræði - sýna flotta frammistöðu

Orðlof

Gaurinn

Það er alveg fyrirhafnarinnar virði að hlusta eftir umskiptingum í eigin talmáli, til hvaða orða við grípum þegar önnur koma ekki strax til okkar. Og jafnvel hvort orðaleppalistinn hafi breyst í gegnum tíðina. 

Dæmi er dæmi um enn einn lepp sem nýtur vinsælda. 

Þú opnar bara dæmið á hliðinni og setur gaurinn oní. Tosar svo í draslið þangað til dælan fer í gang.

Lauflétt að taka bensín með slíkri leiðsögn. 

Sigurbjörg Þrastardóttir. Tungutak. Morgunblaðið 22.1.22. 

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Liz Truss, utanríkisráðherra Bretlands, sagði í gær að hún styddi „100 prósent“ við forsætisráðherrann Boris Johnson …“

Frétt á blaðsíðu 23 í Morgunblaðinu 22.1.22.                                     

Athugasemd: Æ, æ. Mikill munur er á því að styðja einhvern og styðja við einhvern. Vel má vera að forsætisráðherra Breta veiti ekki af stuðningi og sem betur fer styður utanríkisráðherrann hann, ekki við hann. 

Röð orða í málsgreininni er óeðlileg. Á vef enska fjölmiðilsins Daily Record segir:

Liz Truss has pledged “100 per cent” support for Boris Johnson …

Hér heima orðum við það þannig að ráðherrann styðji Boris 100 prósent. Það er að segja, prósentin koma á eftir. Þýðingin er hrá. Orðaröð í ensku er oft allt önnur en í íslensku. 

Í fréttinni segir:

… en hún sagði að hún teldi að Johnson væri að standa sig mjög vel …

Miklu betra er að orða þetta einfaldar og þá í viðtengingarhætti:

… en hún sagði að hún teldi að Johnson stæði sig mjög vel …

Öll fréttin er ekki vel skrifuð. Fréttastjóri eða ritstjóri hefði átt að gera athugasemdir og hvetja blaðamanninn til að gera betur.

Tillaga: Liz Truss, utanríkisráðherra Bretlands, sagði í gær að hún styddi forsætisráðherrann Boris Johnson „100 prósent“ …

2.

„Í gær greind­ust 1.224 inn­an­lands …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þau merkilegu tímamót urðu þennan dag í sögu Morgunblaðsins að engin málsgrein ábyrjaði tölustaf í síendurteknu stagli um útbreiðslu kórónuveirunnar. 

Mistök? Nei, líklegra er að blaðmenn Moggans kunni núna regluna: Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum.

Að vísu eru aðeins birtar þrjár tölur í fréttinni. Engu að síður er ástæða til að óska Mogganum til hamingju með afrekið.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„14 árum síðar lauk sjómannsferli Guðjóns …“

Frétt á blaðsíðu 8 í Morgunblaðinu 22.1.22.                                     

Athugasemd: Önnur merk tímamót urðu á Mogganum. Einn af reyndustu blaðamönnum hans kann ekki þessa reglu: Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum. 

Síðar í fréttinni segir:

35 árum eftir Gullfossævintýrið var Guðjón kominn í land aftur …  

Aftur byrjar hann málsgrein á tölustöfum. Betra hefði verið:

Guðjón fór aftur í land 35 árum eftir Gullfossævintýrið …

Þegar eldri og reyndari blaðamenn Moggans geta ekki gert betur hvað má þá segja um þá hina? Svo læra börnin sem fyrir þeim er haft.

Tillaga: Sjómannsferli Guðjóns lauk fjórtán árum síðar …

4.

„29:29 jafn­tefli því niðurstaðan. Bæði Rúss­ar og Pól­verj­ar eiga þar með ekki leng­ur mögu­leika á að kom­ast í undanúr­slit.“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Margir blaðamenn Moggans kunna ekki regluna einföldu: Aldrei byrja málsgrein á tölustöfum.

Íþróttablaðamenn á Ríkisútvarpinu tala aldrei um úrslit í kappleikjum. Þeir segja að leikur endi með „niðurstöðu“. Og nú hafa blaðamenn Moggans smitast af þessu flata og aumlega talsmáta.

Blaðamaðurinn segir að „bæði löndin komist ekki í undanúrslit“. Vanir skrifarar hefðu orðað það þannig að hvorki Rússar né Pólverjar komist í undanúrslit …“

Á málið.is segir:

Samtengingin hvorki … né er svokölluð fleyguð samtenging. Nafnið er dregið af því að venjulega er eitt eða fleiri orð á milli hvorki og né.

Hann gat hvorki hreyft legg né lið. 
Skorti þar þá hvorki vist né drykk góðan.

Í fréttinni segir:

Gíf­ur­legt jafn­ræði var með liðunum all­an leik­inn …

Af samhenginu í fréttinni má skilja að jafnræði hafi verið með liðunum. Þá er útlokað að jafnræði hafi verið mikið eða gífurlegt. Það gengur gegn allri rökhugsun. 

Jafnræði merkir að jafnt sé á komið með tveimur eða fleiri. Ráða jafnt samkvæmt orðanna hljóðan.

Oft er talað um jafnræði kynjanna en aldrei mikið eða gríðarlegt jafnræði milli þeirra. Þannig orðalag er bara rökleysa.

Hvað skyldi þá lítið jafnræði merkja? Jú, annað liðið var betra.

Íþróttablaðamönnum hættir oft til að „ofskrifa“ fréttir, segja frá í löngu og flóknu máli.

Tillaga: Leikurinn endaði með jafntefli, 29:29. Hvorki Rússar né Pólverjar komast ekki í undanúrslit.

6.

„Ísland sýndi reyndar flotta frammistöðu á mótum Dönum eftir …“

Frétt á blaðsíðu 26 í Morgunblaðinu 24.1.22.                                     

Athugasemd: Hvað merkir að „sýna flotta frammistöðu“? Líklega að standa sig vel. Af hverju getur blaðamaðurinn ekki orðað þetta þannig eða betur? 

Orðalagið er algjörlega enskt:

Iceland actually showed a great performance …

Íslenskan er sagnorðamál. „Sýna frammistöðu“ er nafnorðamál rétt eins fram kemur í ensku þýðingunni. Að sjálfstöðu eru undantekningar frá þessu í íslensku en hér er orðalagið út í hött.

Í staðinn fyrir að „sýna góða frammistöðu“ á að segja að liðið hafi einfaldlega staðið sig mjög vel, ágætlega, frábærlega og svo framvegis. 

Blaðamaðurinn las fréttina ekki yfir fyrir birtingu og sá ekki villuna. Ein villa er einni of mikill. Liðið lék á móti Dönum ekki „mótum“. Villuleitarforrit finnur ekki annað en ranglega stafsett orð.

Tillaga: Ísland stóð sig reyndar afar vel á móti Dönum eftir …

 

Að nær öllu leyti horfin - andsk... blótaðu almennilega - fjöldi sem dettur niður

Orðlof

Sérkennilegt orðalag

Orðatiltæki, málshættir og orðtök eru sérlega varhugaverð og hefur margur þýðandinn farið flatt á því að leita ekki til orðabóka þegar kemur að sérkennilegu orðalagi sem hann skilur ekki til fulls. 

Dæmi um það er þegar enska orðatiltækið He doesn’t hold a candle to my father ‘hann stenst föður mínum ekki snúning’ var þýtt sem Hann getur ekki haldið á kerti fyrir föður minn.

Þýðingar. Heimir Pálsson og Veturliði Óskarsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„For­maður FKA neitar að stíga frá borði.“

Fyrirsögn á vísi.is.                                      

Athugasemd: Í langri frétt um formann sem situr sem fastast þrátt fyrir gagnrýni félagsmanna er aðeins einu sinni að finna sögnina að hætta. Þess í stað kemur þetta í merkingunni að hætta.:

1. Stíga frá borði
2. Segja af sér
3. Stíga til hliðar
4. Stíga til hliðar
5. Setja til hliðar
6. Afsögn
7. Afsögn

Þetta er mikil fjölbreytni og til fyrirmyndar ef ekki væri um frétt að ræða. Í þeim er best að tala einfalt mál. Óvönum blaðamönnum hættir til skrúðmælgi og skauta framhjá einföldu orðalagi.

Þar að auki merkir orðalagið að stíga til hliðar ekki að hætta heldur einfaldlega að víkja. Sá sem víkur hann stígur til hliðar, ekur til hliðar, stoppar fyrir öðrum og svo framvegis. Sögnin að víkja þýðir ekki alltaf að hætta. 

Íslensku sögnina að hætta má þýða á ensku með orðunum „step aside“.

Íslenska orðalagið að stíga til hliðar má þýða á ensku sem „deviate, depart, turn aside …“ en ekki að hætta.

Tillaga: For­maður FKA neitar að hætta.

2.

„Segir takmarkanir vera að leiða okkur út af sporinu.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Sá sem fer út af sporinu er að missa stjórnina, villast og svo framvegis. Það merkir alls ekki að vel gangi.

Ég skildi ekki fréttina. Hún er höfð eftir lækni sem segir að í covid faraldrinum „sjáist nú til sólar“. Allir skilja orðalagið. 

Eiginlega er það rökleysa að segja að nú sjáist til sólar ef við höfum farið út af sporinu. 

Læknirinn á eflaust við að faraldurinn fylgi ekki neikvæðum spám samkvæmt línuriti á blaði, færri veikjast, leggjast inn á spítala heldur, en hún gerði ráð fyrir.

Læknirinn skilur ekki orðtakið að fara út af sporinu. Blaðamaðurinn heldur að hámenntaður læknir hljóti að vera svo vel máli farinn eftir margra ára nám að hann tali rétt mál. Ef til vill er blaðamaðurinn engu skárri, skilur ekki heldur orðtakið. 

Staðreyndin er einfaldlega sú að voðinn er vís þegar skrifarar grípa til orðalags sem þeir skilja ekki. Afleiðingin er sú að saklaus lesandinn skilur ekkert heldur.

Fákunnandi skrifari á að varast að nota málshætti, orðtök eða orðalag sem hann skilur ekki. Það reyni ég en á stundum í stökustu vandræðum. Farsælast er að skrifa bara venjulegt mál. 

Best er þó að nota orðabækur og vefinn málið.is. Vera óhræddur að fletta upp því sem hugsanleg getur verið rangt en þá er nauðsynlegt að vera gagnrýninn á sjálfan sig.

Tillaga: Segir takmarkanir leiða okkur rétta leið.

3.

„Eyjan að nær öllu leyti horfin.“

Fyrirsögn á mbl.is.                                      

Athugasemd: Þetta orðalag gengur ekki upp. Annað hvort er forsetningunni að ofaukið eða atviksorðinu nær (nærri). Bæði orðin geta ekki staðið þarna. 

Fréttin er um eldgos á eyjunni með skemmtilega nafnið; Hunga Tonga-Hunga Ha’apai í Kyrrahafi. Samkvæmt fréttinni hefur eyjan nú skipst í tvo hluta.

Um tvo kosti er að velja:

1. Eyjan að öllu leyti horfin (sem er ekki rétt
2. Eyjan nær horfin

Samkvæmt fréttum er seinna orðalagið hið rétta.

Orðalagið í fyrirsögninni er endurtekið í meginmáli greinarinnar og er því kenna mistökum um. Blaðamaðurinn tekur losaralegan skrifaðan texta úr Facebook-skrifum Eldfjalla- og náttúruvárhóps Suðurlands og gerir hann að sínum. Ekki er það góð blaðamennska.

Ekki er hægt að gera athugasemdir við skrifin, svo slæm eru þau. Hér eru dæmi:

• Nú þegar yfir tveir sólarhringar eru liðnir frá hinni risavöxnu sprengingu við Tonga hafa fyrstu gervi­hnatta­mynd­irn­ar af umbrotasvæðinu verið birtar …
• Þar seg­ir að eyj­an, sem áður myndaði hæsta punkt neðansjávareldstöðvar­inn­ar, sé nú að nær öllu leyti horf­in.

Einhverjir á Mogganum og í Eldfjalla- og náttúruvarhópi Suðurlands hljóta að geta gert betur.

Tillaga: Eyjan er nær horfin

4.

„Andsk… Blótaðu almennilega.“

Auglýsing Goða og Kjarnafæðis fyrir hádegisfréttatíma á ruv.is.                                   

Athugasemd: Getur það verið að auglýsingastofur og eigendur fyrirtækja viti ekki hvað nafnorðið blót í samsetningunni þorrablót merkir? Heimskan í auglýsingunni er svo yfirþyrmandi margir hafa haft orð á því. 

Blót getur merkt bölv eða ljótt orðbragð. Í heiðni merkti blót fórnarveisla eða dýrkun á heiðnum guðum. Snjall veitingamaður fann á sjöunda áratug síðustu aldar upp orðið þorrablót sem einfaldlega merkir veisla á þorra. Þá skal borða hefðbundinn íslenskan mat og hefur þetta orðið afar vinsælt.

Í gamla daga var litlu börnum sagt að það væri ljótt að bölva. Flestir tóku mark á því.

Nú bregður svo við að þulur í auglýsingu krossbölvar og bætir því við að fólki eigi „að blóta almennilega“. Þvílíkt rugl.

Ríkisútvarpið hefur séð bjartari tíma. Þar á bæ má nú ljúga til um merkingu orða í auglýsingu og krossbölva.

Ég mun borða þorramat eins og ég get. Hins vegar mun ég og margir fleiri aldrei aftur versla við fyrirtæki Goða og Kjarnafæði.

Tillaga: Engin tillaga.

5.

„Þar eru upp í 135 manns á sumrin en yfir vetrarmánuði er ekki hægt að komast þangað eða þaðan og dettur þá niður fjöldinn í um 35 mans.“

Frétt á blaðsíðu 24 í Morgunblaðinu 20.1.22.                                     

Athugasemd: Í afskaplega vel skrifaðri og fróðlegri grein um íslenskt fyrirtæki á Suðurskautinu eru örfáar villur. Ofangreinda málsgrein hefði mátt orða betur. Staðreyndin er sú að þegar starfsmenn eru orðnir þrjátíu og fimm en voru áður eitt hundrað fleiri, hefur þeim fækkað. Tillagan hér fyrir neðan er skárri.

Ein villa er í málsgreininni, „mans“ á auðvitað að vera manns. Orðið minnir á bókina góðu, Íslandsklukkuna, en þar segir:

Hún er og verður sú sama drottníng alls Norðurheims og hið ljósa man með huldukroppinn.

Halldór Laxnes skrifaði Íslandsklukkuna í þremur hlutum og hétu þeir: Íslandsklukkan sem kom úr árið 1943, Hið ljósa man, 1944, og Eldur í Kaupinhafn, 1946.

Man er hvorugkynsorð og gat áður fyrr merkt ambátt en er hér einfaldlega kona, ef til vill fögur kona. Man er þekkt í samsetningum eins og mansal, einmana, einman og mansöngur. 

Í hliðardálki er sagt frá starfsemi Loftleiða á Suðurskautinu. Þar er haft eftir viðmælanda:

Farþegarnir sem við fluttum frá Ósló í byrjun janúar voru búnir að vera í einangrun á hóteli í 40 daga, áður en þeir fóru niður eftir. 

Þessu hefði blaðamaðurinn átt að breyta í suður eftir. Þó suður sé niður á landakorti á vegg  er aðeins talað svona í hálfkæringi. Enginn á Akranesi ekur til dæmis „niður“ til Reykjavíkur.

Tillaga: Allt að 135 manns eru þar á sumrin en yfir vetrarmánuði er ófært þangað og aðeins þrjátíu og fimm.

Lifuð reynsla - órólegt veður - tilraun til manndráps á konu

Orðlof

Glæpur, afglapi

Viðurkenning á alvarlegum afleiðingum kynferðisbrota fer vonandi vaxandi og langlundargeð gagnvart þeim minnkandi eftir því sem fleiri hugrakkir þolendur stíga fram, eins og sagt er. Það orðalag minnir á að í norsku og sænsku heita framfarir einmitt framsteg. Við megum líta svo á að þegar einhver stígur fram séu þar stigin framfaraskref. 

Orðið glæpur er skylt því að glepja einhvern, þ.e. villa um fyrir einhverjum, og einnig er það skylt því að vera afglapi. 

Orðið glæpur er nátengt orðinu glópur. Samband æ og ó í slíkum orðavenslum er kallað i-hljóðvarp og sams konar fyrirbæri þekkist víða í orðafjölskyldum í íslensku, til dæmis í sögninni að tæla sem er skyld orðinu tál, eins og þegar talað er um að draga fólk á tálar. 

Sama eðlis er samband a- hljóðsins í lýsingarorðinu baldinn og e í ofbeldi, ofbeldismaður, ofbeldishneigð. Baldinn merkir óstýrilátur og er orðið stundum haft um erfið hross og þá sem illa fylgja almennum reglum eða þykjast of góðir til þess. 

Tungutak. Morgunblaðið. Ari Páll Kristinsson.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Undir þetta tekur Helen Mirren sem segir það gera lítið úr list leikarans ef öll túlkun leikara þyrfti að byggjast á lifaðri reynslu.“

Frétt á blaðsíðu 64 í Morgunblaðinu 13.1.22.                                     

Athugasemd: Hver maður lifir býr að fjölbreyttri reynslu. „Lifuð reynsla“ er ekki til, hvað þá „ólifuð reynsla“. Ef farið er út í heimspekilegar vangaveltur má segja að allt lífið sé reynsla.

Tillaga: Undir þetta tekur Helen Mirren sem segir að lítið sé gert úr leiklistinni ef öll túlkun leikara þyrfti að byggjast á reynslu.

2.

„Verð á kolum fór upp um 161 prósent á árinu 2021.“

Forystugrein í Fréttablaðinu 13.1.22.                                      

Athugasemd: Líklega á höfundurinn við að kolaverðið hafi hækkað um 161%.

Í pistlinum segir:

Verð á hráolíu fór á sama tíma upp um 55 prósent. 

Svo er eins og maðurinn átti sig:

Verð á gasi tók líka kipp og hækkaði um 47 prósent. 

Þarna kom það loksins. Hann hefði getað sparað sér skrifin og sagt:

Verð hækkaði á kolum, hráolíu og gasi á árinu 2021.

Honum var dálítið niðri fyrir og gleymir sér. Þó er engin ástæða til að láta kappið bera fegurðina ofurliði. Skáldin eiga að vita þetta.

Tillaga: Verð á kolum hækkaði um 161 prósent á árinu 2021.

3.

„Órólegt vetrarveður um helgina.“

Fyrirsögn á ruv.is.                                      

Athugasemd: Skrýtið orðalag. Þegar veður er breytilegt er yfirleitt talað um umhleypinga, veðrið, tíðin, sé rysjótt, ótíð, illt tíðarfar eða tíð veðrabrigði. 

Orðalagið „órólegt veður“ er frekar flatt og hentar varla og skiptir litlu hver skrifar, blaðamaður eða veðurfræðingur. Blaðamenn virðast margir hafa gleymt gömlum veðurorðum eða kannast hreinlega ekki við þau.

Tillaga: Umhleypingar í veðrinu um helgina.

4.

„Sif Bachmann er 33 ára gift móðir sem vildi snemma hvað hún vildi í lífinu.“

Frétt á vísi.is.                                      

Athugasemd: Líklega hefur blaðamaðurinn ekki lesið yfir fréttina sína, þá hefði hann örugglega séð vitleysuna. 

Tillaga: Sif Bachmann er 33 ára gift móðir sem vissi snemma hvað hún vildi í lífinu.

5.

„Þrátt fyrir að vera fúll yfir meiðslum hefur Ingvar stigið upp.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                      

Athugasemd: Líklega hefur Ingvar stigið upp úr rúminu? Varla er hægt að skilja þetta á annan veg. 

Jú annars, þetta líkist orðalaginu í trúarjátningunni þar sem segir að Jesú hafi „stigið upp til himna“. Ekki er það nú alveg víst því sá sem verið er að segja frá er markmaður í fótbolta, ekki mannkynsfrelsari.

Í fréttinni segir:

Við vorum að klára æfingu og því miður þurfti Ingvar að stíga út …

Ekki skilst þetta heldur nema ef vera skyldi að æfingin hafi verið innan dyra. Vera má að einhver hafi beðið um að fá að ræða við manninn í einrúmi.

Fleira má skoða í fréttinni:

Þrátt fyrir meiðslin segir Arnar Þór að Ingvar hafi sinnt frábæru hlutverki í verkefninu …

Ekki er þetta innihaldsrík málsgrein. Ekki er greint frá því hvert hið „frábæra hlutverk“ hafi verið. Þetta er merkingarlaust mal.

Í fréttinni segir:

Hann segist ánægður með það hvernig eldri og reyndari leikmenn hópsins hafi stigið upp og … […] Hann hefur strax stigið upp …

Gæti verið að átt sé við að leikmennirnir hafi staðið sig vel? Sé svo er engin ástæða til að bulla svona.

Skrýtið er hversu tungutak blaðamanna sem fjalla um íþróttir er að verða einhæft og raunar einnig þeirra sem lifa og hrærast í þeim. Allt sem hér hefur verið nefnt er haft eftir landsliðsþjálfara karla í fótbolta. Blaðamaðurinn gerir enga tilraun til að þýða dulmálið.

Tillaga: Engin tillaga.

6.

„Talsmaður forsætisráðherra sagði að það væri „mjög eftirsjárvert“ að veislurnar hefðu farið fram meðan þjóðin syrgði Filippus …“

Frétt á blaðsíðu 19 í Morgunblaðinu 15.1.22.                                     

Athugasemd: Greinilegt er að blaðamaðurinn lenti í vandræðum með að þýða það sem meðal annars segir á vef Evening Standard:

It’s deeply regrettable that this took place at a time of national mourning.

Enskan er að mörgu leiti frábrugðin íslensku. Þýðingin er þung og flöt. Enginn orðar það svo að eitthvað sé „eftirsjávert“. Miklu frekar sjá margir eftir gjörðum sínum.

Fyrir neðan er tillaga að þýðingu sem er mun skárri. Hún er ekki hrá heldur tekur á því sem átt er við.

Núorðið segja blaðamenn að allt „fari fram“ og herma eftir enskunni „take place“ sem er ekki alltaf það sama. Fólk fer ekki í veislur sem „fara fram“ hjá vinum og ættingjum eða á vinnustað. Það sækir veislur hjá vinum og ættingjum eða á vinnustað, fer í þær. Raunar segir blaðamaðurinn síðar í fréttinni að veisla hafi verið haldin og sýnir að honum er ekki alls varnað.

Tillaga: Talsmaður forsætisráðherra sagði að embættinu þætti leitt að starfsfólk hafi haldið veislu meðan þjóðin syrgði Filippus …

7.

„Karlmaður situr í gæsluvarðhaldi meðal annars vegna gruns um tilraun til manndráps á fyrrverandi unnustu sinni á heimili hennar í desember.“

Frétt á ruv.is.                                     

Athugasemd: Þetta er hræðilega illa samin málsgrein.Hversu fjarlægur er blaðamaðurinn ekki orðinn venjulegu íslensku máli þegar hann leyfir sér að segja að orða þetta svona? Þetta er ömurlegur blendingur af löggumáli og stofnanamáli.

Fréttin er ekki vel samin. Nefna má að í henni eru óþarfa endurtekningar og frekar kæruleysislega farið með atviksorðið ítrekað.

Tillaga: Karlmaður er í gæsluvarðhaldi grunaður um að hafa reynt að myrða fyrrverandi unnustu sína …

Grenntist um 40 kg - active joints, happier guts - skjól innan handar

Orðlof

Kynhlutlaust mál

Það er jákvætt að tungumál séu blæbrigðarík og endurspegli samfélagið á hverjum tíma og þróun þess. Um leið er mikilvægt að samband kynslóða rofni ekki alveg. 

Varðveisla og efling hafa verið kjarnaatriði í íslenskri málstefnu. Með varðveislu íslenskrar tungu er átt við að halda órofnu samhengi í máli frá kynslóð til kynslóðar, einkum að gæta þess að ekki fari forgörðum þau tengsl sem verið hafa og eru enn milli lifandi máls og bókmennta allt frá upphafi ritaldar. 

Ef kynhlutlaust mál yrði regla án undantekninga skapast augljóslega hætta á að málfar fyrri kynslóða og einnig þorra núlifandi manna verði torskildara í framtíðinni. Þar má nefna þann nýja skilning að fornöfnin sá, þeir, allir, nokkrir og sumir eigi eingöngu við . karlkyn.

Skýrsla um kynhlutlaust mál. Ágústa Þorbergsdóttir. Íslensk málnefnd.

Athugasemdir við málfar í fjölmiðlum

1.

„Mike Pompeo, fyrrverandi utanríkisráðherra Bandaríkjanna, hefur grennst um rúm 40 kíló frá því í júní í fyrra.“

Frétt á fréttablaðinu.is.                                   

Athugasemd: Útilokað er að grennast um fjörtíu kíló. Þeir sem léttast missa kíló og grennast um leið. 

Í fréttinni segir:

Pompeo er 58 ára og lét af embætti í fyrra …

Þetta er gott, sumir blaðamenn hefðu orðað þetta svona:

Hinn 58 ára Pompeo lét af embætti í fyrra …

Vel gert hjá blaðmanni Fréttablaðsins að þessu leyti.

Tillaga: Mike Pompeo, fyrrverandi utanríkisráðherra Bandaríkjanna, hefur lést um rúm 40 kíló frá því í júní í fyrra.

2.

„Vörulínan Eylíf býður upp á fjórar vörur, Active JOINTS, Stronger BONES, Smoother SKIN & HAIR og nýjasta varan er Happier GUTS, allt vörur sem hafa reynst fólki vel.“

Auglýsing í Fréttablaðinu 9.1.22.                                     

Athugasemd: Fyrirtækið framleiðir vörur fyrir Íslendinga og allar bera bera ensk heiti. Enskan er ráðandi, íslenskan er aukaatriði. 

Algjört virðingarleysi fyrir markaðnum og íslenskri tungu. Ótrúlegt.

Tillaga: Engin tillaga.

3.

„Fundu veiruna sem olli spænsku veikinni á safni.“

Frétt á dv.is.                                      

Athugasemd: Röð orða í setningu skiptir miklu. Hér mætti halda að spænska veikin hafi komið upp á safni. Nei, það er nú ekki svo, hún fannst þar í dollu. Tillagan er mun skárri og segir allt sem segja þarf. 

Heitið spænska veikin er ekki skrifuð með stórum staf en það er gert einu sinni í fréttinni.

Tillaga: Veiran sem olli spænsku veikinni fannst á safni.

4.

„Hóp­ur­inn sam­an­stend­ur af …“

Frétt á mbl.is.                                      

Athugasemd: Miklu betur fer á því að orða þetta eins og segir í tillögunni.

Sögnin „samanstendur“ er ofnotuð í fjölmiðlum. Hún hefur sjaldnast neitt gildi, skýrir ekkert, hjálpar ekki lesandanum.

Blaðamenn og margir aðrir skrifarar gleyma að til er sögnin að vera sem er yndislega einföld og þægileg í notkun. Alltaf er best að nota einfalt og skrautlaust mál í fréttum.

Í fréttinni segir um leið í fyrirhugaðri hjólreiðakeppi:

Sam­tals þarf þarf að klifra 15.000 metra …

Sá sem er á hjóli „klifrar“ ekki þó svo að í ensku sé í álíka tilvikum notað orðið „climb“. Mun skárra er að segja eitthvað á þessa leið:

Hækkun á leiðinni er samtals um 15.000 metrar … 

Á vef keppinnar segir á ensku:

The full route is 930km (580mi) and each stage is over 200km long …

Í frétti á vef Moggans stendur:

Stysta leiðin er Smyr­ill­inn. Það er 809 km leið, þar af 18% á möl, með 11.300 metra hækk­un (rúm­lega 5,3 Hvanna­dals­hnúk­ar). Svo er það Fálk­inn sem er 1.044 km með tæp­lega þriðjung á möl. Sam­tals þarf þarf að klifra 15.000 metra (7,1 Hvanna­dals­hnúk­ur). Að lok­um er það lengsta og erfiðasta leiðin, Örn­inn. Þar er far­in 1.200 km leið …

Sé leiðirnar lagðar saman á að hjóla 3.053 km á fjórum dögum, það er meira en tvisvar sinnum allan hringveginn. Sama segir raunar annars staðar á vef keppninnar og er því meðatalið 763 km á dag sem er eins og að aka frá Reykjavík suður og austur um land og að Mývatni. Hér skal fullyrt að það sé hverjum manni ofraun, þó hann sé í toppformi. Einhver hefur misreiknað sig. 

Slæmt er að blaðamaðurinn hafi ekki komið auga á þetta og ber ruglið fram fyrir lesendur. Hann tekur upplýsingarnar gagnrýnislaust af vef keppninnar sem þykja nú ekki góð vinnubrögð. 

Tillaga: Í hópnum eru …

5.

„Íbúar höfuðborgarsvæðisins fengu að kynnast hinum ýmsu veðrabrigðum í gær þegar snöggir stormar gengu yfir Reykjavíkurborg. Þá er gott að vita af skjóli innan handar undan vætu og vindi.“

Myndatexti á blaðsíðu 2 í Fréttablaðinu 12.1.22.                                    

Athugasemd: Feitletruðu orðin eru dálítið brosleg svo ekki sé meira sagt. Hvað er „skjól innan handar“? Skjól í handarkrika? Nei, varla.

Orðalagið að vera einhverjum innan handar er þekkt og merkir að vera hjálplegur. Svo ef hægt að hafa ýmislegt innan handar og merkir það að hafa eitthvað tiltækt eða auðvelt.

Orðalagið hentar alls ekki í þessu tilvik og er margt skárra til dæmis tillagan hér fyrir neðan.

Svo er það hitt, hvort skjólið sé undan eða fyrir „vætu og vindi“. Menn geta hrakist undan veðri og vindi. Í skjóli er samt var fyrir veðri og vindum.

Tillaga: Íbúar höfuðborgarsvæðisins fengu að kynnast hinum ýmsu veðrabrigðum í gær þegar snöggir stormar gengu yfir Reykjavíkurborg. Þá er gott að geta skýlt sér fyrir veðri og vindi.